آشنايی با انديشمندان جهان اسلام / محقق حلی
«شرايع‌الاسلام» محقق حلی؛ مشهورترين كتاب فقهی شيعه
گروه انديشه: «شرايع‌الاسلام»، مشهورترين تأليف محقق حلی و شايد مشهورترين كتاب فقه شيعه است. در اين كتاب مطالب و موضوعات فقه، در 4 باب مجزا، با عناوين عبادت، عقود، ايقاعات و احكام تقسيم شده است كه اين شيوه تقسيم در كتب فقهی، پيش از وی معمول نبود.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، 13 ربيع‌الثانی، برابر است با سالروز وفات شيخ «جعفر بن حسن حلى»، معروف به «محقق حلى»، صاحب كتاب «شرائع‌الاسلام»، در سال 676 هجری قمری.
محقق حلی عالم و فقيه اصولی و مرجع بزرگ كه در تحقيق و دقت نظر و فصاحت و شعر و ادب و تمام علوم متنوعه دين جامعيت كامل داشت، سال 602 هـ ق در شهر حله واقع در عراق متولد شد. پس از تحصيلات مقدماتی، ادبيات عربی را كه زبان مادريش بود فراگرفت، در علم هيئت و رياضيات و منطق و كلام، تبحر كامل پيدا كرد و سپس فقه و اصول را در محضر پدر دانشمندش و فقهای مشهور حله (سيد فخار موسوی و ابن‌نما حلی) تكميل كرد.
وی سپس در سايه استعداد قوی و وسعت نظری كه داشت به تحكيم مبانی فقه شيعه و اساس مكتب اجتهاد پرداخت. با شهامت و دقت كاملی كه داشت، دائره فقه را توسعه داد و آزادی توأم با احترام نسبت به فقهای قبل از خود مانند شيخ طوسی و بعد از خودش را برای تحقيق و بررسی و تجزيه و تحليل فقه، اعطا كرد. از همين رو، نظريات و فتاوای وی از دقت نظر و تعمق و استقامت خاص و قابل تحسينی برخوردار است.
از معاصرين محقق حلی، خواجه نصيرالدين طوسی، دانشمند و حكيم مشهور ايرانی و يكی از بزرگ‌ترين شاگردان محقق و علامه حلی خواهرزاده او هستند. وفات نويسنده و صاحب شرايع‌الاسلام (محقق حلی)، سال 676 هـ.ق، در سن 74 سالگی و در شهر حله و مدفن شريفش در همان شهر و زيارتگاه شيعيان است. آثار و تأليفات زيادی از او برجای مانده از جمله: النافع مختصر الشرايع، تلخيص الفهرست، استحباب التيا لاهل العراق و ... .
مرحوم محقق حلی چند اقدام اصلی در جهت تدوين فقه انجام داد: 1 ـ فقه را در چهار بخش عبادات، عقود، ايقاعات و احكام سامان داد. اين شيوه تقسيم در كتب فقهی، پيش از وی معمول نبود. 2 ـ آن مرحوم با توجه كامل به مكتبهای فقهی پيش از خود، جمعی متقن از شيوههای فقهی شيخ طوسی را ارائه كرد؛ به اين ترتيب كه در كتاب گرانسنگ خويش «شرايع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام» در ضمن هر بحث، نخست بنابر روش قدما، غالبا مضمون روايات را آورده است و سپس تحت عنوان مسائل، فروعی را كه بر آن بحث مترتب میشود، مطرح كرده است.
3 ـ وی در كتاب استدلالی خويش، «المعتبر فی شرح المختصر النافع»، به گونهای وزين و با استفاده از منطق و اصولی مستحكم، به استدلالهای خاص شيعی میپردازد و روش استدلال فقهی مبتنی بر مذهب را میشناساند. 4 ـ وی در استدلالها و آرای خويش بسيار محتاطانه و محققانه، آرای فقهی شيعه را از فروع خاص مذهب اهل‌سنت جدا می‌كند و فقه را از حالت اختلاط بيرون میآورد.
شرايع‌الاسلام كتابی مهم در كليه ابواب فقه شيعه اماميه به زبان عربی در قرن هفتم هجری قمری است كه به صورت يك دوره كامل، احكام اسلام و مسائل حلال و حرام در آن بيان شده است. نام اصلی اين اثر «شرايع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام» است كه از زمان محقق حلی تا اين زمان، جزو متون درسی حوزه‌های علميه است. فضلای عرب در حوزه‌های علمی به جای «شرح لمعه»، بيشتر اين كتاب را تدريس و تدرس می‌كنند.
اما كتاب «شرايع‌الاسلام»، مشهورترين تأليف محقق حلی و شايد مشهورترين كتاب فقه شيعه است. در اين كتاب مطالب و موضوعات فقه، در 4 باب مجزا، با عناوين عبادت، عقود، ايقاعات و احكام تقسيم شده است.
عبادات شامل 10 كتاب به اين قرار است: طهارت، صلوة، زكوة، خمس، صوم، اعتكاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهی از منكر؛ عقود شامل 18 كتاب و از اين قرار است: تجارت، رهن، افلاس، حجر، ضمان كه شامل حواله و كفالت نيز هست، صلح، شركت، مضاربه، مزارعه، مساقات، وديعه، عاريه، اجاره، وكالت، وقف، هبه، سبق و رمايه، وصيت و نكاح.
ايقاعات شامل 10 كتاب به اين قرار است: طلاق، ظهار، ايلاء لعان، عتق، تدبير، مكاتبه، استيلا، اقرار، جعاله، ايمان و نذر؛ احكام شامل 12 كتاب از اين قرار است: صيد و ذباحه، اطعمه و شربه، غصب، شفعه، احيای موات، لقطه، فرائض، قضا، شهادات، حدود و تعزيرات، قصاص و ديات.
غير از اين تقسيم‌بندی كلی، نويسنده در ترتيب نگارش و بيان احكام، ملتزم به قاعده معينی است و در ترتيب درونی ابواب، تقسيم‌بندی خاصی كرده است. در هر باب، ابتدا احكام واجب، سپس احكام مستحب، بعد مكروهات و در آخر محرمات آمده است.
شرايع‌الاسلام بسيار سليس، روان، رسا با عبارات دقيق و شيوا و الفاظ مختصر و موجز است. نثر آن كاملا سنجيده، با الفاظ كم و معانی بسيار است. از زمان تأليف آن تاكنون، همواره مورد توجه محققان، دانش‌پژوهان، طلاب حوزه‌ها و دانشجويان دانشگاه‌های دنيا بوده است. از همين رو، ترجمه‌های متعددی به زبان‌های فرانسه، روسی، انگليسی، فارسی و تركی شده است.
شروح بسياری بر اين اثر نوشته شده كه بيشتر از 20 شرح را علامه آقا بزرگ تهرانی برشمرده است كه از مشهورترين و مهم‌ترين آن‌ها «جواهر الكلام»، نوشته فقيه اعظم شيخ «محمدحسن نجفی»، صاحب جواهر؛ «مسالك» شهيد ثانی؛ «مدارك» نوه شهيد «سيدمحمد عاملی»؛ «اساس‌الاحكام» و ... است. متن عربی آن بارها در ايران، عراق و لبنان چاپ شده است.*
*منابع: شرايع‌الاسلام فی مسائل‌الحلال و الحرام (القسم‌الاول و الثانی)، سيدصادق حسينی شيرازی؛ مركز پژوهش‌های اسلامی صدا و سيما.
محقق حلی عالم و فقيه اصولی و مرجع بزرگ كه در تحقيق و دقت نظر و فصاحت و شعر و ادب و تمام علوم متنوعه دين جامعيت كامل داشت، سال 602 هـ ق در شهر حله واقع در عراق متولد شد. پس از تحصيلات مقدماتی، ادبيات عربی را كه زبان مادريش بود فراگرفت، در علم هيئت و رياضيات و منطق و كلام، تبحر كامل پيدا كرد و سپس فقه و اصول را در محضر پدر دانشمندش و فقهای مشهور حله (سيد فخار موسوی و ابن‌نما حلی) تكميل كرد.
وی سپس در سايه استعداد قوی و وسعت نظری كه داشت به تحكيم مبانی فقه شيعه و اساس مكتب اجتهاد پرداخت. با شهامت و دقت كاملی كه داشت، دائره فقه را توسعه داد و آزادی توأم با احترام نسبت به فقهای قبل از خود مانند شيخ طوسی و بعد از خودش را برای تحقيق و بررسی و تجزيه و تحليل فقه، اعطا كرد. از همين رو، نظريات و فتاوای وی از دقت نظر و تعمق و استقامت خاص و قابل تحسينی برخوردار است.
از معاصرين محقق حلی، خواجه نصيرالدين طوسی، دانشمند و حكيم مشهور ايرانی و يكی از بزرگ‌ترين شاگردان محقق و علامه حلی خواهرزاده او هستند. وفات نويسنده و صاحب شرايع‌الاسلام (محقق حلی)، سال 676 هـ.ق، در سن 74 سالگی و در شهر حله و مدفن شريفش در همان شهر و زيارتگاه شيعيان است. آثار و تأليفات زيادی از او برجای مانده از جمله: النافع مختصر الشرايع، تلخيص الفهرست، استحباب التيا لاهل العراق و ... .
مرحوم محقق حلی چند اقدام اصلی در جهت تدوين فقه انجام داد: 1 ـ فقه را در چهار بخش عبادات، عقود، ايقاعات و احكام سامان داد. اين شيوه تقسيم در كتب فقهی، پيش از وی معمول نبود. 2 ـ آن مرحوم با توجه كامل به مكتبهای فقهی پيش از خود، جمعی متقن از شيوههای فقهی شيخ طوسی را ارائه كرد؛ به اين ترتيب كه در كتاب گرانسنگ خويش «شرايع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام» در ضمن هر بحث، نخست بنابر روش قدما، غالبا مضمون روايات را آورده است و سپس تحت عنوان مسائل، فروعی را كه بر آن بحث مترتب میشود، مطرح كرده است.
3 ـ وی در كتاب استدلالی خويش، «المعتبر فی شرح المختصر النافع»، به گونهای وزين و با استفاده از منطق و اصولی مستحكم، به استدلالهای خاص شيعی میپردازد و روش استدلال فقهی مبتنی بر مذهب را میشناساند. 4 ـ وی در استدلالها و آرای خويش بسيار محتاطانه و محققانه، آرای فقهی شيعه را از فروع خاص مذهب اهل‌سنت جدا می‌كند و فقه را از حالت اختلاط بيرون میآورد.
شرايع‌الاسلام كتابی مهم در كليه ابواب فقه شيعه اماميه به زبان عربی در قرن هفتم هجری قمری است كه به صورت يك دوره كامل، احكام اسلام و مسائل حلال و حرام در آن بيان شده است. نام اصلی اين اثر «شرايع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام» است كه از زمان محقق حلی تا اين زمان، جزو متون درسی حوزه‌های علميه است. فضلای عرب در حوزه‌های علمی به جای «شرح لمعه»، بيشتر اين كتاب را تدريس و تدرس می‌كنند.
اما كتاب «شرايع‌الاسلام»، مشهورترين تأليف محقق حلی و شايد مشهورترين كتاب فقه شيعه است. در اين كتاب مطالب و موضوعات فقه، در 4 باب مجزا، با عناوين عبادت، عقود، ايقاعات و احكام تقسيم شده است.
عبادات شامل 10 كتاب به اين قرار است: طهارت، صلوة، زكوة، خمس، صوم، اعتكاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهی از منكر؛ عقود شامل 18 كتاب و از اين قرار است: تجارت، رهن، افلاس، حجر، ضمان كه شامل حواله و كفالت نيز هست، صلح، شركت، مضاربه، مزارعه، مساقات، وديعه، عاريه، اجاره، وكالت، وقف، هبه، سبق و رمايه، وصيت و نكاح.
ايقاعات شامل 10 كتاب به اين قرار است: طلاق، ظهار، ايلاء لعان، عتق، تدبير، مكاتبه، استيلا، اقرار، جعاله، ايمان و نذر؛ احكام شامل 12 كتاب از اين قرار است: صيد و ذباحه، اطعمه و شربه، غصب، شفعه، احيای موات، لقطه، فرائض، قضا، شهادات، حدود و تعزيرات، قصاص و ديات.
غير از اين تقسيم‌بندی كلی، نويسنده در ترتيب نگارش و بيان احكام، ملتزم به قاعده معينی است و در ترتيب درونی ابواب، تقسيم‌بندی خاصی كرده است. در هر باب، ابتدا احكام واجب، سپس احكام مستحب، بعد مكروهات و در آخر محرمات آمده است.
شرايع‌الاسلام بسيار سليس، روان، رسا با عبارات دقيق و شيوا و الفاظ مختصر و موجز است. نثر آن كاملا سنجيده، با الفاظ كم و معانی بسيار است. از زمان تأليف آن تاكنون، همواره مورد توجه محققان، دانش‌پژوهان، طلاب حوزه‌ها و دانشجويان دانشگاه‌های دنيا بوده است. از همين رو، ترجمه‌های متعددی به زبان‌های فرانسه، روسی، انگليسی، فارسی و تركی شده است.
شروح بسياری بر اين اثر نوشته شده كه بيشتر از 20 شرح را علامه آقا بزرگ تهرانی برشمرده است كه از مشهورترين و مهم‌ترين آن‌ها «جواهر الكلام»، نوشته فقيه اعظم شيخ «محمدحسن نجفی»، صاحب جواهر؛ «مسالك» شهيد ثانی؛ «مدارك» نوه شهيد «سيدمحمد عاملی»؛ «اساس‌الاحكام» و ... است. متن عربی آن بارها در ايران، عراق و لبنان چاپ شده است.*
*منابع: شرايع‌الاسلام فی مسائل‌الحلال و الحرام (القسم‌الاول و الثانی)، سيدصادق حسينی شيرازی؛ مركز پژوهش‌های اسلامی صدا و سيما.
