موج تلمیح‌های ادبی از آیات قرآن در سخن سعدی/ بهره‌گیری از حکمت نبوی
کانون خبرنگاران نبأ: بهره‌گیری از تلمیح‌های ادبی و اشاره‌های مستقیم و غیر مستقیم به آیات و مفاهیم قرآنی از ویژگی‌های سخن سعدی است؛ در واقع توجه وی به آیات قرآن، بهره‌گیری از نوعی حکمت شرعی و نبوی است.
به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، اول اردیبهشت ۱۳۸۹ خورشیدی، در اجلاس شاعران جهان، در شیراز، نخستین روز اردیبهشت، از سوی نهادهای فرهنگی داخلی و خارجی، به عنوان روز سعدی، نامگذاری شدو هر ساله این روز بهانه ایست برای پاسداشت جایگاه این شاعر بزرگ جهانی.
ابومحمد مُصلِح بن عَبدُالله معروف به شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی در سالهای اول سده هفتم هجری حدودا در سال 606 ه.ق در شهر شیراز متولد شد. خانواده اش از عالمان دین بودندو سعدی خود در این مورد می‌گوید: همه قبیله من، عالمان دین بودند / مرا معلم عشق تو، شاعری آموخت.
تحصیلات سعدی
ابومحمد مقدمات علوم شرعی و ادبی را از همان کودکی در شیراز آموخت و سپس در دوران جوانی به بغداد رفت و در بغداد در مدرسه نظامیه مشغول به تحصیل شد و در آنجا از آموزه‌های امام محمد غزالی بیشترین تأثیر را پذیرفت. او پس از پایان تحصیل در بغداد، به سفرهای گوناگونی پرداخت که به بسیاری از این سفرها در آثار خود اشاره کرده‌است. وی از حجاز گرفته تا روم را دیدن کرد و بارها با پای پیاده به حج رفت.
سعدی در حدود ۶۵۵ قمری به شیراز بازگشت. حاکم فارس در آن زمان اتابک ابوبکر بن سعد زنگی(۶۲۳-۶۵۸) بود که در دوران وی سعدی مقامی ارجمند در دربار به دست آورده بودو ولیعهد مظفرالدین ابوبکر به نام سعد بن ابوبکر که تخلص سعدی هم از نام او است به سعدی ارادت بسیار داشت.
خلق بوستان و گلستان
در طی دو سال دو شاهکار شعر اخلاقی او یعنی بوستان در سال 636 و گلستان در سال بعد آن 637 خاتمه یافت که نام سعدی را جاودان کردند. وی بوستان را به نام بوبکر سعد و دومین اثرش گلستان را به نام ولیعهد سعدبن ابوبکر بن زنگی کرد.
سال وفات سعدی را بعضی 691 ه. ق و گروهی در سال 690 ه. ق ذکر کرده‌اند و مقبره او در باغی که محل آن نزدیک به سرچشمه نهر رکن آباد شیراز است، قرار دارد.
موعظه و اندرز به ممدوحان
شیخ شیراز در دوران شاعری خود افراد معدودی را مدح کرده و مدایح او هیچ شباهتی به ستایش‌های دیگر شاعران ندارد؛ چراکه نه تملق می‌گوید و نه مبالغه می‌کند. بلکه تمام گفتارش موعظه و اندرز است و متملقان را سرزنش می‌کند و ممدوحان خود را به دادرسی و مهربانی و دلجویی از فقرا و ضعفا و ترس از خدا و تهیه توشه آخرت و به‌دست آوردن نام نیک تشویق و ترغیب می‌کند.
به جرئت می‌توان گفت که در میان شاعران و نویسندگان نامی ایران، او تنها کسی است که در هر دو عرصه شعر و نثر، با توانمندی شگفت‌آور خویش، آثاری بی‌همانند آفریده است، به‌گونه‌ای که شعر او به شیوایی نثر و نثر او به زیبایی شعر در بالاترین جایگاه هنری قرار گرفته است.
آثار سعدی شیرازی
شیخ اجل آثار بزرگی از خود به یادگار گذاشت و در انواع قالب‌های شعری همچون قصیده و رباعی و غزل طبع آزمایی کرد و در هر یک از اقسام‌شعری شاهکارهای بزرگی پدید آورد. بزرگ‌ترین یادگار هنری این شاعر دو کتاب جاودانی بوستان و گلستان است که تمامی هنر خود را در این کتاب‌ها جلوه‌گر ساخته است و شهرت عمده وی در سرایش قصیده‌هایی روشن و روان و ساده و بی‌تکلف است که در این قصاید بیشتر به نعت خداوند و پند و اندرز و حکم و مراثی و مدایح پرداخته است.
دیگر آثار سعدی عبارتند از:
1- دیوان اشعار: شامل غزلیات و قصاید و رباعیات و مثنویات و مفردات و ترجیع‌بند و غیره (به فارسی) و چندین قصیده و غزل عربی.
2. مواعظ: کتابی است چون دیوان اشعار و شامل کتاب‌های صاحبیه و قصاید سعدی می‌شود؛ صاحبیه مجموعه چند قطعه فارسی و عربی است که سعدی در ستایش شمس‌الدین صاحب دیوان جوینی، وزیر اتابکان سروده است. و قصاید سعدی نیز قصاید عربی و قصاید فارسی وی است.
3- مراثی سعدی نیز قصاید بلند وی است که بیشتر آن در رثای آخرین خلیفه عباسی المستعصم بالله سروده شده است.
4- مفردات سعدی نیز اشعاری است که در قالب مفردات سروده شده و در رابطه با پند و اخلاق است.
5- رسائل نثر سعدی نیز شامل پنج اثر: کتاب نصیحةالملوک، رساله در عقل و عشق، الجواب، در تربیت یکی از ملوک گوید، مجالس پنجگانه می‌شود. دسته دیگر آثار وی هزلیات سعدی است.
بارزترین ویژگی اشعار سعدی
آنچه که بیش از هر ویژگی دیگری در آثار سعدی شهرت یافته است، «سهل و ممتنع» بودن است. این صفت به این معنی است که اشعار و متون آثار سعدی در نظر اول «سهل» و ساده به نظر می رسند و کلمات سخت و نارسا ندارند و کلمه ی «ممتنع» در اینجا به معنی دشوار و غیرقابل دسترس می باشد.
از دیگر ویژگی های آثار سعدی رعایت نکات دستوری است که در آثار وی به صحیح ترین شکل ممکن رعایت شده است و سعدی به ظریف ترین و طبیعی ترین حالت ممکن در لحن و زبان، با وجود تنگنای وزن، از عهده این کار آمده است:
در آن نفس که بمیرم در آرزوی تو باشم / بدان امید دهم جان که خاک کوی تو باشم
به وقت صبح قیامت، که سر زخاک برآرم / به گفتگوی تو خیزم، به جستجوی تو باشم
ایجاز سرشار از اندیشه
ایجاز در شعر و کلام سعدی نقش ویژه ای دارد و این ایجاز که در نهایت زیبایی به کار برده می شود میان تهی و سطحی نیست وبلکه سرشار از اندیشه و درد است. حکایت: پادشاهی پارسایی را دید، گفت: «هیچت از ما یاد آید؟» گفت: «بلی، وقتی که خدا را فراموش می کنم.»
رجوع به عشق در گریز از شیطان اماره
موسیقی دورونی و اوزان عروضی نیز از دیگر ویژگی های آثار شیخ سخن محسوب می شود و طنز و ظرافت نیز جایگاه ویژه ای در ساختار سبکی آثار سعدی دارد که خاستگاه این طنز به نوع نگاه و تفکر این شاعر بزرگ بر می گردد. عشق در آثار سعدی، نفس پرستی نیست، بلکه او در گریز از شیطان اماره به عشق رجوع می کند:
هر کسی را نتوان گفت که صاحبنظر است / عشق بازی دگر و نفس پرستی دگر است
حکایات پندآموز
حکایات سعدی عموماً پندآموز و سرشار از پند و پاره‌ای مطایبات است و از ابتکارات زیبای سعدی در نثر، به کارگیری اشعار و شواهد مناسب در مواقع خاص است که تأثیری جاودانه به سخن او بخشیده است و نمونه آن در گلستان نمایان است. از جمله این شواهد ذکر عباراتی است که معنی آیات قرآن کریم را با نظم شیوایی روشن ساخته است.
استفاده از آیات قرآن
استفاده بسیار زیاد و شایسته از آیات و روایات قرآنی و مفاهیم آن از دیگر ویژگی های آثار سعدی شیرین سخن است. در ادب فارسی کمتر شاعری را می توان پیدا کرد که در اشعارش به اندازه سعدی از قرآن و روایات تاثیر گرفته باشد. شیخ اجل از همان ابتدای بوستان و گلستان و غزلیات ، تسلط بی نظیر خود را به کلام الله و احادیث نشان می دهد.
در واقع الگوی اصلی سعدی در آثارش قرآن است و بهره گیری از تلمیح های ادبی و اشاره های مستقیم و غیر مستقیم به آیات و مفاهیم قرآنی از ویژگی های سخن سعدی است و توجه وی به آیات قرآن، بهره گیری از نوعی حکمت شرعی و نبوی است.
عوامل موثر بر اثار سعدی
سعدی سال‌ها در مرکز علم آن زمان جهان اسلام یعنی نظامیه بغداد که ورود هر‌گونه اندیشه فلسفی یونانی به آن ممنوع بوده است، درس خوانده و از دیگر عوامل موثر بر آثار سعدی می توان علاوه بر فضای اسلامی قرن ششم و تحصیل سعدی در مدرسه علمیه بغداد، به بهره مندی وی از محضر استادان قرآنی و نیز تسلط وی به زبان عربی و آیات و احادیث قرآنی اشاره کرد.
شواهد و مستندات قرآنی
در مقدمه گلستان مفاهیم حمد و ستایش، تقرب، پروردگار و عجر انسان ذکر می‌شود و در پایان آیه ۱۳ سوره مبارکه سبا می‌آید: « اعْمَلُوا آلَ دَاوُدَ شُکراً وَقَلِیلٌ مِنْ عِبَادِی الشَّکورُ».
سعدی در دیباچۀ گلستان می‌گوید: «طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت» که طاعتش موجب قربت است به آیه شریفه 13 از سوره حجرات اشاره دارد: « إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ؛ گرامی ترین شما در نزد خدا پرهیزگارترین شماست». و به شکر اندرش مزید نعمت: اشاره به این آیه است: « وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ؛ اگر سپاس بگزارید بر نعمت شما می افزایم».(ابراهیم/7)
چو کنعان را طبیعت بی هنر بود / پیمبر زادگی قدرش نیفزود
هنر بنمای اگر داری نه گوهر / گل از خار است و ابراهیم از آزر
این ابیات نیز، به آیات 47ـ 46 از سوره هود اشاره دارد که در آن ماجرای کنعان، فرزند کافر حضرت نوح(ع) مطرح شده است.
اول دفتر به نام ایزد دانا / صانع پروردگار حی توانا
از درخشندگی و بنده نوازی / مرغ هوا را نصیب و ماهی دریا
از همگان بی نیاز و بر همگان مشفق / از همه عالم نهان و بر همه پیدا
که اشاره دارد به آیات زیادی از جمله « صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ…؛ قدرت الهی را [بنگرید] که هر چه را محکم و استوار پدید آورد».(نمل/ 88)
مرا شکیب نمی‌باشد ای مسلمانان / ز روی خوب «لکم دینکم ولی دین»
این بیت نیز برگرفته از آیه 6،سوره کافرون است که می فرماید:« لَکُمْ دینُکُمْ وَ لِیَ دینِ؛ [بگو: ای کافران] دین شما برای خودتان و دین من هم برای خود من».
اگر بنده کوشش کند بنده وار / عزیزش بدارد خداوندگار
این بیت ترجمه دقیقی است از آیه 96 سوره مریم که می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدّا؛ هر کس ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد خدا برایش دوستی (در بین مردم) قرار می‌دهد».
سبـحـان مـن یمیت و یحیی / و لا الـه الا هـو الذی خلق الارض و السّماء».
بیت فوق برگرفته از این آیات است: « لا اِلهَ اِلاّ هُوَ یُحیی وَ یُمیتُ فَامِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ…؛ معبودی جز او نیست، زنده می‌کند و می‌میراند. پس،به خدا و فرستاده او ایمان آورید ».(اعراف/ 158)
و « خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ بِالْحَقِّ تَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ ؛آسمان‌ها و زمین را به حق آفریده است، او والاتر از آن است که چیزی را شریک او سازند».( نحل/ 3)
در مجموع بیش از ۱۲۰۰ مورد در آثار سعدی شیرازی به داستان های مختلف قرآنی اشاره شده است و از این میان شیخ اجل در گلستان ۱۰۲ مورد و در بوستان ۱۱۵ آیات قرآنی را به صورت آشکار آورده است و به طور تقریبی در گلستان ۷۰ مورد حدیث نبوی و در بوستان ۵۲ مورد از احادیث را مورد استفاده قرار داده است.
اساس تأثیرپذیری سعدی از قرآن استفاده مستقیم از آیات نیست بلکه او مفاهیم آموزه های قرآن را در آفرینش فضای اشعار و حکایت ها به کار می گیرد و می توان گفت که بیان هنری سعدی بیش از هر چیز مدیون قرآن است.
