آسيب‌شناسی عرفان‌های كاذب/1
احاديث معتبر نبوی و علوی منبع عرفان ناب هستند
گروه انديشه: استاد حوزه و دانشگاه با تأكيد بر اينكه يكی از منابع عرفان ناب، احاديث معتبر نبوی و علوی است، اظهار كرد: در ميان روايات معصومين(ع) مواردی وجود دارد كه حاوی مضامين عالی عرفانی است كه در يك احصاء ساده تعداد اين روايات بالغ بر چندين هزار روايت است.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، حجت‌الاسلام والمسلمين دكتر محمدتقی فعالی، مدرس حوزه و دانشگاه و نگارنده 9 جلد كتاب در باب جنبش‌های نوظهور معنوی، در نشست «آسيب‌شناسی عرفان‌های كاذب» كه در سازمان فعاليت‌های قرآنی دانشجويان كشور برگزار شد، به ايراد سخنرانی پرداخت.
فعالی با بيان اينكه با نگاهی كاملاً كاربردی و علمی جريان‌های معنويت‌گرا را بررسی خواهيم كرد، گفت: به نظر می‌رسد كه هم‌اكنون چهار جريان عمده عرفانی در كشور ما وجود دارد كه هر يك را به‌طور جداگانه شرح و توضيح خواهم داد. البته سه جريان نخست را مختصرتر و يك جريان اخير يعنی جريان چهارم كه با انحرافات شديد فكری همراه است را مبسوط تر.
وی با بيان اينكه جريان اول، عرفان ناب دينی و قرآنی است، افزود: عرفان ناب دينی در سه بخش می‌توان توضيح داد. بخش اول اينكه منابع عرفان ناب آيات، احاديث و ادعيه می‌باشد. سنگ بنای عرفان ناب آيات است.
وی با تأكيد بر اينكه عرفان ناب عرفانی است كه از سه منبع اصلی آيات قرآن كريم، احاديث معتبر و ادعيه تغذيه كند، گفت: در باب مضامين عرفانی آيات قرآن دو ديدگاه عمده وجود دارد؛ اول اينكه كل آيات قرآن كريم مضمون عرفانی دارند. تمام كسانی‌كه تفاسير عرفانی نگاشته‌اند قائل به اين ديدگاه هستند.
فعالی ادامه داد: لازم به يادآوری است كه در بحث روش‌های تفسيری حداقل هشت روش برای تفسير قرآن مطرح شده است كه برخی از آنها عبارتند از: روش عقلی مانند تفسير كبير فخررازی و تا حدی تفسير كشاف زمخشری كه در اين تفاسير قرآن به شيوه عقلی تفسير شده است. روش ديگر تفسير مأثور است، مانند تفسير البرهان سيد بحرانی و الدر المنثور جلال الدين سيوطی.
وی با بيان اينكه روش‌های ديگری نيز برای تفسير قرآن استفاده می‌شود كه يكی از آنها تفسير عرفانی، كنايی، اشاری، تأويلی يا باطنی است، تصريح كرد: عمدتاً به اين شيوه تفسير قرآن، تفسير تأويلی يا باطنی گفته می‌شود. از آغاز تا امروز حدود 30 تفسير عرفانی عمده نوشته شده كه ظاهراً اولين تفسير نگاشته شده به روش عرفانی تفسير سهل تستری مربوط به سده سوم هجری است كه هم‌اكنون نيز موجود است.
اين محقق و دانش‌پژوه ادامه داد: آخرين تفسير عرفانی نيز مربوط به سده اخير از آيت‌الله سيد مصطفی خمينی در چند جلد برجای مانده كه شامل آيات سوره حمد و 40 آيه ابتدايی سوره بقره است كه ايشان به شكل مبسوطی به تفسير اين آيات پرداخته است.
وی با بيان اينكه اگر تفسير آيت‌الله حاج‌آقا مصطفی ادامه پيدا می‌كرد، شايد حدود 100 جلد می‌شد، اظهار كرد: شهيد حاج‌آقا مصطفی در تفسير هر آيه از تمام جنبه‌ها به آيه می‌پرداخت و از تمام ابعاد آيه پرده‌برداری می‌كرد، حتی در يك آيه به مباحثی همچون علم اعداد و علم حروف نيز می‌پرداخت و از احكام مربوط به علم فقه آيه نيز بحث می‌كرد. يكی از ابعادی كه در تفسير مدنظر ايشان قرار داشت، بُعد عرفانی آيه بود. البته ناگفته نماند كه تفسير مختصر حضرت امام خمينی(ره) مربوط به سوره حمد نيز از جمله تفاسير عرفانی سده اخير به‌شمار می‌آيد.
فعالی گفت: در ميان تفاسير عرفانی چند تفسير از ديگران برگزيده‌تر شده است كه يكی از آنها لطائف الاشارات قشيری مربوط به سده پنجم هجری است. تفسير ديگر تفسير كشف‌الاسرار و عدةالابرار خواجه عبدالله انصاری با شرح ابوالفضل رشيدالدين ميبدی است. اين دسته از مفسران بر آن هستند كه كل آيات قرآن كريم مضامين عرفانی دارند.
اين مدرس حوزه و دانشگاه با بيان اينكه ديدگاه دوم در باب آيات عرفانی قرآن، ديدگاهی است كه عنوان می‌كند آيات قرآن دسته‌بندی و طبقه‌بندی شده است، خاطرنشان كرد: بخشی از آيات قرآن آيات علمی هستند، قائلان به اين ديدگاه 700 يا 900 آيه از قرآن را از جمله آيات علمی قرآن به‌شمار می‌آورند. تفسير المنار و الجواهر از جمله تفاسير معروف و شهير علمی هستند. سيدرشيد رضا در تفسير المنار عنوان می‌كند كه در قرآن 700 آيه علمی وجود دارد. اما طنطاوی در تفسير الجواهر ادعا می‌كند كه در قرآن كريم 900 آيه علمی وجود دارد. قابل ذكر است كه تفسير الجواهر از تفسير المنار در باب روش علمی مهم‌تر است.
وی ادامه داد: دكتر پاكنژاد نيز در كتاب «اولين دانشگاه آخرين پيامبر» با اينكه كتاب تفسير نيست، اما از آنجا كه وی پزشك بود با نگاهی علمی به آيات قرآن نگريسته است. در اين ديدگاه برخی از آيات قرآن را آيات فلسفی تشكيل داده‌اند. اين آيات حامل حجج و استدلال و قياس‌های قرآنی است. حدود 200 آيه از آيات قرآن حامل مضامين فلسفی به‌شمار می‌آيند؛ به‌عنوان مثال می‌توان از آيات «أَفِی اللّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ» يا آيه «لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا» نام بُرد كه در اين آيه از برهان تمانع برای توحيد استفاده شده است.
فعالی افزود: حدود 2000 آيه در مورد توحيد و 2000 آيه مربوط به معاد احصاء شده است. بخشی از آيات مربوط به قصص است. به‌طور مشخص در قرآن قصه‌های فراوانی ذكر شده است كه آيات آن بالغ بر 1800 آيه است. اين حجم حدود يك سوم آيات قرآن را تشكيل می‌دهد كه در حد آيات مربوط به توحيد و معاد است.
وی عنوان كرد: همچنين در ميان آيات حدود 700 آيه عرفانی وجود دارد، البته منظور آياتی است كه بعد عرفانی در آن غالب است، زيرا آيات قرآن ذووجوه و دارای جنبه‌ها و ابعاد مختلف هستند. حتی يك آيه كوتاه مانند «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» نيز تنها به يك موضوع نمی‌پردازد. بنابر اين هركدام از اين دو ديدگاه را كه در نظر گيريم اجماع مركب حاصل شده است كه در ميان آيات آياتی وجود دارد كه به مباحث عميق عرفانی، معنوی و آسمانی اشاره كرده باشد؛ بنابراين اولين منبع عرفان ناب آيات قرآن است.
اين استاد حوزه و دانشگاه با تأكيد بر اينكه دومين منبع عرفان ناب، احاديث معتبر و صحيح نبوی و علوی است، اظهار كرد: در ميان روايات معصومين(ع) احاديثی وجود دارد كه حاوی مضامين عالی، ناب و زيبای عرفانی است كه در يك احصاء ساده تعداد اين روايات بالغ بر چندين هزار روايت است.
فعالی تصريح كرد: چند سال گذشته كه بنده در صدد تأليف كتابی پيرامون عرفان حج بودم، تنها 5000 حديث در اين زمينه پيدا كردم كه پس از حذف 3000 مورد آن به دلايلی همچون ضعف سند و محتوا، 2000 حديث صحيح عرفانی از آن برجای ماند. طبيعی است كه در باب صوم و صلاة نيز احاديث بيشتری وجود داشته باشد، خصوصاً در باب عقايد مانند توحيد احاديث عرفانی زيادی از ناحيه معصومين(ع) صادر شده است.
فعالی با بيان اينكه با نگاهی كاملاً كاربردی و علمی جريان‌های معنويت‌گرا را بررسی خواهيم كرد، گفت: به نظر می‌رسد كه هم‌اكنون چهار جريان عمده عرفانی در كشور ما وجود دارد كه هر يك را به‌طور جداگانه شرح و توضيح خواهم داد. البته سه جريان نخست را مختصرتر و يك جريان اخير يعنی جريان چهارم كه با انحرافات شديد فكری همراه است را مبسوط تر.
وی با بيان اينكه جريان اول، عرفان ناب دينی و قرآنی است، افزود: عرفان ناب دينی در سه بخش می‌توان توضيح داد. بخش اول اينكه منابع عرفان ناب آيات، احاديث و ادعيه می‌باشد. سنگ بنای عرفان ناب آيات است.
وی با تأكيد بر اينكه عرفان ناب عرفانی است كه از سه منبع اصلی آيات قرآن كريم، احاديث معتبر و ادعيه تغذيه كند، گفت: در باب مضامين عرفانی آيات قرآن دو ديدگاه عمده وجود دارد؛ اول اينكه كل آيات قرآن كريم مضمون عرفانی دارند. تمام كسانی‌كه تفاسير عرفانی نگاشته‌اند قائل به اين ديدگاه هستند.
فعالی ادامه داد: لازم به يادآوری است كه در بحث روش‌های تفسيری حداقل هشت روش برای تفسير قرآن مطرح شده است كه برخی از آنها عبارتند از: روش عقلی مانند تفسير كبير فخررازی و تا حدی تفسير كشاف زمخشری كه در اين تفاسير قرآن به شيوه عقلی تفسير شده است. روش ديگر تفسير مأثور است، مانند تفسير البرهان سيد بحرانی و الدر المنثور جلال الدين سيوطی.
وی با بيان اينكه روش‌های ديگری نيز برای تفسير قرآن استفاده می‌شود كه يكی از آنها تفسير عرفانی، كنايی، اشاری، تأويلی يا باطنی است، تصريح كرد: عمدتاً به اين شيوه تفسير قرآن، تفسير تأويلی يا باطنی گفته می‌شود. از آغاز تا امروز حدود 30 تفسير عرفانی عمده نوشته شده كه ظاهراً اولين تفسير نگاشته شده به روش عرفانی تفسير سهل تستری مربوط به سده سوم هجری است كه هم‌اكنون نيز موجود است.
اين محقق و دانش‌پژوه ادامه داد: آخرين تفسير عرفانی نيز مربوط به سده اخير از آيت‌الله سيد مصطفی خمينی در چند جلد برجای مانده كه شامل آيات سوره حمد و 40 آيه ابتدايی سوره بقره است كه ايشان به شكل مبسوطی به تفسير اين آيات پرداخته است.
وی با بيان اينكه اگر تفسير آيت‌الله حاج‌آقا مصطفی ادامه پيدا می‌كرد، شايد حدود 100 جلد می‌شد، اظهار كرد: شهيد حاج‌آقا مصطفی در تفسير هر آيه از تمام جنبه‌ها به آيه می‌پرداخت و از تمام ابعاد آيه پرده‌برداری می‌كرد، حتی در يك آيه به مباحثی همچون علم اعداد و علم حروف نيز می‌پرداخت و از احكام مربوط به علم فقه آيه نيز بحث می‌كرد. يكی از ابعادی كه در تفسير مدنظر ايشان قرار داشت، بُعد عرفانی آيه بود. البته ناگفته نماند كه تفسير مختصر حضرت امام خمينی(ره) مربوط به سوره حمد نيز از جمله تفاسير عرفانی سده اخير به‌شمار می‌آيد.
فعالی گفت: در ميان تفاسير عرفانی چند تفسير از ديگران برگزيده‌تر شده است كه يكی از آنها لطائف الاشارات قشيری مربوط به سده پنجم هجری است. تفسير ديگر تفسير كشف‌الاسرار و عدةالابرار خواجه عبدالله انصاری با شرح ابوالفضل رشيدالدين ميبدی است. اين دسته از مفسران بر آن هستند كه كل آيات قرآن كريم مضامين عرفانی دارند.
اين مدرس حوزه و دانشگاه با بيان اينكه ديدگاه دوم در باب آيات عرفانی قرآن، ديدگاهی است كه عنوان می‌كند آيات قرآن دسته‌بندی و طبقه‌بندی شده است، خاطرنشان كرد: بخشی از آيات قرآن آيات علمی هستند، قائلان به اين ديدگاه 700 يا 900 آيه از قرآن را از جمله آيات علمی قرآن به‌شمار می‌آورند. تفسير المنار و الجواهر از جمله تفاسير معروف و شهير علمی هستند. سيدرشيد رضا در تفسير المنار عنوان می‌كند كه در قرآن 700 آيه علمی وجود دارد. اما طنطاوی در تفسير الجواهر ادعا می‌كند كه در قرآن كريم 900 آيه علمی وجود دارد. قابل ذكر است كه تفسير الجواهر از تفسير المنار در باب روش علمی مهم‌تر است.
وی ادامه داد: دكتر پاكنژاد نيز در كتاب «اولين دانشگاه آخرين پيامبر» با اينكه كتاب تفسير نيست، اما از آنجا كه وی پزشك بود با نگاهی علمی به آيات قرآن نگريسته است. در اين ديدگاه برخی از آيات قرآن را آيات فلسفی تشكيل داده‌اند. اين آيات حامل حجج و استدلال و قياس‌های قرآنی است. حدود 200 آيه از آيات قرآن حامل مضامين فلسفی به‌شمار می‌آيند؛ به‌عنوان مثال می‌توان از آيات «أَفِی اللّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ» يا آيه «لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا» نام بُرد كه در اين آيه از برهان تمانع برای توحيد استفاده شده است.
فعالی افزود: حدود 2000 آيه در مورد توحيد و 2000 آيه مربوط به معاد احصاء شده است. بخشی از آيات مربوط به قصص است. به‌طور مشخص در قرآن قصه‌های فراوانی ذكر شده است كه آيات آن بالغ بر 1800 آيه است. اين حجم حدود يك سوم آيات قرآن را تشكيل می‌دهد كه در حد آيات مربوط به توحيد و معاد است.
وی عنوان كرد: همچنين در ميان آيات حدود 700 آيه عرفانی وجود دارد، البته منظور آياتی است كه بعد عرفانی در آن غالب است، زيرا آيات قرآن ذووجوه و دارای جنبه‌ها و ابعاد مختلف هستند. حتی يك آيه كوتاه مانند «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» نيز تنها به يك موضوع نمی‌پردازد. بنابر اين هركدام از اين دو ديدگاه را كه در نظر گيريم اجماع مركب حاصل شده است كه در ميان آيات آياتی وجود دارد كه به مباحث عميق عرفانی، معنوی و آسمانی اشاره كرده باشد؛ بنابراين اولين منبع عرفان ناب آيات قرآن است.
اين استاد حوزه و دانشگاه با تأكيد بر اينكه دومين منبع عرفان ناب، احاديث معتبر و صحيح نبوی و علوی است، اظهار كرد: در ميان روايات معصومين(ع) احاديثی وجود دارد كه حاوی مضامين عالی، ناب و زيبای عرفانی است كه در يك احصاء ساده تعداد اين روايات بالغ بر چندين هزار روايت است.
فعالی تصريح كرد: چند سال گذشته كه بنده در صدد تأليف كتابی پيرامون عرفان حج بودم، تنها 5000 حديث در اين زمينه پيدا كردم كه پس از حذف 3000 مورد آن به دلايلی همچون ضعف سند و محتوا، 2000 حديث صحيح عرفانی از آن برجای ماند. طبيعی است كه در باب صوم و صلاة نيز احاديث بيشتری وجود داشته باشد، خصوصاً در باب عقايد مانند توحيد احاديث عرفانی زيادی از ناحيه معصومين(ع) صادر شده است.
