ترجمه قرآن با قرآن بهترین روش ترجمه است

به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به ایکنا، پس از اظهار نظرات کارشناسان ترجمه قرآن در مورد ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای که منجر به معرفی برخی ترجمه‌های مناسب از قرآن شد، این مسئله پیش آمد که اصولاً بهترین روش ترجمه قرآن چیست و به کدام عناصر در ترجمه قرآن باید بهای بیشتری داد تا به ترجمه بهتری دست یافت؟ به همین منظور این‌بار نظر کارشناسان بیشتری را جویا شدیم که در ادامه آمده است.
ترجمه باتوجه به قرائن درونی خود آیه باشد
حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدرضا صفوی، مترجم قرآن بر اساس المیزان در مورد بهترین نوع ترجمه قرآن گفت: هر نوع ترجمه، جایگاه خاص خودش را دارد و هرکدام می‌تواند در جایگاه خودش خوب باشد اما پیشنهاد بنده برای عموم مردم، «ترجمه مبسوط» است.
وی در مورد روش ترجمه عموم مترجمین قرآن به زبان فارسی افزود: عموم ترجمه‌های قرآن، از نوع تحت‌اللفظی هستند که در تحت‌اللفظی قدیم، احتمالاً به منظور احتیاط، جایگاه کلمات را تغییر نمی‌دادند ولی در تحت‌اللفظی جدید، جایگاه کلمات را برمبنای دستور زبان مقصد تغییر می‌دهند که ترجمه تحت‌اللفظی قدیم برای آموزش ترجمه قرآن مناسب‌تر است.
مترجم قرآن بر اساس المیزان در توضیح ترجمه مبسوط بیان کرد: این نوع ترجمه با توجه به قرائن درونی خود آیه، نوشته می‌شود که در ترجمه بر اساس المیزان نیز بنده تلاش کردم به این روش پایبند باشم.
وی در مورد مهمترین عنصر در ترجمه قرآن اظهار کرد: تعیین مهمترین عنصر در ترجمه برمبنای هدف ترجمه است لذا چون مخاطب ترجمه‌ها، اکثراً عموم مردم هستند لذا به طور کلی می‌توان گفت گویایی یک ترجمه، مهمتر از دقت آن است البته توجه شود که دقت ترجمه غیر از صحت است وگرنه صحت اصلی‌ترین شرط است که باید باشد.
صفوی در مورد مرز میان صحت و دقت در ترجمه قرآن تصریح کرد: مثلاً تأکیدات فراوانی در قرآن است که اگر این تأکیدات را بیاوریم به گویایی زبان مقصد لطمه می‌زند در حالی که نیاوردنش به صحت ترجمه لطمه نمی‌زند لذا اینجا می‌توانیم به منظور گویایی ترجمه، از دقت در ترجمه این تأکیدات چشم‌پوشی کنیم! یا مثلاً برخی جملات قرآن، ظاهر خبری دارد اما مراد آن انشائی است یا بلعکس که در این موارد نیز اگر مراد آیه را ترجمه کنیم گویاتر خواهد بود.
پانوشت در ترجمه تطبیقی؛ امتیاز یا الزام؟!
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی کوشا، مترجم و منتقد حوزه ترجمه قرآن در مورد بهترین نوع ترجمه قرآن گفت: پنج نوع ترجمه داریم که عبارت از تحت‌اللفظی، تطبیقی، تفسیری، مضمونی (آزاد) و منظوم هستند و هر پنج نوع ترجمه نیز برای جامعه امروزی لازم است مثلاً فایده ترجمه تحت‌اللفظی، لغت‌شناسی آن است. با این‌همه مهمترین، مشکل‌ترین و دقیق‌ترین نوع ترجمه، ترجمه تطبیقی است که ترجمه خودم نیز که به نیمه آن رسیده‌ام از همین نوع است و از جمله امتیازات این ترجمه، وجود پانوشت‌های لازم است که گاهی به بیان مراد آیه، گاهی به توضیح معانی متعدد یک واژه و لحاظ معنای مطلوب آن در آیه و گاهی به توضیح کوتاه آیه و رفع اجمال از آن پرداخته است.
وی در مورد مهمترین عنصر در ترجمه اظهار کرد: به طور کلی در ترجمه قرآن، دو عنصر «ادب» و «هنر» داریم که باید به هر دو توجه شود، همچنین مراد از ادب؛ علوم ادبی مثل صرف، نحو، لغت و اشتقاق است و مراد از عنصر هنر؛ علوم بلاغی مثل معانی، بیان و بدیع است. همچنین اولویت دادن به عناصر مختلف در ترجمه، منوط به مبنای مترجم و نوع ترجمه است.
ترجمه تفسیری قرآن به قرآن، بهترین روش ترجمه است
حجت‌الاسلام والمسلمین محسن نورانی، شاگرد برجسته آیت‌الله العظمی محمد صادقی تهرانی و مصحح آثار این مرجع تقلید که وظیفه تصحیح و ویرایش ترجمه قرآن این فقیه قرآنی را نیز بر عهده دارد در مورد بهترین روش ترجمه قرآن گفت: ترجمه تفسیری قرآن به قرآن، بهترین روش ترجمه است، این روش به این صورت است که هرجا ترجمه نیاز به توضیح دارد نکاتی از آیه را داخل پرانتز می‌آوریم.
وی در مورد مهمترین عنصر در ترجمه قرآن اظهار کرد: «دقت بر محتوا» یا به عبارت دیگر «ارائه معنای اراده شده»، مهمترین عنصر در ترجمه قرآن است زیرا دلیل نزول قرآن، هدایت بوده است و این مهم زمانی به دست می‌آید که بر همه کلمات نازل شده از جانب خدا، دقت شود.
این مصحح و ویرایشگر ترجمه قرآن در ادامه افزود: حتی برای یک نقطه قرآن نیز نکته‌ای وجود دارد به طوری که طبق روایتی، گروهی از مردم شهر ناصره فلسطین خدمت رسول اکرم (ص) رفتند و گفتند آیه 77 سوره کهف آبروی ما را برده زیرا مطابق آن وقتی حضرات موسی و خضر (ع) از مردم این شهر، طلب غذا کردند، مردم از میهمان نمودن آن دو خودداری کردند لذا شما نقطه «فَأَبَوْا» در این آیه را بالا ببرید و یک نقطه نیز به آن اضافه کنید تا «فَأَتَوْا» بشود و معنای استقبال بدهد! که اینجا چهره مبارک پیامبر (ص) تغییر می‌کند و می‌فرمایند من نمی‌توانم از جانب خودم، قرآن را تغییر بدهم که این مطلب در بخشی از آیه 15 سوره یونس آمده است: «... قُلْ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِي... ؛ ... بگو: مرا نرسد که آن را از پیش خود تبدیل کنم... ».
وی در انتقاد به برخی از انواع ترجمه تصریح کرد: نباید قرآن را به صورت منظوم (شعر) ترجمه کرد زیرا خدای متعال در آیه 69 سوره یس می‌فرماید: «وَمَا عَلَّمْنَاهُ الشِّعْرَ وَمَا يَنْبَغِي لَهُ... ؛ و (ما) به او شعر نیاموختیم و شایسته او (هم) نیست...» همچنین ترجمه قرآن به صورت تحت‌اللفظی یا به صورت آزاد نیز به دلیل وهنی که ممکن است در برخی موارد برای دین مبین اسلام داشته باشد شایسته نیست.
بیان مراد خدا؛ مهمترین عنصر در ترجمه قرآن است
استاد ابوالفضل بهرام‌پور، مستفسر و مترجم قرآن در مورد بهترین روش ترجمه قرآن گفت: برای جواب به این سوال ابتدا باید دید تعریف ترجمه قرآن چیست؟ ترجمه قرآن یعنی اگر قرآن به زبان مقصد نازل می‌شد چیزی شبیه آنچه ترجمه شده است می‌بود لذا روش مورد نظر بنده در ترجمه، روش بینابین دو نوع ترجمه تحت‌اللفظی و مفهومی است.
وی در مورد مهمترین عناصر یک ترجمه مطلوب از قرآن افزود: ترجمه قرآن در وهله اول باید مراد خدا را درست بیان کند و بعد باید گویا نیز باشد هرچند باید به همه عناصر متعارف در ترجمه توجه داشت.
این مترجم قرآن اظهار کرد: برخی در ترجمه‌هایشان زیاد پرانتز باز کرده‌اند زیرا معادل پیدا نکرده‌اند ولی در ترجمه بنده، حجم ترجمه با متن عربی برابر است به این صورت که در انتخاب معادل، آنچه بیشتر مراد بوده است را آورده‌ام!
وی همچنین تأکید کرد: اینکه بخواهیم چند ترجمه قرآن را کنار هم بگذاریم و از مجموع آن‌ها ترجمه بنویسیم را بنده قبول ندارم زیرا تفسیر ادا نمی‌شود و اساساً اگر مترجم قرآن، نظر تفسیری نداشته باشد، قبول ترجمه او سخت است، مثلاً مرحوم سعدی که واقعاً از شاعران بزرگ است در مورد اعراف آورده است: «از دوزخیان پُرس که اعراف بهشت است» که من در جواب ایشان می‌گویم قربانت بروم، شما شاعر بزرگوار و استاد استاد ما هستی ولی در تفسیر دخالت نفرمایید قرآن صریحاً مشخص کرده است که همه مردم، بهشتی یا جهنمی هستند لذا اعرافیان، اهل شفاعت بوده و همان معصومین (ع) هستند.
باید پیام‌محور باشیم
دکتر سید یحیی یثربی، استاد تمام رشته فلسفه و کلام اسلامی و همچنین از مترجمان قرآن به زبان فارسی در مورد بهترین روش ترجمه قرآن گفت: ما باید به جای لفظ‌محور بودن، پیام‌محور باشیم یعنی ببینیم قرآن چه می‌خواهد بگوید و پیام را برسانیم همانطور که اگر مثلاً بخواهند توافقنامه برجام را ترجمه کنند نمی‎آیند زیبایی‌های ادبی آن را منتقل کنند بلکه محتوا و پیام آن را ترجمه می‌کنند!
وی در مورد مهمترین عنصر در ترجمه قرآن اظهار کرد: گویایی، مهمترین عنصر در ترجمه قرآن است ضمن اینکه معتقد هستم در ترجمه نیازی به استفاده از پرانتز نیست و اصلاً پرانتز، ترجمه را پیچیده‌تر می‌کند! همچنین مردم باید بدون واسطه با کلام خدا آشنا شوند و از متن مقدس فاصله نگیرند، حیف است مردم دعای کمیل بخوانند اما قرآن را که اصل است نفهمند.
ترجمه مبسوط یا قرآن به قرآن؛ بهترین روش ترجمه قرآن
گفتنی است استاد حسین استادولی از بزرگترین مترجمان قرآن به زبان فارسی متأسفانه علاقه‌ای به مصاحبه نداشت لذا از نظرات این استاد بزرگوار محروم ماندیم!
در پایان برمبنای نظرات کارشناسان برجسته حوزه ترجمه قرآن می‌توان نتیجه گرفت که تشخیص مهمترین عنصر در ترجمه قرآن منوط به انتخاب نوع ترجمه قرآن است و برای تعیین بهترین نوع ترجمه قرآن ابتدا باید هدف از نزول قرآن را دانست که همان هدایت بشر است سپس باید دید کدام نوع ترجمه می‌تواند بیشتر هدایت‌گر باشد و روشن است که ترجمه مبسوط یا قرآن به قرآن که نمونه‌اش ترجمه قرآن بر اساس المیزان و ترجمان وحی هستند روش بهتری دارد و در این نوع از ترجمه طبعاً توجه به علوم ادبی باید بیش از توجه به علوم بلاغی باشد و شاید بتوان به ترتیب عناصر صحت، دقت بر محتوا، گویایی، روانی، دقت بر لفظ و برابری حجم ترجمه با متن اصلی را مهمترین عناصر یک ترجمه مبسوط یا قرآن به قرآن مطلوب دانست.
شهریار شریعت