تعزیه؛ هنر فاخر ایرانی - اسلامی/ آئین سنتی که در مهد تعزیه ایران غریب مانده است

مهدی دریایی، رئیس شورای تعزیه استان مرکزی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از استان مرکزی، گفت: هنر مقدس شبیه‌خوانی در کشور بر دو اصل پایبند بوده و یک عده بر این معتقد هستند که تعزیه به قبل از اسلام و دوره سوگ سیاوش و کشته شدن سیاوش برمی‌گردد و عزاداری که برای مرگ سیاوش انجام می‌دادند سرچشمه تعزیه از آنجاست و عده‌ای نیز بر این معتقدند که تعزیه پس از شهادت سیدالشهدا(ع) به منصه ظهور رسیده و با شهادت امام حسین(ع) مردم و شیعیان به عزاداری می‌پرداختند؛ لذا آنچه که مدنظر اکثریت پژوهشگران و محققان تعزیه است و با استناد به اسناد و مدارکی که از تعزیه باقی مانده هنر تعزیه به اواخر دوره صفویه بازمی‌گردد.

وی بیان کرد: قدیمی‌ترین نسخه تعزیه مربوط به سی‌ویک سال پیش و به تعزیه هنگامه قیامت در اواخر دوره صفویه برمی‌گردد که در قالب تعزیه‌خوانی منتقل شده است.

دریایی اظهار کرد: قبل از دوران صفویه عزاداری وجود داشت؛ اما به‌صورت تعزیه تنها سند به اواخر این دوران باز می‌گردد و نسخه تعزیه هنگامه قیامت با قدمت سیصد و یک سال از این دوران به جا مانده است.

اوج هنر تعزیه به دوران قاجاریه بازمی‌گردد
رئیس شورای تعزیه استان مرکزی، تصریح کرد: اوج هنر تعزیه به دوران قاجاریه بازمی‌گردد و زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار دوران طلایی تعزیه محسوب می‌شود و ساختن تکیه دولت، تعلیم تعزیه و تشویق تعزیه‌خوانان گواهی براین مدعاست.

وی افزود: در دوران سلطنت رضاشاه تعزیه با قدغن کردن آن و بسته شدن حسینیه‌ها و تکیه دولت فرود یافت؛ لیکن با این حال تعزیه خاموش نشد و در روستاها اکثراً به‌صورت انجمن و در داخل خانه‌ها تعزیه خوانده می‌شد تا زمان انقلاب که به دستور حضرت امام(ع) که فرمودند؛ آیین‌های عزاداری امام حسین(ع) به هر شیوه‌ای احیا شود آیین شبیه‌خوانی مجدداً در دوران انقلاب احیا شد.

دریایی ادامه داد: هرچند دوران طلایی تعزیه به دوران قاجاریه محسوب شده؛ اما در هیچ دورانی به اندازه دوران انقلاب و پس از آن برای تعزیه فعالیت نشد و فعالیت‌ها، پژوهش‌ها و تحقیقات در حوزه تعزیه به این دوران محسوب می‌شود و به نوعی می‌توان گفت که دوران طلایی پژوهش و تحقیق به دوران پس از انقلاب ایران بازمی‌گردد و بیشترین نسخ و ادوات و ... نیز در این دوران گردآوری شده است.

پیشکسوت تعزیه استان مرکزی، خاطرنشان کرد: تعزیه در دوران پس از انقلاب ثبت ملی و جهانی شد و در این دوران بود که هنر تعزیه به‌عنوان هنری فاخر در میراث فرهنگی سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسید و متعلق به ایران شناخته شده که این از افتخارات جمهوری اسلامی است.

استان مرکزی؛ مهد تعزیه ایران
دریایی، از استان مرکزی به‌عنوان مهد تعزیه ایران یاد کرد و افزود: تعزیه در استان مرکزی دارای قدمت دیرینه‌ای‌ است و تکیه‌هایی که در تفرش و فراهان وجود دارد بیانگر این قضیه است که قدمت تعزیه استان مرکزی به دوران ناصرالدین شاه قاجار بر می‌گردد و تعزیه سیار بازار اراک از جمله قدیمی‌ترین تعزیه‌هاست که در سطح کشور زبانزد خاص و عام است.

رئیس شورای تعزیه استان خاطرنشان کرد: وجود شاعر تعزیه سرا میرزا محمد روحانی متخلص به میرانجم که یکی از نوادر در سرودن اشعار تعزیه است از افتخارات تعزیه در استان مرکزی است که آنها صاحب سبک خاصی در تعزیه بودند که سبک ایشان در کشور به نام زمینه میرانجم معروف است و تاکنون 75 مجلس از ایشان شناسایی شده و دو کتاب به نام قدمگاه یک و دو چاپ شده و پنج جلد کتاب دیگراز آنها نیز در دست چاپ قرار دارد.

وی، وجود شبیه‌خوان‌های به نام تعزیه در استان را یکی از امتیازات خاص تعزیه در استان عنوان کرد و گفت: اکثر شبیه‌خوان‌های به نام در سطح کشور منتصب به استان مرکزی و خطه فراهان است که با توجه به این مهم و همچنین قدمت نسخ و ادوات شبیه‌خوانان می‌توان گفت که استان مرکزی یکی از قطب‌های مهم تعزیه در سطح کشور و مهد تعزیه ایران است.

دریایی اظهار کرد: در گذشته حسینیه تعزیه اراک بازار بود و اکثراً تعزیه‌ها در حیاط خانه‌ها اجرا می‌شد به دلیل اینکه از لحاظ معماری وسعت و فضای کافی برای اجرای تعزیه وجود داشت؛ اما در حال حاضر به دلیل تغییر سبک معماری‌ها و به دلیل اینکه مکان ثابتی برای اجرای تعزیه در اراک از قبیل حسینیه و ... وجود ندارد تعزیه‌ها در کوچه و خیابان اجرا می‌شود که این در شأن هنر فرهنگی و ملی ما نیست و این یک امر ضربه بزرگی به تعزیه زده است.

موزه تعزیه اراک در کشور نمونه ندارد
رئیس شورای تعزیه استان تصریح کرد: موزه تعزیه اراک در کشور نمونه ندارد؛ لیکن متأسفانه علیرغم ظرفیت‌های موجود موزه هنوز از مکانی برخوردار نیست.

وی در ادامه در پاسخ به این سوال که تعزیه به شیوه امروزی تا چه میزان با تعزیه دوران گذشته تفاوت دارد؟، اظهار کرد: هنر تعزیه در گذشته آئین سنتی بود و شبیه‌خوانان واقعاً تعزیه می‌خوانند؛ ولی در حال حاضر در دنیای امروزی هر چند هنر تعزیه از لحاظ البسه و رنگ‌ها بهتر شده و از نظر تجملات تعزیه شاد و جالب‌تر شده؛ اما از نظر اجرایی تعزیه ما در مقایسه با گذشته رنگ باخته و به نوعی ضعیف شده است و از این لحاظ آسیب جدی وارد هنر تعزیه شده که نیاز به آسیب‌شناسی جدی دارد.

دریایی افزود: تعزیه‌ای که امروز تعزیه‌خوان‌ها اجرا می‌کنند متأسفانه تعزیه آئینی سنی نیست و بیشتر من درآوردی است و شیوه اجرایی‌هایی که در قدیم در تعزیه اجرا می‌شد در تعزیه امروزی جایی ندارد و فراموش شده است و اگر هم اجرا شود مورد اقبال قرار نمی‌گیرد وهنر تعزیه از حالت نظم به نثر تبدیل شده و هرچند هنر تعزیه خود یک هنر نمایشی است؛ ولی بعضی مواقع دیده شده که تعزیه از چارچوب هنر نمایش خارج شده که این آسیب جدی به این هنر وارد می‌کند که مقابله با این مهم نیازمند‌ آموزش شبیه‌خوان‌ها و برگزاری دوره‌های تخصصی آسیب‌شناسی است.

وی ادامه داد: در تعزیه امروزی ما حتی در رنگ پوشی تعزیه‌خوان‌ها نیز مشکل داریم و اغلب شبیه‌خوان‌های ما پوشش لباسشان نیز در بعضی مواقع اشتباه است چه برسد به اجرا و این زنگ خطری برای تعزیه سنتی ماست؛ چراکه ما با تعزیه سنتی ایران کار داریم نه تعزیه من درآوردی؛ لذا می‌طلبد که هر نهاد و ارگانی که متأسفانه در استان وجود ندارد در جهت حمایت از این هنر حرکت کنند.

پیشکسوت هنر تعزیه استان مرکزی اظهار کرد: در تعزیه امروزی هر فردی هر نوع پوشش و شعری که می‌خواهد می‌خواند و در واقع تعزیه‌خوان در اجرای تعزیه طبق اصول حرکت نمی‌کنند؛ چراکه آشنایی و شناخت کافی از پوشش، رنگ و شیوه تعزیه ندارند و در واقع باید گفت که تعزیه امروزی از دست‌افراد کاردان خارج و به دست افرادی افتاده که عدم آگاهی و شناخت‌شان نسبت به این هنر باعث ضربه زدن به این فرهنگ غنی شده و این به‌دلیل عدم حمایت خاص نهاد مورد نظر است.

وی ادامه داد: مسئولان، شبیه‌خوان‌ها و کسانی‌که دستی بر آتش دارند باید در این زمبنه به فکر باشند و یک آسیب‌شناسی جدی و کلی برای تعزیه ایران صورت گیرد تا بسیاری از مشکلات حل شود. 

چه میزان از فرهنگ عامه ایرانی در هنر تعزیه دیده می‌شود؟
دریایی، در پاسخ به این سؤال که چه میزان از فرهنگ عامه ایرانی در هنر تعزیه دیده می‌شود؟، گفت: تعزیه چون یک هنر اصیل ایرانی است سرشار از خلاقیت، نوآوری، بازیگری، آموزش، آداب و تعالیم دینی است و مخاطب تعزیه بسیار مخاطب مطیعی است و تعزیه را به هر نحوی که اجرا شود قبول دارد در حالی‌که در سینما و تئائر اینگونه نیست و این یک امتیاز خاصی برای تعزیه به‌شمار می‌رود؛ بنابراین تعزیه‌خوان ما نیز باید نهایت تجربه را داشته باشد تا با انتقال شیوه‌‌های غلط باعث ایجاد تحریف در این سنت نشود و آموزش در اینجا حرف اول را می‌زند.

رئیس شورای تعزیه استان مرکزی با بیان اینکه به‌دلیل عدم آموزش ماهیت تعزیه فعلی با قبل بسیار متفاوت است، اضافه کرد: تعزیه دانشگاهی بسیار پیچیده است که هر فردی برای ورود به این عرصه باید این دانشگاه را طی کند.

دریایی گفت: استان مرکزی و شهرستان اراک سرشار از ظرفیت‌های غنی در حوزه تعزیه است که به‌کارگیری و بالفعل کردن این ظرفیت‌ها نیاز به حمایت مادی و معنوی دارد؛ ولی هنوز این هنر در استان مرکزی متولی مشخصی ندارد و امروز کسی خود را متولی اصلی تعزیه نمی‌داند و با توجه به اینکه تعزیه ثبت جهانی شده باید میراث فرهنگی و از نظر اجرایی اداره ارشاد توأمان با یکدیگر در جهت حمایت وهدایت این هنر حرکت کنند؛ چرا‌که تعزیه یک هنر ایرانی ـ اسلامی است در حالی‌که هنوز هیچ کدام از این نهادهای مرتبط از نظر حمایتی خود را متولی تعزیه استان نمی‌دانند.

رئیس شورای تعزیه استان گفت: متأسفانه در استان مرکزی خصوصاً در اراک هیچ نهاد دولتی در امر تعزیه گامی برنداشته و زحمتی برای آن نکشیده است و این عشق و ارادت مردم و شبیه‌خوان‌هاست که به‌صورت خودجوش تاکنون تعزیه را زنده و پویا نگه داشته و بزرگ‌ترین ضربه‌ای که به این هنر وارد می‌شود به‌دلیل همین عدم حمایت و دخالت‌های ادارات دولتی است.

وی اظهار کرد: مشکل تعزیه فقط خواندن، لباس، ادوات و .. نیست؛ بلکه مشکل عدم حمایت متولیان امرست و هنر تعزیه در اراک بسیار مظلوم واقع شده و هیچ کسی هم به‌دنبال رفع این مظلومیت نیست و به‌عنوان یک عضو تعزیه در اراک معتقدم که اگر مسئولان و متولیان امر به فکر نباشند تعزیه اراک در آینده‌ای نه چندان دور با شکست بسیار بزرگی مواجه خواهد شد.

دریایی با بیان اینکه تعزیه استان مرکزی سال‌هاست که در غربت مانده است، ادامه داد: عدم مکان مناسب و ثابت برای اجرای تعزیه، عدم حمایت اداره ارشاد و میراث فرهنگی از تعزیه، عدم حمایت مسئولان ارشد استان برای بهتر شدن شیوه اجرایی تعزیه، عدم حمایت مالی و معنوی نهادهای فرهنگی استان از این هنر و ... مهم‌ترین مشکلاتی است که هنر تعزیه استان با آن مواجه است؛ لذا همه مسئولانی که می‌توانند کاری کنند باید به خاطر هنر تعزیه و در جهت بهتر شدن شرایط گام برداشته و اجازه ندهند تعزیه ما غریب بماند.

این مقام مسئول در پایان، یادآور شد: مهمترین مشکل ما در تعزیه استان مرکزی منیت است و این منیت است که به تعزیه استان لطمه وارد می‌کند و چه‌ بسا اگر منیت عده‌ای افراد نباشد تعزیه اراک در سطح کشور و چه بسا دنیا حرفی برای گفتن داشت.