مذمت خودکشی از نگاه قرآن/ بحران‌های شخصیتی از عوامل اقدام به خودکشی است

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از لرستان، یکی از نابهنجاری‌های اجتماعی که در طول تاریخ دامن‌گیر جامعه بشری، به‌ویژه جهان غرب بوده مسئله خودکشی است. جدیدترین آمار سازمان بهداشت جهانی، حکایت از افزایش میزان خودکشی در جهان به یک میلیون نفر در سال دارد که تعداد افراد اقدام‌کننده به خودکشی ۱۰ تا ۲۰ برابر شده است.
آمارها نشان می‌دهد، خودکشی در ایران نسبت به سایر کشورهای جهان به‌ویژه کشورهای اروپای غربی درصد بسیار پایین‌تری دارد اما روند رو به رشد آن در ایران هم در مقایسه با سال‌های گذشته به وضعیت نگران‌کننده‌ای رسیده است.

آیات قرآن در رابطه با نکوهش خودکشی
خداوند متعال در آیه 29 سوره نساء در این باره فرموده است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَأْکُلُواْ أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ إِلاَّ أَن تَکُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنکُمْ وَلاَ تَقْتُلُواْ أَنفُسَکُمْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا؛ اى کسانى‌که ایمان آورده‌‏اید اموال همدیگر را به ناروا مخورید مگر آن‌که داد و ستدى با تراضى یکدیگر از شما [انجام گرفته] باشد و خودتان را مکشید زیرا خدا همواره با شما مهربان است».

مرحوم علامه طباطبایی‌، مفسر بزرگ قرآن در رابطه با این آیه شریفه فرموده است: عبارت «إِن‌َّ اللَّه‌َ کَان‌َ بِکُم‌ْ رَحِیمًا» که به‌دنبال «وَلاَ تَقْتُلُوَّاْ أَنفُسَکُم‌» بیان شده‌، بیان‌گر این مطلب است که خود را در مخاطره قتل نفس نیفکنده‌، سبب و زمینه آن‌را فراهم نکنید».

برخی دیگر فرموده‌اند: این قسمت از آیه شریف‌؛ یعنی «إِن‌َّ اللَّه‌َ کَان‌َ بِکُم‌ْ رَحِیمًا» بدان معناست که خداوند مهربان‌، نه تنها راضی نمی‌شود دیگری شما را به قتل برساند، بلکه به خود شما هم اجازه نمی‌دهد که با رضایت خود، خویشتن را به دست نابودی بسپارید.
افزون بر آیه شریف مزبور که به‌طور مستقیم از خودکشی جلوگیری کرده‌، آن‌را حرام دانسته است‌، آیات دیگری وجود دارد که به‌طور کلی‌، قتل نفس را حرام می‌دانند که به‌گونه‌ای غیر‌مستقیم شامل خودکشی می‌شود، چراکه در خودکشی هم بالاخره نفسی بدون هیچ مجوز شرعی به قتل می‌رسد که از جمله آیات مزبور می‌توان به آیه 93 سوره نساء و 32 سوره مائده اشاره کرد.

خداوند متعال در آیه 93 سوره نساء فرموده است: «وَمَن یَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُّتَعَمِّدًا فَجَزَآؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِیهَا وَغَضِبَ اللّهُ عَلَیْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِیمًا؛ و هر کس عمداً مؤمنى را بکشد کیفرش دوزخ است که در آن ماندگار خواهد بود و خدا بر او خشم مى‏‌گیرد و لعنتش مى‏‌کند و عذابى بزرگ برایش آماده ساخته است».

همچنین در آیه 32 سوره مائده فرموده است: «مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ کَتَبْنَا عَلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا وَلَقَدْ جَاءتْهُمْ رُسُلُنَا بِالبَیِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ کَثِیرًا مِّنْهُم بَعْدَ ذَلِکَ فِی الأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ؛ از این روى بر فرزندان اسرائیل مقرر داشتیم که هر کس کسى را جز به قصاص قتل یا [به کیفر] فسادى در زمین بکشد چنان است که گویى همه مردم را کشته باشد و هر کس کسى را زنده بدارد چنان است که گویى تمام مردم را زنده داشته است و قطعاً پیامبران ما دلایل آشکار براى آنان آوردند [با این همه] پس از آن بسیارى از ایشان در زمین زیاده‌‏روى مى‏‌کنند».

روایت شده که امام جعفرصادق(ع) فرموده است: اگر کسی به‌طور عمد خود را بکشد، همواره در آتش جهنم خواهد بود و نیز امام علی(ع) فرموده است: «مؤمن ممکن است به هر نوع مرگی بمیرد، اما خودکشی نمی‌کند. پس کسی که بتواند خون خود را حفظ کند و با این وجود از قاتل خود جلوگیری نکند تا کشته شود، قاتل خود خواهد بود».

همچنین امام محمد باقر(ع) فرموده است: به‌درستی که مؤمن به هر بلایی مبتلا می‌شود و به هر قسم مردنی می‌میرد، جز این‌که او خود را نخواهد کشت».

چه چیزی به بحران خودکشی منجر می‌شود؟
یک بحران خودکشی معمولاً بعد از یک تجربه آسیب‌زا و یا مجموعه‌ای از تجارب که احساس ارزشمندی شخص را پایمال می‌کنند، ایجاد می‌شود. این تجارب شامل یک فقدان اساسی، ناکامی در نیل به اهداف شخصی و یا مشکلات شخصی دراز مدت می‌باشند. زمانی‌که شخص فکر می‌کند و یا احساس می‌کند قادر به رویارویی و یا مقابله با بحران جدید نیست، افسردگی و یأس ناشی از آن می‌تواند شخص را به افکار خودکشی، آسیب‌پذیر کند.

علل و عواقب خودکشی چیست؟
در منابع دینی و تجربی علل و عوامل بسیاری در سطوح مختلف فردی، اجتماعی و خانوادگی، برای خودکشی مطرح شده است، تا آن‌جا که نزدیک به ۵۰ علت و انگیزه برای ارتکاب این عمل برشمرده‌اند.

برخی از این علت‌ها عبارت است از: احساس پوچی، اعتیاد، شهوت‌رانی و عشق بازی، زنا، شراب‌خواری، قماربازی، بی‌صبری در برابر مشکلات زندگی و بلاها، غرور، حسادت، خیانت، خشم و غضب و لجاجت، ترس از کیفر، ارتکاب جرم، ندامت و سرزنش وجدان، خیانت همسر یا معشوقه به شوهر، ازدواج اجباری، اختلاف‌های خانوادگی، بارداری نامشروع، دل تنگی‌های خانوادگی، ورشکستگی مالی و روحی، عشق به پول و ثروت(دنیاپرستی و دنیاطلبی)، فقر مالی، عدم اعتماد به نفس در مبارزه با مشکلات است.

از دیگر عوامل خودکشی می‌توان به انتقام‌جویی، حب مقام، بیماری‌های صعب‌العلاج و غیرقابل تحمل، علیلی و ناتوانی، بیماری‌های روانی مانند افسردگی و جنون ادواری، طلاق و شکست در زندگی و عدم موفقیت در تشکیل خانواده، اختلالات روانی و شخصیتی والدین و تأثیر آن بر فرزندان، اعتیاد یکی از والدین یا هر دو، بدآموزی‌های وسایل ارتباط جمعی، فقر فرهنگی و معنوی و اخلاقی، یأس و ناامیدی نسبت به آینده، شهرنشینی و اضطراب‌های ناشی از آن، افزایش انحرافات اجتماعی، بی‌عدالتی‌های اجتماعی و شکاف طبقاتی، بی‌زاری از زندگی، مشکلات خانوادگی و…اشاره کرد.

برای مبارزه با بحران روحی و خودکشی چه باید کرد؟
در زیر چند راهبرد جهت مواجهه با معمای بحران خودکشی ذکر شده است. نکته کلیدی برای پیشرفت از طریق این حالت، برقرار کردن رابطه با یک شخص و مشارکت در یافتن راه‌های جایگزین جهت توجیه زندگی (زنده ماندن) است.

همچنین برای مقابله با خودکشی لازم است، افکار مثبت را جایگزین افکار منفی کنید. خودتان را باور کنید، اجازه دهید خودتان و دیگران را ببخشید و مشکلات را برای خودتان آسان جلوه دهید و نکات مثبت را بنگرید و از پرداختن به نکات منفی بپرهیزید.

تنها به خودتان نگاه نکنید به مشکلات دیگران هم نگاهی داشته باشید اگر شما به‌طور دائمی درباره نقائص، تقصیرها و بدبیاری‌های زندگی خود تعمق و تفکر نمائید، خودپنداری و نگرشی منفی در مورد آینده را درونی خواهید کرد. تمرکز بر اسنادها، توانایی‌ها و مشارکت‌های شخصی مثبت، نگرشی متعادل در مورد خود و توانایی‌هایتان ایجاد خواهد کرد. در بعضی اوقات جهت ایجاد احساس بهتر با خودتان حرف بزنید.

علائم خطر در افرادی که فکر خودکشی هستند
حداقل 70 درصد کسانی‌که اقدام به خودکشی می‌کنند، قبل از اقدام، به‌گونه‌ای قصد خودشان را نشان می‌دهند یا بیان می‌کنند. آگاهی از این نشانه‌ها و حاد بودن مشکلات فرد می‌تواند در پیشگیری از چنین تراژدی‌هایی کمک‌ کننده باشد.

بسیاری از افراد غالباً با ابراز جملاتی همچون دلم می‌خواهد خودم را بکشم و یا نمی‌دانم چه مدت دیگر می‌توانم این فشارها و مشکلات را تحمل کنم یا این‌که من قرص‌هایم را برای روزی نگه داشته‌ام که کارها واقعاً بدتر گردد یا اخیراً طوری رانندگی می‌کنم گوئی واقعاً برایم اهمیت ندارد چه اتفاقی برایم پیش بیاید دیگران را مستقیماً از برنامه خودکشی خود مطلع می‌گردانند.

به‌طور کلی وجود احساس افسردگی، ابراز درماندگی، تنهایی و ناامیدی شدید، می‌تواند بیان‌گر افکار منجر به خودکشی در فرد باشد و نباید ساده از کنار طرح چنین جملاتی بی‌تفاوت بود. گوش دادن به صحبت‌های فرد که نشانه درخواست کمک از طرف اوست، حائز اهمیت بسیاری است. چرا که معمولاً این‌گونه صحبت‌ها تلاش ناامیدانه فرد جهت برقراری ارتباط، دریافت کمک و درک مشکلاتش توسط دیگران می‌باشد.

بیشتر اوقات در رفتار بیرونی افرادی‌که به فکر خودکشی می‌افتند تغییراتی دیده می‌شود آن‌ها ممکن است با بخشیدن اموال قیمتی خود و مرتب کردن کارهایشان خود را برای مرگ آماده کنند. آن‌ها همچنین ممکن است از اطرافیان خود کناره‌گیری نموده الگوی خواب و خوراک خود را تغییر دهند و یا علاقه‌شان را نسبت به فعالیت‌ها یا ارتباطات گذشته‌شان از دست بدهند.

چنین تغییرات ناگهانی و شدید می‌تواند به‌عنوان زنگ خطر تلقی گردد. چراکه با این تغییرات فرد خود را درموقعیتی می‌بیند که به‌زودی مشکلاتش تمام خواهد شد و به آرامش دست خواهد یافت . مجموعه‌ای از این نشانه‌ها و یا هریک از آنان نیاز به تعمق، تفکر و بررسی دارد.

باورهای غلط و حقایقی راجع به خودکشی
باور غلطی که در رابطه با خودکشی وجود دارد این است که فرد باید دیوانه باشد که حتی فکر خودکشی به سرش بزند در حالی‌که بیشتر مردم گاه‌گاهی درطول زندگی خود در مورد خودکشی فکر کرده‌اند. بسیاری از افرادی‌که خودکشی می‌کنند و یا اقدام به خود کشی کرده‌اند، در زندگی خود افراد عاقلی بوده‌اند.

همچنین این باور غلط که افرادی‌که یک بار اقدام به خودکشی می‌کنند دیگر سراغ آن نمی‌روند نیز وجود دارد در صورتی‌که اغلب مواقع عکس قضیه درست است. کسانی‌که اقدام‌های قبلی خودکشی داشته‌اند، بیشتر در معرض خطر خودکشی قرار دارند. برای بعضی از این افراد، خودکشی دردفعات دوم و سوم آسانتر می‌باشد.

همچنین این باور وجود دارد که کسانی‌که قصد جدی خودکشی دارند هیچ کاری را نمی‌توان برای آن‌ها انجام داد که این نیز یک باور غلط است چراکه بیشتر بحران‌های منجر به خودکشی، محدود به زمان بوده و براساس افکار مبهم صورت گرفته‌اند.

کسانی‌که اقدام به خودکشی می‌کنند به‌نحوی قصد فرار از مشکلات را دارند. درحالی‌که آن‌ها می‌باید مستقیماً با مشکلات برخورد نموده تا بتوانند راه‌حل‌های دیگری را بیابند. راه‌حل‌هایی که با کمک افراد علاقمند به آن‌ها درطول بحران مطرح شده و با حمایت آن‌ها این افراد قادر خواهند بود دقیق تر راجع به مسائل فکر کنند.

همچنین یک باور غلط در این زمینه این است که صحبت راجع به خودکشی می‌تواند ایده خودکشی را در فرد به‌وجود آورد که این نیز یک باور غلط است، بحران و آشفتگی‌های هیجانی ناشی از آن، فکر راجع به خودکشی را در ذهن فرد مستعد ایجاد کرده است.

علاقمندی و صحبت مستقیم راجع به خودکشی، این اجازه را به فرد می‌دهد فشار یا ناراحتی صحبت درباره مشکلات خود را تجربه نماید که این امر می‌تواند منجر به کاهش اضطراب در وی گردد. این‌گونه صحبت‌ها همچنین باعث می‌شود فردی‌که قصد خودکشی دارد کمتر احساس تنهایی یا انزوا داشته و احتمالاً برای وی تسکین دهنده نیز باشد.

راه‌های کمک به فردی که قصد خودکشی دارد
اغلب خودکشی‌ها را می‌توان با اقدام‌های به‌جا و مناسب در مورد افراد در معرض بحران پیشگیری نمود. اگر فردی را که قصد خودکشی دارد می‌شناسید، لازم است اقداماتی از جمله خونسردی،  به‌طور مستقیم راجع به خودکشی بحث نمائید. بیشتر افراد راجع به مرگ و مردن احساسات مبهمی داشته و آماده دریافت هر نوع کمکی هستند. از صحبت یا سوال مستقیم راجع به خودکشی، ترس و وحشتی به‌خود راه ندهید.

همچنین لازم است فرد را به استفاده از روش‌های حل مسئله و اقدامات مثبت تشویق و ترغیب نمایید. به‌خاطر داشته باشید فردی که در موقعیت بحران عاطفی قرار دارد، نمی‌تواند منطقی و دقیق فکر کند. او را از هر گونه اقدام جدی و تصمیمات غیر قابل برگشت در موقعیت بحران باز دارید و راجع به تغییرات مثبتی که امید به زندگی را در وی افزایش می‌دهد بحث و گفت‌وگو نمائید.

حجت‌الاسلام مجتبی بیرانوند، امام جمعه اشترینان در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا، گفت: قدمت خودکشی به اندازه قدمت خود انسان است،  تقریباً هیچ جامعه‌ای را نمی‌توان یافت که خودکشی در آن به وقوع نپیوندد.
وی ادامه داد: معمولاً دلایل اقدام به خودکشی را باید در عوامل  روانی، اجتماعی و بحران‌های شخصیتی جست‌وجو کرد  که در این میان معمولاً تنش‌های عصبی و فشارهای روحی ناشی از داغ‌دیدگی، بیماری برخی از اعضای خانواده و مشکلات حقوقی و اقتصادی نقش بیشتری در گرایش افراد به افسردگی ایفا می‌کنند.

نقش نماز در پیشگیری از افسردگی
حجت‌الاسلام بیرانوند با اشاره به نقش نماز در کاهش خودکشی، تصریح کرد: نماز به‌واسطه تأثیری که در ایجاد آرامش روحی، کاهش استرس و افزایش انگیزه و امید به زندگی دارد نقش مهمی در کاهش افسردگی به‌عنوان یکی از دلایل عمده خودکشی ایفا می‌کند، به‌طوری‌که واکنش نشان دادن نسبت به بحران‌ها و مصائب زندگی آن هم در قالب خودکشی از یک فرد مسلمان نمازگزار بعید به‌نظر می‌رسد.
امام جمعه شهرستان اشترینان بیان کرد: به تعبیر قرآن‌کریم، صبر و نماز مهم‌ترین سرمایه انسان در بحران‌ها و تلاطم‌های زندگی است و رهبر عظیم‌الشأن انقلاب فرمود: «انسان در هر شرایطی به نماز محتاج است و در عرصه‌‎های خطر محتاج‌تر».
حجت‌الاسلام مجتبی بیرانوند با استناد به کتاب من‌لایحضره‌الفقیه، جلد4، صفحه95، تصریح کرد: خودکشی به هر نحو حرام و از گناهان کبیره است کمااینکه امام صادق(ع) فرمود: «هر کس عمداً خودکشی کند همیشه در آتش جهنم خواهد بود.
وی افزود: در کتاب الکافی، جلد 3، صفحه112 از امام باقر(ع) نقل شده که فرمود: «شخص مرمن به هر بلایی گرفتار می‌شود و به هر مرگی ممکن است بمیرد ولی خودکشی نخواهد کرد. بنابراین اگر کسی به هر انگیزه‌ای خودکشی کند، گناه بزرگی انجام داده و در عالم آخرت گرفتارعذاب دردناک خواهد شد.
حجت‌الاسلام بیرانوند با اشاره به نکوهش خودکشی از دیدگاه قرآن، خاطرنشان کرد: خداوند متعال در آیه 29 سوره مبارکه نساء فرمود: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ ... َلاَ تَقْتُلُواْ أَنفُسَکُمْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِکُمْ رَحِیمًا: اى کسانى‌که ایمان آورده‏‌اید... خودتان را مکشید زیرا خدا همواره با شما مهربان است» و در آیه 5 سوره مبارکه انشراح نیز فرمود: «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا: پس [بدان که] با دشوارى آسانى است» و در آیه 55 سوره مبارکه حجر فرمود: «قَالُواْ بَشَّرْنَاکَ بِالْحَقِّ فَلاَ تَکُن مِّنَ الْقَانِطِینَ؛ گفتند ما تو را به حق بشارت دادیم پس از نومیدان مباش».
امام جمعه شهرستان اشترینان عنوان کرد: مهم‌ترین دلیل اقدام به خودکشی جهل و نادانی به پیامدهای شوم این پدیده ناپسند است لذا رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی باید ادله حرمت خودکشی در دین اسلام و  آثار منفی فردی و اجتماعی آن‌را بیان کنند از طرفی باید امید به زندگی را در بین جامعه افزایش دهند.
حجت‎الاسلام مجتبی بیرانوند  ادامه داد: ترویج و گسترش اموری که به تقویت باورهای دینی می‌انجامد از جمله شرکت در نمازهای جمعه و جماعت نقش مهمی در کاهش انحرافات اخلاقی و آسیب‌های اجتماعی به‌ویژه خودکشی ایفا می‌کند.
وی خاطرنشان کرد: یک فرد مسلمان در هرکاری به خدا توکل می‌کند و عدم دستیابی به برخی از خواسته‌های خود علی‌رغم تلاش و کوششی که  انجام داده را به حکمت و خیر الهی نسبت می‌دهد و معتقد است که دست خدا بالای همه دست‌هاست و فرج و گشایشی حاصل خواهد شد از طرفی می‌داند که صابران روز قیامت در پیشگاه خداوند مأجور خواهند بود بنابراین بر غم و سختی خود شکیبایی می‌ورزد.