چالش‌های فراروی شرکت‌های دانش‌بنیان علوم انسانی
گروه دانشگاه: مدیر مرکز رشد علوم انسانی قم نبود پایگاه ثبت مالکیت فکری، مشکل ارزیابی شرکت‌ها، سختگیری بیش از حد در دانش‌بنیان شناخته شدن آن‌ها و عدم حمایت را مهم‌ترین موانع و چالش‌های کار در زمینه تجاری‌سازی علوم انسانی دانست.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در حال حاضر شش مرکز علوم انسانی در سطح کشور فعال هستند. به تازگی نیز مرکز رشد قرآنی از سوی جهاد دانشگاهی در حال تأسیس است. به منظور جویا شدن از اصلی‌ترین موانع و مشکلاتی که یک مرکز رشد علوم انسانی در طول دوره فعالیت خود ممکن است با آن‌ها مواجه شود به سراغ حمیدرضا شوشتری، مدیر مرکز رشد علوم انسانی قم رفتیم. مشروح این گفت‌وگو در ادامه می‌آید:
بخش اول این مصاحبه را از اینجا بخوانید.
در حوزه علوم انسانی زیر شاخه‌ها با دید تجاری‌سازی تعریف نشده است
ایکنا: مهم‌ترین موانعی که در حین کار در عرصه علوم انسانی با آن‌ها مواجه شدید چه چیزهایی بود؟
چند مشکل عمومی و ملی در عرصه تجاری‌سازی علوم انسانی داریم؛ اول اینکه فهرستی از زیر شاخه‌های علوم انسانی با دید تجاری‌سازی وجود ندارد و یا اگر وجود دارد ناقص است. در حوزه‌های فنی و مهندسی زیر شاخه‌ها مشخص است و به طور مثال صنعت، برق و الکترونیک، کشاورزی، تجهیزات پزشکی، نانو، فناوری‌های زیستی و موارد دیگری داریم؛ اما در حوزه علوم انسانی زیر شاخه‌ها با دید تجاری‌سازی تعریف نشده است، با دید تولید علم این کار در دانشگا‌ه‌ها انجام شده است؛ به طور مثال دانشگاه تهران می‌داند که باید دانشکده‌ای به اسم دانشکده مدیریت و حسابداری یا دانشکده روانشناسی و ... داشته باشد. یک تقسیم و طبقه‌بندی از نظر زیرشاخه‌های علوم انسانی با دید تولید علم انجام داده‌اند اما با دید ایجاد کسب و کار هنوز تقسیم‌بندی درست و مشخصی در کشور وجود ندارد.
طبقه‌بندی خدمات و کالاهای دانش‌بنیان علوم انسانی در مرکز رشد علوم انسانی قم
الحمدالله ما در مرکز رشد علوم انسانی پارک علم و فناوری قم این کار را شروع کرده‌ایم و به‌صورت یک پروژه ملی قصد داریم طبقه‌بندی خدمات و کالاهای دانش‌بنیان حوزه علوم انسانی را انشاءالله انجام بدهیم و تدوین کنیم. آن را به معاونت علمی ریاست جمهوری هم ارائه خواهیم کرد که دوستان از این طبقه‌بندی در کارهایشان استفاده کنند.
معاونت علمی سایتی به نشانی daneshbonyan. ir دارد و هر مؤسسه و شرکتی که می‌خواهد دانش‌بنیان شود باید به این سایت مراجعه کند. در این سایت باید حوزه کاری‌اش را مشخص کند. شرکت‌های فنی مهندسی راحت هستند به این سایت مراجعه میکنند و شاخه‌ها هست و مشخص می‌کند که مثلاً من در حوزه صنعت پزشکی کار می‌کنم اما فناورها و نوآورهایی که در حوزه علوم انسانی کار میکنند وقتی به این سایت مراجعه میکنند هیچ زیر شاخه‌ای نمی‌بینند.
تدوین فهرست خدمات و کالاهای دانش‌بنیان حوزه علوم انسانی
برای اینکه این دوستان به مشکل برنخورند و مشکلشان را حل کنیم شروع کردیم که این پروژه را انجام بدهیم که تدوین فهرست خدمات و کالاهای دانش‌بنیان حوزه علوم انسانی است؛ این را مرکز رشد علوم انسانی پارک قم در حال پیگیری است. یکسری سلسله جلسات کارشناسی برگزار کردیم و با یکسری صاحب‌نظر در حوزه‌های مختلف علوم انسانی از هنر گرفته تا رسانه تا انتشارات، نشر و حوزه‌های مختلفی که وجود دارد، انیمیشن، بازی‌های رایانه‌ای و ... مشورت کردیم. در حوزه قرآنی هم همچنین، در حوزه‌های علوم انسانی و قرآنی نیز این زیر شاخه‌های به‌صورت کلی در حال تدوین است؛ هر علمی که در علوم انسانی می‌گنجد و می‌شود از آن کسب و کار راه انداخت ما در این سند تدوین می‌کنیم و بعد از اینکه صاحب‌نظرها در سراسر کشور نظر دادند و کار تأیید شد انشاءالله به معاونت علمی ریاست جمهوری ارائه می‌کنیم که در سایت دانش‌بنیان قرار بگیرد و همه استفاده کنند. این یک خلأیی بود که در کشور وجود داشت و فعلاً وجود دارد که انشاءالله حل شود.
ثبت مالکیت فکری ایده‌های علوم انسانی/ پایگاهی وجود ندارد
نکته بعدی که شاید از این مهم‌تر باشد و یا شاید اهمیت آن یکی باشد موضوع ثبت مالکیت فکری ایده‌های علوم انسانی است. ایده‌ها و طرح‌های نوآورانه حوزه علوم انسانی تفاوتی که با حوزه فنی مهندسی دارند این است که در حوزه فنی ـ مهندسی وقتی یک ایده نوآورانه دارم؛ نمونه اولیه آن را می‌سازم مثلاً یک دستگاه است که از آن یک نمونه می‌سازم و ثبت اختراع می‌کنم وقتی که ثبت اختراع کردم مالکیت فکری و معنوی آن متعلق به من است و تا 20 سال ثبت می‌شود که فقط من حق دخل و تصرف در این دستگاه را دارم، می‌توانم بسازم و بفروشم. اگر فرد دیگری بسازد من می‌توانم شکایت کنم اما چنین چیزی در حوزه علوم انسانی در کشور نداریم. اگر یک طرح قرآنی در ذهن من است که می‌توانم از آن کسب و کار راه بیندازم مثلاً یک سبک آموزش نوین حفظ قرآن، وقتی این سبک را بیایم و در اولین جا بیان کنم، مالکیت معنوی آن از دست من خارج شده است آن کسی که این کار را می‌شنود می‌تواند سریع کپی آن را انجام بدهد و عین آن کار را انجام بدهد بخاطر همین باید یک پایگاهی شبیه ثبت اختراع در کشور وجود داشته باشد که ایده‌های علوم انسانی را آنجا بشود ثبت کرد.
در این قضیه هم مرکز رشد علوم انسانی یک طرح پیشنهادی را به وزارت علوم ارائه کرده که انشاءالله و آمادگی خودمان را اعلام کردیم برای اینکه کمک کنیم چند تا دستگاه دولتی از جمله وزارت علوم، پارک علم و فناوری قم، مرکز رشد علوم انسانی پارک و حتی قوه قضائیه بخاطر اینکه بحث حقوقی و ثبت مالکیت فکری بخشهای مختلف معاونت علمی ریاست جمهوری بیاییم دور هم جمع شویم یا سایر مراکز رشد حوزه علوم انسانی دور هم جمع شویم و این قضیه را جلسات کارشناسی‌اش را برگزار کنیم و یک پایگاهی برای ثبت مالکیت فکری برای ایده‌های علوم انسانی ایجاد شود، این همین دومین خلأیی که ما در این حوزه داریم.
سومین مشکلی که وجود دارد بحث ارزیابی طرح‌های دانش‌بنیان حوزه علوم انسانی است. وقتی یک طرحی در حوزه فنی ـ مهندسی ساخته می‌شود مثلاً نمونه اولیه یک دستگاهی ساخته می‌شود و مهندس آن دستگاه یا مخترع آن ادعا می‌کند که این دستگاه نوآوری دارد و می‌شود از آن کار کسب و کاری راه انداخت، می‌گوید معاونت علمی من را دانش‌بنیان اعلام کند معاونت علمی می‌آید و یکسری ارزیاب و کارگزار می‌فرستد تا از آن دستگاه بازدید کنند و آن طرح را ارزیابی میکنند و بعد به آن مجوز دانش‌بنیان می‌دهند.
در حوزه علوم انسانی متأسفانه ارزیاب‌هایی که برای ارزیابی طرح‌ها می‌روند شناخت کامل و صحیحی از حوزه علوم انسانی و فناوری‌های نرم ندارند یعنی ارزیاب با دید فناوری سخت بعضاً دیده شده که یک طرح علوم انسانی را که فناوری نرم است می‌رود و ارزیابی می‌کند. مثلاً می‌خواهد یک طرح قرآنی را ارزیابی کند مثلاً افلاک‌نمای قرآنی طرحی که ما داریم؛ اگر با دید فناوری سخت یعنی فنی مهندسی این را ارزیابی کند سریع آن را رد می‌کند؛ کما اینکه چند تا از طرح‌هایی که ما در مرکز رشد علوم انسانی‌مان داریم و مدعی هستیم که اینها دانش‌بنیان هستند اینها رد شدند که الان نامه اعتراض آن را تهیه کرده‌ایم که برای معاونت علمی ریاست جمهوری بفرستیم و البته جلساتی هم با آن‌ها داشته‌ایم و این قضیه و اعتراض‌های واحدهای فناور را که صلاحیتشان رد شده را گفته‌ایم.
مشکل ریشه‌ای ارزیابی‌ها
ارزیاب به واحد فناوری که در حوزه قرآنی کار می‌کند گفته است متریالی که برای محصول شما استفاده می‌شود چه متریالی است؟ می‌گوید مثلاً من از چوب، سنگ و آهن استفاده می‌کنم، می‌گوید: این متریالی که شما استفاده می‌کنید هیچ فناوری در آن نیست، شما باید از یک جنس خارق‌العاده‌ای استفاده کنی که نوآوری داشته باشد. این طرح در حوزه علوم انسانی است یعنی فناوری نرم در آن به‌کار رفته است شما باید به جنبه قرآنی بودن آن توجه کنید، ببینید مفاهیم قرآنی را با چه شیوه‌ای انتقال می‌دهد مثلاً به کودکان یا به اقشار مختلف جامعه، در آن سیستم انتقال، نوآوری وجود دارد نه در سنگ و چوب. ولی ارزیابها البته اغلب آن‌ها، به این صورت ارزیابی میکنند که باید حتماً به‌صورت فیزیکی یک نوآوری را ببینند تا قبول کنند که آن شرکت یا مؤسسه فرهنگی قرآنی دانش‌بنیان است که این کاملاً اشتباه است.
ارزیاب باید دید علوم انسانی داشته باشد اگر با دید سخت ارزیابی کند شرکت را رد می‌کند. این را خیلی تأکید داریم که هر چه زودتر معاونت علمی ریاست جمهوری باید این شاخصه‌های شناسایی شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه علوم انسانی را سریع‌تر مشخص کند و ما در این قضیه مجدداً اعلام آمادگی کردیم که مرکز رشد علوم انسانی قم با توجه به اینکه اولین مرکز رشد علوم انسانی کشور است که از وزارت علوم مجوز گرفته است و بیش از سه سال و نیم سابقه فعالیت در این حوزه دارد، هر کمکی از دستش بر بیاید انجام می‌دهد برای اینکه آن شاخصه‌ها هم تبیین شود.
ارزیابها از طرف معاونت علمی هستند یا وزارت علوم؟
ارزیابها از طرف معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری هستند چون مجوز دانش‌بنیانی یک شرکت را در حال حاضر در هر حوزه‌ای معاونت علمی صادر می‌کند. سایت http://daneshbonyan.isti.ir/ زیر مجموعه معاونت علمی ریاست جمهوری است، متعلق به معاونت علمی است و ارزیابها هم از خود آن‌ها هستند. معاونت علمی ادارات و اداره‌کل‌های دارد که مختص ارائه مجوز دانش‌بنیان هستند. سیدمحمد صاحب‌کار خراسانی مسئول امور شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان است. اگر به سایت معاونت علمی مراجعه کنید این قسمت را می‌توانید ملاحظه کنید.
این گوشه‌ای بود از مشکلاتی که در حوزه علوم انسانی و تجاری‌سازی علوم انسانی داریم که واقعاً ما را اذیت می‌کند و برای ما خیلی گران تمام می‌شود که واحد فناوری که در حوزه علوم انسانی کار می‌کند و عضو مرکز رشد و فعال است و ما شناخت داریم که روی آن، که فعال است و لیاقت و شایستگی دانش‌بنیان را دارد رد بشود به این دلیل که با دید فنی و مهندسی آن را ارزیابی کرده‌اند. انشاءالله پیگیر هستیم این مشکلات یکی یکی حل شود.
سختگیری بیش از حد برای دانش‌بنیان شدن شرکت‌های علوم انسانی
ایکنا: شرکتی که دانش‌بنیانی‌اش رد شود نمی‌تواند کارش را ادامه بدهد؟
به‌صورت عادی کار خود را پیگیری می‌کند ولی حمایت نمی‌شود. معاونت علمی باید اول تأیید کند که شرکت دانش‌بنیان است بعد به آن تسهیلات بدهد وقتی رد می‌شود حمایت نمی‌شود. مشکلی که ما داریم این است که فعلاً در این برهه زمانی وقت‌گیری بیش از حدی درباره دانش‌بنیان شدن شرکت‌ها و مؤسسات حوزه علوم انسانی می‌شود. سختگیری می‌شود و این سختگیری بیش از حد است. بیش از استاندارد است، اگر همین سختگیری درباره حوزه فنی و مهندسی شده بود شاید نیمی از این شرکت‌هایی که در حوزه فنی و مهندسی دانش‌بنیان اعلام شدند نمی‌توانستند دانش‌بنیان بشوند.
ما در کشور یکسری شرکت‌های حوزه فنی و مهندسی را دانش‌بنیان کردیم و بررسی و ارزیابی کردیم دانش‌بنیان شده‌اند حالا که به حوزه علوم انسانی رسیده‌ایم یک شاخص‌های بسیار سختگیرانه‌ای و بعضاً هم شاخص‌های اشتباه را گذاشته‌ایم که کارگزار با یک شاخص‌های اشتباهی که با دید فنی است می‌خواهد علوم انسانی را ارزیابی کند. معلوم است که شرکت رد می‌شود، بعد هر زحمتی که کشیده‌ایم در طی چند سال و چند مؤسسه و شرکت مفید را در حوزه علوم انسانی پیدا کردیم که اینها درآمدزایی دارند توانسته‌اند در این حوزه کسب و کار ایجاد کنند اشتغال‌زایی کنند آن‌ها را پیدا کردیم و از آن‌ها در مراکز رشد علوم انسانی حمایت می‌کنیم، بعد با این رویه ناامیدشان می‌کنیم، اعتراض میکنند که دانش‌بنیانی ما را رد کردند ما دیگر ناامید هستیم ما چطور فعالیت کنیم هیچ کس از ما حمایت نمی‌کند وقتی دانش‌بنیان ما رد شده است، به نظر من اینطوری به حوزه علوم انسانی در کشور لطمه می‌خورد و این طوری چند مؤسسه‌ای هم که در کشور فعال هستند در کشور در این حوزه، یک پس از دیگری ناامید می‌شود.
گفت‌وگو از لیلا شرف
