معماری مساجد در پاكستان/ از طراحی خیمه‌ای شکل تا بزرگ‌ترین گنبد + عکس

پاكستان، كشوری مسلمان در جنوب آسیا است كه در سال 1947 میلادی در پی استقلال طلبی مسلمانان و جدایی از كشور هند تشكیل شد. دین رسمی این كشور، اسلام است و در میان كشورهای اسلامی، دومین كشور از نظر جمعیت مسلمان محسوب می‌شود.
كشور پاكستان دارای مساجد، حسینیه‌ها، مدارس و حوزه‌های علمیه، نهادهای فرهنگی و مذهبی بسیاری است. در نوشتار حاضر به معرفی 9 مسجد از مساجد این کشور با معماری سنتی اسلامی و مدرن پرداخته می‌شود.
1.    مسجد ملک فیصل با طراحی خیمه‌ای شکل
 این مسجد یکی از بزرگ‌ترین مساجد پاکستان و جنوب آسیا و یکی از بزرگ‌ترین مساجد دنیا محسوب می‌شود که در اسلام‌آباد واقع شده است.  
انگیزه ساخت این مسجد در سال 1966؛ زمانی که ملک فیصل بن عبدالعزیز؛ پادشاه وقت عربستان از اسلام آباد بازدید کرد؛ ایجاد شد. در سال 1969 مسابقه‌ای بین‌المللی میان معماران مسلمان برگزار شد و هرکدام از معماران شرکت‌کننده با در نظرگرفتن ارزش‌های فرهنگی مردم پاکستان به ارائه طرح‌های خود پرداختند. سرانجام طرح پیشنهادی معمار ترکیه‌ای«ودات دالوکای» پذیرفته شد.
عملیات ساخت مسجد در سال 1976 میلادی آغاز و در 1986 میلادی پایان یافت و به عنوان دانشگاه بین‌المللی اسلامی مورد بهره برداری قرار گرفت.
از جمله ویژگی‌های منحصربه فرد این مسجد، طراحی خیمه ای شکل گنبد آن است. شبستان نمازگزاران به شکل مثلث و چهار مناره اطراف آن براساس طرح‌های سنتی ترکیه‌ای، به صورت باریک و مدادگونه ساخته شده است. شبستان اصلی پلان مربعی به طول شصت متر است که به جای گنبدهای سنتی، یک پوسته بتنی هشت وجهی دارد که جلوه‌ای از خیمه‌های بیابانی را به نمایش می‌گذارد.

راهروهای آن با سنگ مرمر سفید پوشیده و با موزائیک تزئین شده است. آثاری از خطاطی هنرمندان پاکستانی بر روی راهرو و دیوارها به چشم می‌خورد. مساحت مسجد به پنج هزار متر مربع می‌رسد و ظرفیت پذیرش 300 هزار نمازگزار را داراست.
معماری منحصربه فرد مسجد با استفاده از فن‌آوری‌های ساز‌ه‌ای قابل توجه و عدم استفاده از مصالح رایج آن زمان نظیر  سنگ و آجر، مسجد ملک فیصل را به عنوان نمادی مهم از شهر اسلام‌آباد مطرح ساخته است.  
2.    مسجد پادشاهی(به زبان اردو: بادشاهی مسجد)  
مسجد پادشاهی یکی از مساجد تاریخی پاکستان بوده که در شهر لاهور واقع شده است. عملیات ساخت آن در سال 1671 میلادی به دستور اورنگ زیب عالمگیر، آخرین امپراطور مغول آغاز و در 1673 میلادی پایان یافت. این مسجد پس از مسجد ملک فیصل، دومین مسجد بزرگ پاکستان به شمار می‌رود.  
ورودی اصلی مسجد مقابل قلعه لاهور قرار دارد و به دروازه عالمگیر مشهور است که بعدها به ساختمان مسجد افزوده شد.  
طرح مسجد پادشاهی، اساسا مربعی‌شکل بوده و هر ضلع آن 170 متر است. از آنجایی که انتهای شمالی مسجد در امتداد رودخانه راوی ساخته شده بود، امکان نصب دروازه‌ای شمالی وجود نداشت. برای حفظ تقارن ساختمان دروازه جنوبی نیز ساخته نشد. معماری و طراحی مسجد به ویژه از نظر نما؛ مشابهت زیادی با مسجد جامع دهلی در هند دارد که به دستور پدر اورنگ زیب؛ امپراطور شاه جهان ساخته شده بود؛ اما برخلاف مسجد جامع دهلی که مناره‌هایش هشت ضلعی است؛ مناره های این بنا مقطعی مربع شکل دارد.
دیوارهای مسجد از آجرهای کوچک و ساروج است که روکشی از ماسه سنگ قرمز دارد و پایه ستون‌ها از سنگ‌های مرمر رنگارنگ ساخته شده است. مسجد دارای شبستان طویلی است و به وسیله طاق نماهای تزئین شده به 7 بخش تقسیم شده است. کف سالن قرائت دعا و اقامه نماز به صورت منظم از آجر و سنگ مرمر پوشیده شده است. در مسجد پادشاهی تنها دو کتیبه وجود دارد: یک کتیبه بر روی دروازه ورودی و دیگری در شبستان زیر طاق اصلی بلند قرار دارد. مسجد پادشاهی ظرفیت حدود 50 هزار نمازگزار را داراست.
3. مسجد شاه جهان  
مسجد شاه جهان در منطقه «تهتهه» در ایالت سند قرار دارد. در قرن 17 میلادی این مسجد، مسجد جامع منطقه تهتهه بود. عملیات احداث مسجد در سال 1644 به دستور شاه جهان آغاز شد و در سال 1647 پایان یافت. سبک معماری مسجد متأثر از سبک معماری ایرانی‌ها و ترک‌ها است. استفاده از آجر و کاشی‌های آبی نشان می‌دهد که  سبک معماری تیموریان (در آسیای مرکزی) بر ساخت مسجد شاه جهان تأثیر داشته است.  
گفته می‌شود این مسجد، 93 گنبد دارد و تنها مسجد با این تعداد گنبد در جهان به شمار می‌آید.
طرح کلی مسجد الهام‌گرفته از سبک مساجد تیموریان در شهر «آگرا»ی هند بود. ورودی اصلی مسجد به سبک معماری ایرانی به صورت چهارگوش(مربع) طراحی شده است. شبستان اصلی در غرب حیاط اصلی قرار دارد و در هر چهار طرف آن، ایوان‌هایی واقع شده است.  
مسجد شاه جهان به گونه‌ای طراحی شده است که صدای اذان مسجد بدون استفاده از بلندگو در منطقه تهتهه به وضوح شنیده می‌شود. این مسجد از سال 1993 میلادی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. با وجود موقعیت تاریخی ویژه‌ای که این مسجد دارد، به دلیل بی توجهی رو به فرسایش و نابودی است.  
4. مسجد طوبی با بزرگ‌ترین گنبد جهان
مسجد طوبی معروف به مسجد «گل» در کراچی واقع شده است. این مسجد بزرگ‌ترین گنبد در بین مساجد جهان را دارد که قطر تقریبی آن 72 متر است.
 مسجد طوبی در سال 1969 میلادی به صورت کاملا آکوستیک(تجهیزات صداگیر) ساخته شد و از جمله اماکن گردشگری پرطرفدار در پاکستان به شمار می‌آید و ظرفیت پذیرش 5 هزار نمازگزار را داراست. این مسجد از سنگ مرمر سفید خالص ساخته شده؛ مناره ایستاده مسجد 70 متر ارتفاع دارد.
5. مسجد بهونگ  
این مسجد در منطقه «رحیم یارخان» در جنوب پنجاب پاکستان واقع شده است. طراحی و ساخت آن از سال 1932 تا 1982 به مدت 50 سال به طول انجامید. بیش از هزار کارگر و هنرمند در ساخت آن نقش داشتند. ساخت مسجد زیر نظر «سردار رئیس قاضی محمد» انجام شد و کارشناسان و متخصصان آموزش‌دیده و خبره از سراسر پاکستان و هند در ساخت مسجد مشارکت داشتند.
در ساخت مسجد بهونگ از صنایع دستی سنتی، سنگ مرمر، عاج، شیشه‌های رنگی، عتیق سلیمانی، کاشی براق، نقاشی آبرنگی، آیینه‌کاری، سرامیک، تذهیب، خوشنویسی و منبت‌کاری استفاده شده است.
مسجد بهونگ در سال 1986 به خاطر منحصر به فرد بودن معماری، جایزه آقاخان را به خود اختصاص داد.
در سال 2004 رئیس جمهور وقت پاکستان به خاطر نقش برجسته و خدمات سردار رئیس قاضی محمد در ساخت مسجد؛ در روز ملی پاکستان، جایزه «سیتارا امتیاز» را به وی اعطا کرد.  
6. مسجد محبت‌خان
مسجد محبت‌خان در سال 1630 میلادی احداث شد. وضوخانه مسجد در مركز حیاط آن قرار دارد. شبستان مسجد در كناره دو مناره بلند در قسمت غربی واقع شده است. سالن داخلی شبستان در زیر سه گنبد كم ارتفاع دارای نقوش طرح‌دار و هندسی قرار گرفته است.  
7. مسجد شاهی عیدگاه  
این مسجد مربوط به اوایل قرن 18 میلادی است و در شهر مولتان در جنوب منطقه پنجاب قرار دارد.  
مسجد عیدگاه در سال 1735 میلادی توسط خانواده خوخار و نواب عبدالصمدخان؛ زمانی كه فرماندار مولتان بود، ساخته شد.
این مسجد با داشتن حیاطی وسیع و نمازخانه ای به ابعاد 250 در 55 فوت، بزرگ و وسیع به نظر می رسد. دارای 7 گنبد است. نمای بیرونی آن با كاشی كاری‌های آبی رنگ براق به سبك مولتانی آراسته و داخل مسجد نیز با استفاده از موزائیك‌های مركب و دارای نقوش متنوع، تزئین شده است.  
8. مسجد وزیرخان  
مسجد قرن 17 میلادی كه در شهر لاهور، مركز استان پنجاب واقع شده است. این مسجد در زمان سلطنت شاه جهان به عنوان بخشی از عمارت در كنار گرمابه های شاهی در نظر گرفته شده بود. عملیات احداث مسجد در سال 1634 میلادی آغاز و در 1641 میلادی پایان یافت.  
مسجد وزیر خان، به لحاظ تزئینات زیباترین مسجد دوره مغول به شمار می‌آید. نمای ظاهری آن مزین به كاشی‌كاری و سطوح داخلی آن، تقریبا به طور كامل با نقاشی‌های فاخر دوره مغول زینت داده شده است.
مسجد وزیر خان بر روی ستون‌های بلند و مرتفع ساخته شده است و درب ورودی آن به سمت دروازه وزیرخان باز می‌شود. مساحت آن 48 متر در 85 متر است. صحن مسجد وزیرخان از آجر پوشیده شده است. درچهارگوشه آن، چهار مناره نیمه كاشی‌كاری شده قرار دارد. 5 گنبد كوچك و بزرگ روی شبستان‌های پنجگانه است. در ورودی شبستان، كاشی كاری هایی به سبك دوره صفویه دیده می شود كه روی آن آیات قرآنی، احادیث نبوی، كلمات قصار با خط ثلث و نسخ و به صورت كتیبه نوشته شده، اما بسیاری از آنها از بین رفته است.
در داخل شبستان‌های پنجگانه نقاشی روی گچ و گچ‌بری آیات قرآن و احادیث به چشم می‌خورد. محراب‌های پنجگانه نیز به گونه‌ای جالب طراحی شده‌اند. طاق‌نماها و طاقدیس‌ها به سبك معماری صفویه است كه در دوره شاه جهان و اورنگ زیب این نوع معماری زیاد استفاده می‌شده است.   
در سال 2009 با كمك و مشاركت دولت‌های آلمان و نروژ مسجد به طور گسترده‌ای بازسازی شد.  
9. مسجد موتی یا مسجد مروارید
بنای مذهبی قرن 17 میلادی كه در داخل قلعه لاهور (معروف به قلعه شاهی) واقع شده است. این بنای كوچك در سال 1645 میلادی در زمان سلطنت شاه‌جهان از سنگ مرمر سفید ساخته شده و به تدریج در صحن قلعه توسعه داده شده است. این بنا در ضلع غربی قلعه‌شاهی و نزدیك به دروازه اصلی شهر(دروازه عالمگیر) قرار دارد.
این مسجد منحصرا با سنگ‌های مرمر منطقه مكرانا كه در راجستان هند قرار دارد؛ ساخته شده است. مكرانا، معادن سنگ مرمر بزرگی دارد، از این نوع سنگ مرمر در ساخت تاج محل نیز استفاده شده است.
مسجد موتی به پنج بخش تقسیم شده كه بخش مركزی آن اندكی به سمت حیاط مسجد گسترش یافته است. به استثنای سقف كه به شكل طاق طراحی شده و دارای نقوش افقی است، بخش‌های داخلی مسجد طراحی ساده‌ای دارد. این مسجد سه‌گنبدی است. گنبدها در واقع حالتی دوگانه داشته و در بلند‌كردن صدا كاربرد دارند. این ویژگی گنبدها سبب می‌شود صدا به وضوح در سراسر شبستان مسجد شنیده شود.