مطالعه از دیدگاه اسلام و قرآن
کانون خبرنگاران نبأ: بررسی آماری محتوای کلام الله مجید نشان می‌دهد که مطالعه و کتابخوانی و تحصیل علم و دانش از مسائل بسیار مهم در دین قرآن کریم است؛ توجه به بسترسازی‌های لازم و ایجاد مراکز کتابخوانی و ترویج فرهنگ مطالعه از نگاه قرآن ضروری است.
به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، کتاب خواندن و مطالعه یکی از ارکان اصلی زندگی و بقای انسان‌هاست. انسان به‌وسیله مطالعه و تفکر در پدیده‌ها و دنیای پیرامون خود می‌آموزد که چگونه در برابر ناملایمات و مشکلات به حیات خود ادامه دهد و چگونه زندگی و حیات را برای خود و دیگر انسانها راحت‌تر، موثرتر و مرفه‌تر کند. حضرت امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند بر همه نیکان و بدان با دادن توانایی خواندن و نوشتن و حساب کردن منت گذاشته است؛ اگر این توانایی نبود آنها همه چیز را به هم در می‌آمیختند.
آغاز و رشد تمدن‌ها با کتاب
کتاب‌هایی که حاصل دست‌آوردها و اکتشافات و تجربیات بشر بوده‌اند، به همراه کتاب‌های آسمانی و وحیانی که آموزه‌های الهی را شامل می‌شوند، همواره در طول تاریخ راه و روش زندگی، اخلاقیات، علم و دین و مذهب را به انسانها آموخته‌اند و آنها را در مسیر تکامل هدایت کرده‌اند.
مطالعه در لغت به معنای نگریستن به چیزی و تفکر درباره آن و درک کردن و وقوف به آن معنا می‌شود و دین اسلام یکی از ادیانی است که بیشتر از هر دین و مذهب دیگری به کتاب و لزوم مطالعه توجه نشان داده است و بیش از هر دین دیگری انسانها را به مطالعه و خواندن و اندیشیدن فراخوانده است. تاریخ هیچ تمدنی خالی از کتاب و کتابت نبوده است، همه فرهنگ‌ها با کتاب آغاز می‌شوند و با کتاب رشد می‌کنند و در این میان دین اسلام پیشگام تمام ادیان بوده است.
مطالعه کتاب وحی؛ نقطه آغازین دعوت به اسلام
دین اسلام و کلام‌‌الله مجید برای مطالعه و کتابخوانی و کسب علم ارزش و اعتبار خاصی قائل شده است. اهمیت کتابخوانی در اسلام به قدری است که معجزه پیامبر اکرم(ص) از نوع کتاب است و در این کتاب مقدس هم اولین آیاتی که بر پیامبر(ص) نازل شده با امر به خواندن و کلماتی از قبیل کتاب، قلم و علم همراه شده است و بدین ترتیب نقطه آغاز رسالت و دعوت اسلامی بر مبنای خواندن و مطالعه شکل گرفت.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا مصطفی‌پور، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت معلم در ارتباط با مطالعه از دیدگاه قران می‌گوید: یکی از مسائلی که در قرآن کریم به آن پرداخته شده و ما را به آن فراخوانده است، اصل قرائت و خواندن است. اساسا شروع بعثت پیامبر اکرم(ص) بر اساس آیات سوره علق با فرمان به خواندن شروع می‌شود. خداوند به رسول اکرم(ص) فرمود: «اقرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ / خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ...» یعنی در واقع به پیامبر(ص) می‌فرماید که بخوان.
وی ادامه می دهد: اصل خواندن در کل در آیات قران مورد توجه است، اما بحث در این است که چه چیزی را باید بخوانیم. خواندن مشخص است به چیزی تعلق می‌گیرد که نوشته شده و مکتوب باشد. پس بنابراین بر اساس این فرمان پیامبر که شروع بعثت ایشان هم با فرمان به خواندن است انسان باید اهل مطالعه کتب باشد چراکه باید با تفکر و اندیشه در مجموعه نظام هستی فکر بکند و مطالعاتی هم در خود طبیعت داشته باشد.
مطالعه به معنای تعمق نظری
حجت‌الاسلام مصطفی پور با اشاره به لزوم توجه و دقت در مطالعه بیان می‌کند: وقتی می‌گوییم مطالعه صرفا مطالعه یک مکتوب و نوشته نیست بلکه علاوه بر نوشته ما باید طبیعت و تاریخ را هم مورد مطالعه قرار بدهیم و اینها چیزهایی است که در قرآن ما را به آنها فراخوانده است؛ مثلا ما به آسمان و زمین و حیوانات و گیاهان نگاه کنیم و نه‌فقط نگاه چشمی، بلکه به این معنا که در آنها مطالعه و دقت داشته باشیم و حقایقی که در نظام هستی وجود دارد را بشناسیم. در پرتو این شناخت آفریدگار و هدف آفرینش، اینها را بشناسیم و راه خود را برای چگونه زیستن پیدا بکنیم.
وی می‌افزاید: قرآن ما را به خواندن و مطالعه فرمان داده است و کتاب یکی از چیزهایی است که می‌تواند مطالعه شود. از سوی دیگر یکی از کتاب‌هایی که باید آن را مورد مطالعه قرار بدهیم خود قرآن است؛ زیرا که قرآن، کتاب هویت ما است، کتاب دین و کتاب آیین زندگی ماست و راهنمایی برای تکامل است و اولین فرمان این است. اینکه ما باید قرآن را موضوع مطالعه قرار بدهیم و با این موضوع تدبر کنیم. در آیات بسیاری است که ما باید در آیات قرآن تدبر و تفکر بکنیم و بیاندیشیم. و یا در خود قرآن که خدا به پیغمبر می گوید: « وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ»؛ یعنی این قرآن را به سوى تو فرود آوردیم، تا براى مردم آنچه را به سوى ایشان نازل شده است بیان کنی، و امید که آنان بیندیشند.
عضو هیئت علمی دانشگاه با اشاره به معنای مطالعه و مطالعه مطلوب تصریح می کند: معلوم است که ما بر اساس این آموزه‌ها و آیات دیگری که در قرآن داریم به اصل قرائت و مطالعه و دقت فرمان داده شده‌ایم. البته هر خواندنی مفید نیست برای انسان و زمانی یک خواندن مفید است که همراه با تامل و تفکر باشد که این می‌شود مطالعه. مطالعه می‌کنیم که بفهمیم و اگر مثبت است آن را سرلوحه زندگی‌مان قرار بدهیم و اگر منفی است در جهت اصلاح آن با نقد براییم و اگر اشکال و انحراف است جواب آن را بدهیم. با توجه به مجموع آیات و روایات قرآنی که ما را به تفکر، تأمل، تعقل، فهمیدن و خواندن استنباط می‌شود که یک انسان مسلمان باید اهل مطالعه و فکر باشد.
حجت‌الاسلام مصطفی‌پور در ارتباط جایگاه کسب علم و آگاهی از نظر اسلام می‌گوید: ما یک اصل کلی داریم که مسائلی که آموختن آن برای خوب زندگی کردن به لحاظ مادی و معنوی موثر است، باید یاد گرفته شود؛ بنابراین حتی فرا گرفتن بعضی از آگاهی‌ها برای ما واجب عینی است و بعضی دیگر واجب کفایی است؛ یعنی کسان دیگری هم می‌توانند آنها را یاد بگیرند و من هم می‌توانم یاد بگیرم اما اگر دیگران اقدام کردند برای مطالعه و یادگیری آن دیگر از گردن ما ساقط می‌شود اما برخی از مسائل است که آموختن آنها برای ما واجب عینی است؛ یعنی فرد‌فرد انسانها باید آن مسائل را مطالعه کنند و بدانند و بر اساس آن آگاهی که بدست آورده‌اند عمل بکنند.
وی در ادامه می افزاید: یک سری دانستنی‌هایی مطرح است که از این قبیل است و اگر ما آنها را ندانیم و مطالعه نکنیم زندگی ناقصی داریم و یا در معرض خطر قرار می‌گیریم. حال می‌خواهد این کتاب‌ها کتاب‌های علمی باشد، دینی و یا تاریخی باشد و یا ریاضیات و جغرافیا. مثلا ما می‌خواهیم نماز بخوانیم پس باید نجوم بدانیم و قبله را بشناسیم و یا می‌خواهیم حیوانی را ذبح شرعی کنیم و باید کیفیت ذبح شرعی را بخوانیم و یاد بگیریم.
نقش کتاب در سرنوشت بشریت
نقش کتاب در هدایت، رستگاری، و پیشرفت علمی و فرهنگی انسان ها و جامعه بشری بسیار تعیین کننده است و اهمیت کتاب و کتابخوانی و عظمت و شرافت کتاب در اسلام تا حدی است که خداوند متعال یکی از سوره های قران را به نام قلم نام گذاری کرده به قلم و به آنچه می‌نویسد، در کتاب خود قسم یاد می‌کند: «ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ؛ نون سوگند به قلم و آنچه می‌نویسند» (القلم/1)
اسلام؛ تفکر متن‌محور و متکی بر وحی
توجه ویژه اسلام به تفکرو علم‌آموزی بر هیچ کس پوشیده نیست و اینکه معجزه پیامبر اسلام(ص) از نوع کتاب است، نشان‌دهنده این است که دین اسلام برای انسانها حرمت عقلانی قائل شده است و آنان را صاحب فکر و اندیشه دانسته و به جای خرق عادت‌هایی که معجزه پیامبران پیشین بوده و بیشتر حواس ظاهری افراد را متوجه خود می‌سازد، دین اسلام با منطق شگرف خود بشر را به گفت‌وگویی علمی دعوت کرده است: «کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِّیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ؛ این کتابی است پربرکت که بر تو نازل کردهایم تا در آیات آن تدبر کنند و صاحبان مغز (و اندیشه) متذکر شوند».(ص/ 29)
کتاب آسمانی قرآن که کتاب هدایت گر مسلمانان است در طول 1400 سال دست نخورده و بدون تحریف باقی مانده است و همین موضوع سبب آن شده تا تمدن مسلمانان یک تمدن متن‌محور و کتاب‌محور و به نوعی متکی بر کتاب وحیانی قرآن باشد. قرآن کریم در مورد «کتاب» معانی اصطلاحی مختلفی را اطلاق کرده است؛
معانی اصطلاحی کتاب در قرآن
1- کتب شرایع دین: «تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ وَ قُرْآنٍ مُّبِینٍ؛ این است آیات کتاب [آسمانى] و قرآن روشنگر» (حجر/1)
2- کتبی که اعمال بندگان را ثبت و ضبط می‌کند: «هَذَا کِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ؛ این کتاب ما است که بحق با شما سخن می‌گوید (و اعمال شما را بازگو می‌کند)؛ ما آنچه را انجام می‌دادید می‌نوشتیم». (الجاثیه/ 29)
3- کتبی که جزئیات نظام هستی و حوادث واقعه را ثبت و ضبط می‌کند؛ «وَمَا یَعْزُبُ عَن رَّبِّکَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا فِی السَّمَاءِ وَلَا أَصْغَرَ مِن ذَٰلِکَ وَلَا أَکْبَرَ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُّبِینٍ؛ هموزن ذرهاى نه در زمین و نه در آسمان از پروردگار تو پنهان نیست و نه کوچکتر و نه بزرگتر از آن چیزى نیست مگر اینکه در کتابى روشن [درج شده] است».(یونس/ 61)
قران تا اندازه‌ای برای کتاب و کتابخوانی اهمیت قائل است که آن را وسیله و معیاری برای تقسیم جوامع می‌داند. قرآن همه افراد بشر را به دو گروه بر پایه کتاب تقسیم می‌کند. گروه اول کسانی که کتاب به آنها نازل شده و اهل کتاب‌اند و گروه دوم کسانی که اهل کتاب نبوده و از آنها به عنوان امی یاد می‌شود؛ «… و قل للذین اوتوا الکتاب و الامّیین؛ به انان که به آنها کتاب داده شده است و به امی‌ها بگو... ».( آل عمران/ 20)
باسواد کردن مسلمانان؛ فدیه آزادی مشرکان
ارزش خواندن و مطالعه در صدر اسلام به حدی بود که در پایان جنگ بدر که تعداد زیادی از مشرکین به اسارت مسلمانان در آمدند، اعلام شد که هر یک از مشرکین اگر فدیه بپردازد یا به 10 نفر از مسلمانان سواد خواندن و نوشتن را بیاموزد آزاد خواهد شد که این امر از اهمیت علم و مطالعه در اسلام، آن هم بدترین شرایط جنگ خبر می‌دهد، تا آن جا که اسلام سواد و مطالعه را با مصالح کلی خود حتی در شرایط جنگی یکی می‌داند.
قرآن و دین اسلام کتاب و کتاب خواندن را به عنوان یکی از واجبات به شمار آورده است چنانچه در سوره مزمل آیه 20 می گوید: «فاقروا ما تیسر من القرآن؛ تا آنجا که می توانید قرآن بخوانید» و در این خصوص و به خاطر تاکید بر آن اولین آیات نازل شده بر پیامبر را با کلمه «اقرا» به معنای بخوان آغاز کرده است. با توجه به این اهمیت ویژه می‌توان دانست که اگر انسانها کتاب نداشتند و خواندن و نوشتن را فرانمی‌گرفتند حجت بر آنها تمام نمی‌شد و مبرهن است که کتاب خوانی و مطالعه موجب رستگاری انسان و خشنودی خداوند شده و خداوند همواره تاکید خاصی بر این موضوع دارد و برای اهالی علم و اندیشه جایگاه ویژه و خاصی در بارگاه خود قائل شده است.
اسلام پرچمدار کتاب و کتابخوانی
«هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ ؛ آیا آنان که می‌دانند با آنان که نمی‌دانند برابرند؟ تنها خردمندان متذکر می شوند». (زمره/ 9) این نشانه‌های روشن و همچنین پیشنیه فرهنگی ما یعنی تعدد کتاب‌ها و کتابخانه‌ها در عصر شکوفایی تمدن اسلامی و آثار مکتوب نام‌آوران و دانشمندان مسلمان ایرانی همه ناظر بر اهمیت کتاب و کتابخوانی است و این حقیقت را بر ما آشکار می‌کند که آیین اسلام پرچمدار کتاب و کتابخوانی در زمین است.
در طول تاریخ نیز همواره توصیه علما و بزرگان دین و علم و ادب بر اهمیت کتاب و مطالعه بوده است. در میان بزرگان دین اسلام نیز توجه ویژه‌ای به این مسئله شده و احادیث فراوانی از پیامبر(ص) و ائمه اطهار(علیهم السلام) در این رابطه نقل شده که حاکی از اهمیت این مسئله در نزد آنان است. چنانکه پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «مَن ماتَ و مِیراثُهُ الدَّفاتِرُ وَالْمَحابِرُ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ؛ هر که بمیرد و میراث او دفترها و دوات باشد، بهشت بر او واجب است». امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: در عجبم از مردی که به جسم خویش چه بسیار اهمیت می‌دهد و غذای آلوده نمی‌خورد اما نسبت به کتاب و مطالعه که برای تغذیه روح او است بی‌اعتنا است و مطالعه نمی‌کند و یا اگر مطالعه می‌کند کتاب‌های خوبی مطالعه نمی‌کند.
حرکت تکاملی و رشد معنوی با کتاب
حجت‌الاسلام و المسلمین محمدرضا مصطفی‌پور با بیان اینکه انسان باید همواره در مسیر تکامل باشد، می‌گوید: انسان همیشه باید در مسیر تکامل باشد یعنی در یک حد خاصی متوقف نشود و اگر بخواهد حرکت تکاملی از نظر علمی و معنوی داشته باشد جز از راه مطالعه برای انسان حاصل نمی‌شود. همه انواع کتاب‌ها تا آنجا که ضرورت دارد و نقش مثبتی در زندگی ما دارد می‌تواند مورد مطالعه قرار بگیرد و اگر کتاب‌هایی نقش و لزومی در زندگی ما ندارد اما برای زیباکردن زندگی و تفکر و رشد علمی ما موثر است، هم باید مورد مطالعه قرار بگیرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت معلم در ارتباط با نیاز جامعه به مطالعه اظهار می‌دارد: اصل مطالعه فرهنگ‌سازی می‌خواهد و علاوه بر آن تشخیص نیاز است. اینکه ما بدانیم چه چیزهایی و آگاهی‌هایی در جامعه مورد نیاز است و طبیعتا اگر هر انسانی فرهنگ‌سازی شده باشد و احساس نیاز کند و بداند که از نظر آموزه‌های اسلامی انجام کار لغو ممنوع است، کتاب‌خوان می‌شود؛ مثلا در سوره مومنون وقتی خداوند می‌خواهد مومنان را معرفی کند، یکی از ویژگی‌های مومنان این است که از لغو یعنی کارهای بیهوده و بی‌فایده اعراض می‌کنند.
فرهنگ کتابخوانی با جشنواره و مسابقه شکل نمی‌گیرد
وی در ادامه می افزاید: ما همیشه باید فرصتی برای اوقات فراغت در نظر بگیریم. کسی که به لحاظ اقتصادی مجبور است دو یا سه شیفت در روز کار کند دیگر فرصتی برای مطالعه ندارد و وقتی حرف از فرهنگ‌سازی می‌زنیم به تمام اینها برمی‌گردد. باید شرایطی را ایجاد کرد که افراد فرصت و امکان مطالعه در طول روز را داشته باشند. در این حوزه و در حوزه فرهنگ‌سازی رادیو و تلویزیون و مدارس نقش موثری دارند. مثلا اینکه فلان کتاب را به مسابقه می‌گذارند و در مقابل آن جوایز اهدا می‌کنند، جواب نمی‌دهد. نمی‌شود که مطالعه را به‌وسیله وعده‌های مادی در افراد تقویت کرد. ما باید برسیم به اینجا که انسان برای کامل‌شدن از نظر دین و اخلاق و علم باید در پرتو مطالعه به آنجا برسد.
حجت‌الاسلام مصطفی‌پور ضمن اشاره به آیه‌ای از قرآن در ارتباط با نیاز دائمی انسان به یادگیری می‌گوید: پیامبر(ص) در مقام دعا به خداوند می‌گوید: خدایا «رَّبِّ زِدْنِی عِلْمًا» پروردگارا بر دانشم بیفزای و خدا هم می‌فرماید: «... وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِن قَبْلِ أَن یُقْضَى إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَقُل رَّبِّ زِدْنِی عِلْمًا؛ در [خواندن] قرآن پیش از آنکه وحى آن بر تو پایان یابد شتاب مکن و بگو پروردگارا بر دانشم بیفزاى».(طه/ 114) پس انسان دائم نیاز به افزایش علم و مطالعه دارد و اگر می‌خواهیم که به این درجه برسیم باید آن فرهنگ در جامعه ایجاد بشود و فرهنگ‌سازی هم زمانی تحقق پیدا می‌کند که ما نیاز پیدا بکنیم به علم جدید و آگاهی جدید.
وی می‌افزاید: از قدیم گفته‌اند که انسان بی‌سواد کور است و قرآن می‌گوید برای اینکه بتوانی این کوری را از بین ببری باید مطالعه کنی و بیاندیشی. درباره کتاب‌های مورد مطالعه افراد برای مطالعه نمی‌شود نسخه‌ای کلی نوشت و بستگی به موضوع مورد نیاز دارد. مثلا امام(ره) فرمود: با توجه به گستره وسیعی که دارد کتاب‌های شهید مطهری را بخوانید که اعتقادات، اخلاق، تاریخ و پاسخ به مسائل زمان را دربر دارد.
ایجاد مشاوره‌های تخصصی درباره سیر مطالعه
وی در پایان تصریح می‌کند: باید کتاب‌های افرادی که به لحاظ فکری مطمئن هستند را مطالعه کرد؛ مثلا آثار آیت‌الله العظمی جوادی آملی در بخش تفسیر و کتاب‌های عمومی برای خواندن مناسب است. همچنین کتاب‌های محمد شجاعی و جواد محدثی را می‌توان برای مطالعه پیشنهاد داد. باید یک سیر مطالعاتی دقیق داشته باشیم و به افراد اهل فن مراجعه کنیم و از آنها کمک و راهنمایی بگیریم تا کتاب‌های مناسب با نیازهای هر فرد مورد مطالعه قرار بگیرد؛ مثلا ما ممکن است در دانشگاه کتاب‌های غربی را معرفی کنیم؛ زیرا که ممکن است تلنگری باشد برای افراد که فکر نکنند که تنها ما از دین و مباحث دینی صحبت می‌کنیم. باید شرایطی ایجاد شود در جهت مشاوره در خصوص انتخاب نوع کتاب‌ها.
بررسی آماری محتوای کلام الله مجید نشان می‌دهد که واژه کتاب به اشکال مختلف 255 بار، واژه علم 582 بار، واژه قلم 2 بار، و واژه اقرأ 3 بار در قرآن تکرار شده است. در نتیجه مطالعه و کتابخوانی و تحصیل علم و دانش از مسائل بسیار مهم در دین مبین اسلام، قرآن کریم و احادیث است. به همین سبب توجه به بسترسازی‌های لازم و ایجاد مراکز کتابخوانی و کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و ترویج فرهنگ مطالعه از راه‌های مختلف، لازم و ضروری است.
حدیثه سوختانلو
