واکاوی شأن نزول آیات ابتدایی سوره معارج

گفتنی است آیت الله جوادی آملی نیز بر اساس مشی استاد خود، دیدگاهش را استوار ساخته است، ایشان در تفسیر تسنیم می‌نویسد: «مبحث رجال را باید از مبحث درایه جدا کرد؛ گاهی رجال سند موثقند و حدیث مأثور از جهت سند معتبر است؛ لیکن از لحاظ «درایه» با درایت عقلی یا نقلی هماهنگ نیست و زمانی به عکس آن. یعنی؛ از جهت درایه با عقل و نقلِ معتبر هماهنگ است، ولی از جهت رجال سند اشکال دارد و گاهی اتقان متن و توافق آن با خطوط کلی دیگر زمینه ترمیم را فراهم می‌کند.» از نظر ایشان اگرچه سند پار‌های از روایات اهل بیت (ع) بر اساس معیار‌های رجالی و درای‌های ضعیف هستند، ولی انطباق مضمون آن‌ها با ادله متقن عقلی و نقلی، ضعف سند را ترمیم می-کنند.
در بخش نخست مقاله که به نقد و بررسی روایات سبب نزول سوره معارج اختصاص دارد می‌خوانیم: سه روایت سبب نزول برای این آیات نقل شده است. روایت نخست: سدّی روایت کند که نضر بن حارث در مکه گفت: خدایا، اگر قرآن حق باشد و از جانب تو فرستاده شده است بر ما از آسمان سنگ ببار. همانجا خداوند متعال آیه «سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ» را درباره او نازل کرد و خداوند در جنگ بدر بر او عذاب فرستاد. إبنعباس نیز روایت کند که نضر بن حارث گفت: خدایا، اگر این قرآن حق و از جانب تو فرستاده شده است، بر ما از آسمان سنگ ببار. آنگاه آیه «سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ» نازل شد.
روایت دوم: درباره أبوجهل نقل کردهاند که به پیامبر (ص) گفته بود: اگر راست می‌گویی، از خدا بخواه که از آسمان قطعه‌ای بر سر ما سقوط کند. روایت سوم: سفیان بن عیینه روایت کند که امام صادق (ع) از اجدادش نقل کند که، چون رسول خدا (ص) امام على (ع) را در روز غدیر خم منصوب کرد و فرمود: «من کنت مولاه فعلى مولاه»، این خبر به بلاد منتشر شد. نعمان بن حارث فهرى نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: از طرف خدا به ما امر کردى که به یکتایىِ خدا و رسالت تو شهادت دهیم و گردن نهادیم. جهاد و حج و روزه و نماز و زکات را آوردى و ما پذیرفتیم. سپس به این امور اکتفا نکردى تا اینکه این جوان را (منظور امام على) منصوب داشتى و گفتى: «من کنت مولاه فعلى مولاه.» آیا این امر از طرف شخص توست یا امرى است از جانب خداوند؟!
رسول خدا (ص) فرمود: «قسم به خدایی که معبودی جز او نیست، این از جانب خداست.» در این هنگام نعمان از نزد پیامبر برگشت در حالی که می‌گفت: «اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ؛ خداوندا، اگر این سخن حق است و از ناحیة توست، سنگى از آسمان بر ما بباران» (انفال: ۳۲). پس خداوند سنگى بر سر او فروافکند و او را کشت. همین جا آیات‏ «سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ لِلْکَافِرِینَ لَیْسَ لَهُ دَافِعٌ» نازل گشت.
به استناد تحقیقات مولفان این مقاله برای روایت نخست سلسله سندی ذکر نشده است. به علاوه راوی این روایت، اسماعیل بن عبدالرحمن سُدّی است. وی در حدیث ضعیف است و بزرگان حدیث اهل سنّت همچون یحیی بن مَعین، أبوزرعه و أبوحاتم او را تضعیف کرده‌اند. سدّی از تابعین است (م ۱۲۷ ق) و نمی‌تواند شاهد نزول آیات باشد؛ بنابراین روایات او مرسل است؛ لذا روایت مزبور، مرسل و ضعیف است.
روایت ابن عباس هم، مرسل و ضعیف است. زیرا وی در هنگام رحلت پیامبر (ص) حدود ۱۳ سال داشته است. بر این اساس، وی در هنگام نزول آیات، یا اصلاً به دنیا نیامده و یا کودکی نابالغ بوده است؛ بنابراین شرایط نقل هیچ یک از روایات اَسباب نزول را نخواهد داشت و روایات وی به صورت مرسل می‌باشد. روایت دوم نیز به علت نداشتن سند، مرسل و ضعیف است. سند روایت سوم به علت ثقه بودن تمامی افراد، صحیح است.
مضمون روایت سوم را بسیارى از مفسران اهل سنّت، و روات حدیث با مختصرى تفاوت نقل کرده‏اند. بعضى از علما آن را رد کرده‏ و حدیثى جعلى دانستهاند. معمولاً در مواردى که آیات قرآن یا روایات اشاره به فضائل خاصى درباره امیر مؤمنان علی (ع) می‌کند بعضى اصرار دارند تا آنجا که مى‏توانند مطلب را نادیده گرفته، یا توجیه انحرافى کنند و با دقت و وسوسه خاصى مسئله را تعقیب نمایند، در حالى که اگر این فضائل براى دیگران باشد با سماحت و سهولت و آسانى از آن مى‏گذرند! نمونه زنده این کلام اشکالات است که «ابن‌تیمیه» در کتاب «منهاج السنه» در مورد احادیث شأن نزول آیات فوق بیان کرده است.

برابر با آن چه گذشت در سوره معارج، سند روایات بجز روایت سفیان بن عیینه از امام صادق (ع) یا دارای راویان ضعیفند و یا به صحاب‌های ختم می‌شود که خود شاهد نزول آیات نبوده و یا از تابعان نقل گردیده است و یا اساساً فاقد سند می‌باشند. از جهت متن نیز روایات با مفهوم و سیاق آیات سوره و با نزول یکپارچه سوره مخالف و ناسازگار هستند. همچنین حادثه گزارش شده برخی از این روایات با زمان نزول آیات همزمان نیست و فاصله بسیاری با زمان نزول آیات دارد. به علاوه روایات دچار اضطراب و اختلاف هستند در نهایت داستان کشته شدن نعمان بن حارث فهری در واقعه غدیر را، به علت کثرت طرق و هماهنگی با سیاق و محتوای آیات می‌توان به عنوان سبب نزول سوره معارج خصوصاً آیات اولیه پذیرفت.
انتهای پیام