ویژگی‌های «تفسیر قرآن برای همه» علامه كمالي دزفولي/ ايجاز و سادگي؛ ويژگي اول اين تفسير
گروه انديشه: به گفته محقق «تفسیر قرآن برای همه»، موجز و ساده بودن، بهره‌گيري از صناعات ادبي در فهم آيات، نگاه ويژه به روايات، تفسير پلكاني، نگاه نقادانه و طنز مليح برخي از ویژگی‌های «تفسیر قرآن برای همه» مرحوم علامه كمالي دزفولي است.
سیدمجتبی مجاهدیان، شاگرد علامه كمالي دزفولي و سردبير نشريه معارف در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خوزستان، در مورد ویژگی‌های «تفسیر قرآن برای همه» اثر علامه سیدعلی کمالی دزفولی، گفت: خصیصه اول این تفسیر آن است که موجز، ساده، روان و بدون تکلف است که این ویژگی آگاهانه، نتیجه نوع نگاه مفسر فقید به قرآن است که پیشتر در این باره گفته شد.
مقدمه؛ شاهکار تفسیر
شاگرد علامه كمالي دزفولي اظهار كرد: شاخصه دیگر «تفسیر قرآن برای همه»، مقدمه مفسّر است که ميتوان ادعا كرد شاهکار این اثر قرآنی است. بنده در تفاسیر دیگر جهان تشیع مقدمه‌ای نمی‌شناسم که توانسته باشد زبده‌ترین مباحث مورد نیاز فهم آیات و تفسیر قرآن را این‌چنین به اندازه، به‌جا و يك‌جا بیاورد. این ویژگی رهاورد سال‌ها اندیشه خلاقانه و مجتهدانه مفسر فقید در باب مقدمات و مقومات امر تفسیر است که در مجموعه کتب علوم‌القرآن ایشان همچون قانون تفسیر، تاريخ تفسير، قرآن؛ ثقل اکبر و شناخت قرآن، به‌طور مستوفی ظهور یافته است.
مجاهدیان ادامه داد: مقدمه این تفسیر در علوم قرآن، در 35 صفحه تدوین شده و دروازه بسیار مطمئنی برای ورود به ساحت فهم قرآن است. با همه احترام و بزرگداشتی که مرحوم علامه کمالی نسبت به علامه طباطبایی داشتند، اما می‌فرمودند «مقدمه المیزان، شأن علامه طباطبایی نیست» و واقعيت امر نيز همين است؛ یعنی آن عظمتی که تفسیر المیزان دارد، مقدمه‌‌اش از آن برخوردار نیست و تمهید این تفسیر چندان تناسبِ وزنی با اثر قویمی که در رأس تفاسیر معاصر است، ندارد.
اين محقق ديني ادامه داد: مقدمه «تفسیر قرآن برای همه» نه به اختصار و بيرمقي مقدمه «الميزان» علامه کبیر طباطبايي است و نه به تفصيل و اطناب مقدمه تفسیر «البیان» آيتالله‌العظمي خویی. علامه كمالي دزفولي با رعایت حد وسط، زبده‌ترین و کاربردی‌ترین مباحث علوم قرآن را در 15 عنوان بیان می‌کنند كه ميتوان این مقدمه را به‌عنوان متن درسي براي برخی از پایه‌های حوزههاي علميه و دانشکدههاي علوم قرآن و کانون‌ها و جلسات قرآنی پیشنهاد کرد.
شعر و ادب در خدمت تفسیر
مجاهديان گفت: خصیصه دیگری که این تفسیر دارد، آمیختگی آن با شعر و ادب فارسی و عربی است؛ یعنی استفاده به‌جا از صناعات ادبی در فهم آیات. مفسر در بهره‌گيري از صناعات و فنون ادبي، زينتي عمل نكرده است بلکه اشعاري را در ذيل آيات آورده كه به فهم آنها كمك ميكند. به عبارت دیگر مواجهه ملموس و کاربردی علامه در استشهاد به ادبیات، در جهت تبیین بهتر آیه بوده؛ يعني به‌کارگیری ادبيات در خدمت فهم بهتر آیات است.
وي ادامه داد: ايشان علاوه بر اینکه در این تفسیر از سعدی، مولوی، حافظ، نظامی، عطار، جامي، ناصرخسرو، مغربی، شبستری، صائب و حتی شاعران کمتر شناخته شده‌ای چون وفایی شوشتری و از كليات دیوان مخطوط جدش عارف بالله آیت‌الله سيدحسين ظهيرالاسلام و حتي از سرودههاي خود در مثنوی عزیز و نگار و نیز کلیات خطی‌اش، به‌مناسبت، نقل شعر کرده است، گاه با استفاده از احاطه ادبی خود بر ادب فارسی و عربی، گره از فهم برخی آیات می‌گشاید که نمونه آن کمتر در دیگر تفاسیر دیده شده است؛ براي نمونه استاد ذيل آیه 223 بقره «نساءُكم حرثٌ لكُم فأتوا حرثکم اَنّی شئتم» با یک تأمل دقیق ادبی، شبهه جواز اتیان و درآمدن بر همسر را از هر راهی، پاسخ می‌دهد. وی می‌گوید «باید دقت شود خداوند زن را در اين آيه به كشتزار تشبيه كرده است؛ در این تشبیه، مشبه و مشبهٌبه (زن و کشتزار) مشخصند». سپس، بيان ميكند پس وجه شبه کدام است؟ آنگاه می‌گوید وجه شباهت این دو، تولید مِثل و ادامه نسل(در هر دو) است. بعد نتيجه مي‌گيرد که باید اتیان مرد بر زن از راه معهود خود صورت گیرد تا این امر(تولید/ زاد و ولد) محقق شود و هر راه غير معهودی که به این امر منجر نشود، البته مورد نظر آیه نیست. ملاحظه شد که استاد در تفسیر این آیه، به‌جا و زيبا از یک صنعت ادبي استفاده ميكند تا به درک و فهم درستی از آن برسد.
مجاهدیان گفت: در این جا به نکته دیگری از این تفسیر باید اشاره کرد و آن نقل قول‌های مستقیمی است که در این اثر مشاهده می‌کنیم؛ نقل قول‌هایی از عهد عتیق/ تورات (برای مثال ذیل آیه 73 بقره، جریان ذبح گوساله را به روایت تورات از سفر تثنیه، باب بیست و یکم، می‌آورد و نقد می‌کند) و نیز نقل کلمات قصار برخی از بزرگان و نویسندگان جهان غرب. شاید به نظر برسد یک عالم دینی کهنسال که در کنج یک مدرسه علمیه قدیمی سکنی داشت، چگونه ممکن است شخصیت‌هایی مثل برنارد شاو، موریس مترلینگ، ویکتورهوگو و ... را بشناسد؛ اما ایشان این بزرگان را می‌شناخت و با آثارشان آشنا بود و حتی سه بار بینوایان (Lesmiserables) ویکتور هوگو را خوانده و حاشیه زده بود و به من توصیه می‌کرد «حتما "میزرابل" را به دقت بخوان».
نگاه ویژه به روایات
محقق «تفسير قرآن براي همه» گفت: از ویژگی‌های ديگر این تفسیر، نگاه ویژه به روایات است. معمولاً مفسران پس از تفسیر آيات، روایات تفسیری مربوط به آن بخش را در پایان نقل می‌كنند، اما استاد در این اثر برخلاف اکثر تفاسير موجود، روایات را قبل از بخش تفسیر می‌آورند؛ و اين به دليل نگاه خاصی است كه مفسر فقید به مکتب اهل بیت (ع) دارد. نقل روايت در اين تفسير به صرف تیمن و تبرک و برای زینت تفسیر نیست؛ که برخی از مفسران چنین نظری دارند. به اعتقاد استاد بايد روايت در خدمت فهم آيه باشد و به بنده فرموده بودند: «اگر كسي ميخواهد قرآن را به درستي بفهمد، لازم است پیش از تفسیر، يك دوره روايات تفسيري اهل بیت(ع) را بخواند». البته نگاه ايشان در اين زمينه نه افراطي بلکه كاملا كاربردي است.
وي با بيان مثالي در توضيح مطلب فوق گفت: مثلاً در آیه 102 سوره بقره «وَاتَّبَعُواْ مَا تَتْلُواْ الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ» که شاید جزو آیات دیرفهم قرآن برای برخی و از معارک تفسیر قرآن باشد، علامه كمالي در ابتدای کار با نقل روایتی از امام رضا(ع)، مشکل را تا حدودی رفع می‌کند تا با آرامش به تبیین و تفسیر آیه به قدر وسع و مجال بپردازد. در اين روايت مأمون درباره ملكين(هاروت و ماروت) از امام سؤال ميكند، امام رضا(ع) بدین مضمون ميفرمايد كه هاروت و ماروت دو فرشته بودند كه براي ابطال سحرِ ساحران، سحر را به مردم آموزش ميدادند تا بتوانند با ساحران مقابله كنند. البته اين دو فرشته به مردم تذكر ميدادند مبادا بيجا از سحر استفاده كنيد چراكه كافر مي‌شويد. علامه با نقل اين روايت در آغاز تفسیر آيه، از اين روايت در فهم درست آيه استفاده ميكند، آنگاه به شرح و بسط لازم می پردازد؛ برخلاف بسیاری ديگر از تفاسير گرانسنگ كه روايت را تحت عناوینی چون «بحث روايي» پس از تفسير آيه و در انتهای بحث مطرح ميكنند.
مجاهديان ادامه داد: نکته مهمی که در این جا باید متذکر شوم این است که علامه به جنس روایت معصوم بیش از رفع و وصل آن به معصوم نظر داشت. ایشان به درایه و بررسی متن حدیث(البته با محک قرآن) بیش از التفات و نظر به سند و رجال حدیث اهمیت می‌داد. به گفته ايشان اگر كسي دارای محک قرآن باشد و در اثر مداومت، فهم قابلی از آن مصحف شریف و معارفش داشته باشد و در احاديث و سیره اهل بيت(ع) نیز غوطه ور باشد، ميتواند بدون نیاز به تأملِ صرف در سند حدیث، به درستي يا نادرستي آن پي ببرد.
اين محقق ديني افزود: ایشان درایه و بررسی متني حدیث را مقدم بر بررسی سندی و رجالي حدیث می‌دانست و این به جهت توغل و ممارست ایشان در مکتب اهل بیت(ع) بود. نتیجه و دستاورد عملی اين نگاه ویژه علامه اين بود كه وی بدون ترس و احتیاط‌های غیرلازم، به سمت منابع حدیثی اهل سنت می‌رفت و با جرأت به کاوش و کشف حدیث می‌پرداخت. اتفاقاً ايشان در گفتوگوي مفصلي كه با مرحوم علامه سيد مرتضي عسكري داشتند، در پاسخ به ايراد علامه عسكري مبني بر چرایی نقل حديث از منابع اهل سنت فرمودند: اگر محک دستمان باشد، هیچ اشکالی ندارد که این کار را بکنیم؛ و ميگفتند اين قدر دور خودمان حصار نكشيم تا بتوانيم از منابع حديثي اهل سنت نیز استفاده كنيم، اگرچه نگاه ما باید نگاهی عالمانه باشد نه احساسی.
تفسیر پلکانی
مجاهديان گفت: از دیگر خصایص این تفسیر این است که مفسر برای رسیدن به فهم و تفسیر یک آیه، پلکانی عمل می‌کند؛ گام به گام و قدم به قدم پیش می‌رود. این تفسیر شامل 6 بخش متوالی است: آیات، ترجمه آيات، شرح مفردات، روایات، تفسير آیه و تدبرات. هر کدام از این بخش‌ها موظف است پرده‌ای از آیه برگیرد و به نوبه خود فهمی از آیه را به دست دهد و مخاطب را گامی به پیش ببرد. این بخش‌های ششگانه در طول همدیگرند نه در عرض یکدیگر؛ و همه با هم افزایی در خدمت تفسیر بهتر و فهم دقیق‌تر از آیه هستند.
نگاه نقادانه و دغدغه مصلحانه
شاگرد علامه كمالي اظهار كرد: ویژگی دیگر «تفسير قرآن براي همه» اين است كه نگاه نقادانه و روحیه اصلاح‌گرایانه و دغدغه مصلحانه مفسر در جای جای این اثر (برای مثال: ذيل آيه 257 سوره بقره ) نمایان است. اين موضوع در ديگر نوشتههاي ايشان چون «قرآن و جامعه»، «قرآن و جامعه سازي»، «قرآن و دستورات اجتماعی»، «قرآن و شعارها»، «جاءالحق»، «همزیستی و معاشرت در اسلام»، «مقاصد قرآن یا جمهوریت محمد(ص)» و... نیز مشهود است. برخي بر اين نظر هستند كه علامه کمالی در پي رسيدن به يك نظريه اجتماعي از قرآن و بلکه بالاتر از آن مترصد «تدوین فلسفه‌ای عملی و اجتماعی از قرآن» بوده است.
محقق «تفسير قرآن براي همه» دزفولی خاطرنشان کرد: خصیصه دیگر این تفسیر که ذیل بحث نگاه نقادانه استاد نیز قابل طرح است، نقد قوم لجوج و عنود بنی‌اسرائیل به ویژه تفکر صهیونیست است. چنانکه می‌دانید سوره بقره 40 رکوع/ موضوع دارد که مباحث زیادی از اینها مربوط به بنی اسراییل است؛ مخصوصاً از آیات 40 تا 123 این سوره عمدتاً در مورد قوم یهود و بنی‌اسرائیل است. استاد ذیل این آیات، قوم بنی‌اسراییل و صفات نکوهیده آنها را بسیار نقد می‌کند. البته این نکته را نمی‌توان نادیده گرفت که این نگاه مرحوم علامه کمالی دزفولی تا حدودی وامدار نگاه صاحب تفسیر الکاشف مرحوم علامه محمدجواد مغنیه لبنانی بوده است. مرحوم علامه کمالی از میان تفاسیر معاصر شیعه علاوه بر المیزان به تفسیر الکاشف بسیار اهمیت می‌داد؛ چنانکه در میان معاصران اهل سنت نیز به تفسیر المراغی شیخ مصطفی مراغی توجه داشت؛ اگرچه انتقاداتی نیز به آنها وارد می کرد.
طنز ملیح مفسر
وي تصریح كرد: ویژگی دیگر این تفسیر، طنز ملیح آن است؛ به ويژه زماني كه مفسر می‌خواهد نقادی کند، بعضاً نقد خود را در قالب يك طنز مليح می‌آورد و این نشان از بهره هوشی بالای مفسر دارد. به طور مثال در صفحه 207 این اثر که در تفسیر آیات 67 تا 73 بقره است و بحث به بنی‌اسرائیل و بهانه‌گیری‌های آنها در ذبح بقره می‌رسد، پس از نقل روایت تورات، در نقد آن می‌نویسد «اما بعید نیست که گردن شکستن و ذبح گوساله برای آن بوده تا به این بهانه گوشتش به خاخام‌ها برسد!». از این دست طنازی‌ها، در این تفسیر کم نیست.
برخی از نکات زیبای تفسیر
مجاهدیان در ادامه سخنان خود، پیرامون برخی از زیبایی‌های «تفسیر قرآن برای همه» نیز گفت: یکی از نکات زیبای این اثر، در بحث تفسیر حروف مقطعه يا فواتح سور نمایان می‌شود که علامه ذيل آن، نکاتی زيبا و بی‌سابقه بیان كرده است. علامه در تفسیر این حروف به بحث‌های زبانی، جامعه‌شناسی و ادبی دست یازیده؛ و این به دلیل تسلط وی بر مباحث علوم القرآن است. استاد در صفحات 109-115 این کتاب، وقتی استحسانات استنباطی از حروف مقطعه را برمی‌شمارد به بحث «تلائم و تنافر حروف» در حروف مقطعه می‌پردازد و خلاقانه ثابت می‌کند بین این حروف، تلائم برقرار است و با ذکر مثال‌هایی، حتی با لهجه های مختلف زبان فارسی، بحث را به طور ملموس تبیین می‌کند.
اين محقق ديني ادامه داد: نکته زیبای دیگر این تفسیر مربوط به آیات ربا است. علامه ذیل آیات ربا (آیه 275 و 276 بقره) طرح مسئله می‌کند و سپس به اجمال نظراتی درباره ربا ابراز می‌دارد که جای تبیین و تشریح دارد و محققان می‌توانند درباره نظرات استاد مخصوصاً در صفحات 489 و 490 که به اشاره اما جسورانه گفته شده است، تأمل کنند و نظرات قابل طرحی از مباحث ایشان استخراج نمایند. ایشان ذیل این بحث و یا مباحثی از این دست نظر فقهی خود را می‌دهند اما در پایان با تواضع و یا شاید رندی می‌نویسند که البته این را باید از فقها پرسید بنده فقیه نیستم؛ در حالی که ایشان فقیه بودند اما چون می‌خواستند فقها را در گیر این مسأله کنند، این چالش‌ها را ایجاد می‌کردند.
شاگرد علامه کمالی دزفولی گفت: آخرین نکته زیبایی که در این مجال می‌توان از «تفسیر قرآن برای همه» ابراز داشت، بحث‌های علامه ذیل آیات 246 تا 252 سوره بقره است که درباره مسأله حکومت، رهبری و رأس هرم اجتماع است؛ که بحث‌های زیبایی را به اجمال و روان مطرح می‌کنند؛ آن هم از زاویه‌ای که معمولا در بحث‌های اندیشه سیاسی اسلام چندان متعرض آنها نمی‌شوند.
مقدمه؛ شاهکار تفسیر
شاگرد علامه كمالي دزفولي اظهار كرد: شاخصه دیگر «تفسیر قرآن برای همه»، مقدمه مفسّر است که ميتوان ادعا كرد شاهکار این اثر قرآنی است. بنده در تفاسیر دیگر جهان تشیع مقدمه‌ای نمی‌شناسم که توانسته باشد زبده‌ترین مباحث مورد نیاز فهم آیات و تفسیر قرآن را این‌چنین به اندازه، به‌جا و يك‌جا بیاورد. این ویژگی رهاورد سال‌ها اندیشه خلاقانه و مجتهدانه مفسر فقید در باب مقدمات و مقومات امر تفسیر است که در مجموعه کتب علوم‌القرآن ایشان همچون قانون تفسیر، تاريخ تفسير، قرآن؛ ثقل اکبر و شناخت قرآن، به‌طور مستوفی ظهور یافته است.
مجاهدیان ادامه داد: مقدمه این تفسیر در علوم قرآن، در 35 صفحه تدوین شده و دروازه بسیار مطمئنی برای ورود به ساحت فهم قرآن است. با همه احترام و بزرگداشتی که مرحوم علامه کمالی نسبت به علامه طباطبایی داشتند، اما می‌فرمودند «مقدمه المیزان، شأن علامه طباطبایی نیست» و واقعيت امر نيز همين است؛ یعنی آن عظمتی که تفسیر المیزان دارد، مقدمه‌‌اش از آن برخوردار نیست و تمهید این تفسیر چندان تناسبِ وزنی با اثر قویمی که در رأس تفاسیر معاصر است، ندارد.
اين محقق ديني ادامه داد: مقدمه «تفسیر قرآن برای همه» نه به اختصار و بيرمقي مقدمه «الميزان» علامه کبیر طباطبايي است و نه به تفصيل و اطناب مقدمه تفسیر «البیان» آيتالله‌العظمي خویی. علامه كمالي دزفولي با رعایت حد وسط، زبده‌ترین و کاربردی‌ترین مباحث علوم قرآن را در 15 عنوان بیان می‌کنند كه ميتوان این مقدمه را به‌عنوان متن درسي براي برخی از پایه‌های حوزههاي علميه و دانشکدههاي علوم قرآن و کانون‌ها و جلسات قرآنی پیشنهاد کرد.
شعر و ادب در خدمت تفسیر
مجاهديان گفت: خصیصه دیگری که این تفسیر دارد، آمیختگی آن با شعر و ادب فارسی و عربی است؛ یعنی استفاده به‌جا از صناعات ادبی در فهم آیات. مفسر در بهره‌گيري از صناعات و فنون ادبي، زينتي عمل نكرده است بلکه اشعاري را در ذيل آيات آورده كه به فهم آنها كمك ميكند. به عبارت دیگر مواجهه ملموس و کاربردی علامه در استشهاد به ادبیات، در جهت تبیین بهتر آیه بوده؛ يعني به‌کارگیری ادبيات در خدمت فهم بهتر آیات است.
وي ادامه داد: ايشان علاوه بر اینکه در این تفسیر از سعدی، مولوی، حافظ، نظامی، عطار، جامي، ناصرخسرو، مغربی، شبستری، صائب و حتی شاعران کمتر شناخته شده‌ای چون وفایی شوشتری و از كليات دیوان مخطوط جدش عارف بالله آیت‌الله سيدحسين ظهيرالاسلام و حتي از سرودههاي خود در مثنوی عزیز و نگار و نیز کلیات خطی‌اش، به‌مناسبت، نقل شعر کرده است، گاه با استفاده از احاطه ادبی خود بر ادب فارسی و عربی، گره از فهم برخی آیات می‌گشاید که نمونه آن کمتر در دیگر تفاسیر دیده شده است؛ براي نمونه استاد ذيل آیه 223 بقره «نساءُكم حرثٌ لكُم فأتوا حرثکم اَنّی شئتم» با یک تأمل دقیق ادبی، شبهه جواز اتیان و درآمدن بر همسر را از هر راهی، پاسخ می‌دهد. وی می‌گوید «باید دقت شود خداوند زن را در اين آيه به كشتزار تشبيه كرده است؛ در این تشبیه، مشبه و مشبهٌبه (زن و کشتزار) مشخصند». سپس، بيان ميكند پس وجه شبه کدام است؟ آنگاه می‌گوید وجه شباهت این دو، تولید مِثل و ادامه نسل(در هر دو) است. بعد نتيجه مي‌گيرد که باید اتیان مرد بر زن از راه معهود خود صورت گیرد تا این امر(تولید/ زاد و ولد) محقق شود و هر راه غير معهودی که به این امر منجر نشود، البته مورد نظر آیه نیست. ملاحظه شد که استاد در تفسیر این آیه، به‌جا و زيبا از یک صنعت ادبي استفاده ميكند تا به درک و فهم درستی از آن برسد.
مجاهدیان گفت: در این جا به نکته دیگری از این تفسیر باید اشاره کرد و آن نقل قول‌های مستقیمی است که در این اثر مشاهده می‌کنیم؛ نقل قول‌هایی از عهد عتیق/ تورات (برای مثال ذیل آیه 73 بقره، جریان ذبح گوساله را به روایت تورات از سفر تثنیه، باب بیست و یکم، می‌آورد و نقد می‌کند) و نیز نقل کلمات قصار برخی از بزرگان و نویسندگان جهان غرب. شاید به نظر برسد یک عالم دینی کهنسال که در کنج یک مدرسه علمیه قدیمی سکنی داشت، چگونه ممکن است شخصیت‌هایی مثل برنارد شاو، موریس مترلینگ، ویکتورهوگو و ... را بشناسد؛ اما ایشان این بزرگان را می‌شناخت و با آثارشان آشنا بود و حتی سه بار بینوایان (Lesmiserables) ویکتور هوگو را خوانده و حاشیه زده بود و به من توصیه می‌کرد «حتما "میزرابل" را به دقت بخوان».
نگاه ویژه به روایات
محقق «تفسير قرآن براي همه» گفت: از ویژگی‌های ديگر این تفسیر، نگاه ویژه به روایات است. معمولاً مفسران پس از تفسیر آيات، روایات تفسیری مربوط به آن بخش را در پایان نقل می‌كنند، اما استاد در این اثر برخلاف اکثر تفاسير موجود، روایات را قبل از بخش تفسیر می‌آورند؛ و اين به دليل نگاه خاصی است كه مفسر فقید به مکتب اهل بیت (ع) دارد. نقل روايت در اين تفسير به صرف تیمن و تبرک و برای زینت تفسیر نیست؛ که برخی از مفسران چنین نظری دارند. به اعتقاد استاد بايد روايت در خدمت فهم آيه باشد و به بنده فرموده بودند: «اگر كسي ميخواهد قرآن را به درستي بفهمد، لازم است پیش از تفسیر، يك دوره روايات تفسيري اهل بیت(ع) را بخواند». البته نگاه ايشان در اين زمينه نه افراطي بلکه كاملا كاربردي است.
وي با بيان مثالي در توضيح مطلب فوق گفت: مثلاً در آیه 102 سوره بقره «وَاتَّبَعُواْ مَا تَتْلُواْ الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ» که شاید جزو آیات دیرفهم قرآن برای برخی و از معارک تفسیر قرآن باشد، علامه كمالي در ابتدای کار با نقل روایتی از امام رضا(ع)، مشکل را تا حدودی رفع می‌کند تا با آرامش به تبیین و تفسیر آیه به قدر وسع و مجال بپردازد. در اين روايت مأمون درباره ملكين(هاروت و ماروت) از امام سؤال ميكند، امام رضا(ع) بدین مضمون ميفرمايد كه هاروت و ماروت دو فرشته بودند كه براي ابطال سحرِ ساحران، سحر را به مردم آموزش ميدادند تا بتوانند با ساحران مقابله كنند. البته اين دو فرشته به مردم تذكر ميدادند مبادا بيجا از سحر استفاده كنيد چراكه كافر مي‌شويد. علامه با نقل اين روايت در آغاز تفسیر آيه، از اين روايت در فهم درست آيه استفاده ميكند، آنگاه به شرح و بسط لازم می پردازد؛ برخلاف بسیاری ديگر از تفاسير گرانسنگ كه روايت را تحت عناوینی چون «بحث روايي» پس از تفسير آيه و در انتهای بحث مطرح ميكنند.
مجاهديان ادامه داد: نکته مهمی که در این جا باید متذکر شوم این است که علامه به جنس روایت معصوم بیش از رفع و وصل آن به معصوم نظر داشت. ایشان به درایه و بررسی متن حدیث(البته با محک قرآن) بیش از التفات و نظر به سند و رجال حدیث اهمیت می‌داد. به گفته ايشان اگر كسي دارای محک قرآن باشد و در اثر مداومت، فهم قابلی از آن مصحف شریف و معارفش داشته باشد و در احاديث و سیره اهل بيت(ع) نیز غوطه ور باشد، ميتواند بدون نیاز به تأملِ صرف در سند حدیث، به درستي يا نادرستي آن پي ببرد.
اين محقق ديني افزود: ایشان درایه و بررسی متني حدیث را مقدم بر بررسی سندی و رجالي حدیث می‌دانست و این به جهت توغل و ممارست ایشان در مکتب اهل بیت(ع) بود. نتیجه و دستاورد عملی اين نگاه ویژه علامه اين بود كه وی بدون ترس و احتیاط‌های غیرلازم، به سمت منابع حدیثی اهل سنت می‌رفت و با جرأت به کاوش و کشف حدیث می‌پرداخت. اتفاقاً ايشان در گفتوگوي مفصلي كه با مرحوم علامه سيد مرتضي عسكري داشتند، در پاسخ به ايراد علامه عسكري مبني بر چرایی نقل حديث از منابع اهل سنت فرمودند: اگر محک دستمان باشد، هیچ اشکالی ندارد که این کار را بکنیم؛ و ميگفتند اين قدر دور خودمان حصار نكشيم تا بتوانيم از منابع حديثي اهل سنت نیز استفاده كنيم، اگرچه نگاه ما باید نگاهی عالمانه باشد نه احساسی.
تفسیر پلکانی
مجاهديان گفت: از دیگر خصایص این تفسیر این است که مفسر برای رسیدن به فهم و تفسیر یک آیه، پلکانی عمل می‌کند؛ گام به گام و قدم به قدم پیش می‌رود. این تفسیر شامل 6 بخش متوالی است: آیات، ترجمه آيات، شرح مفردات، روایات، تفسير آیه و تدبرات. هر کدام از این بخش‌ها موظف است پرده‌ای از آیه برگیرد و به نوبه خود فهمی از آیه را به دست دهد و مخاطب را گامی به پیش ببرد. این بخش‌های ششگانه در طول همدیگرند نه در عرض یکدیگر؛ و همه با هم افزایی در خدمت تفسیر بهتر و فهم دقیق‌تر از آیه هستند.
نگاه نقادانه و دغدغه مصلحانه
شاگرد علامه كمالي اظهار كرد: ویژگی دیگر «تفسير قرآن براي همه» اين است كه نگاه نقادانه و روحیه اصلاح‌گرایانه و دغدغه مصلحانه مفسر در جای جای این اثر (برای مثال: ذيل آيه 257 سوره بقره ) نمایان است. اين موضوع در ديگر نوشتههاي ايشان چون «قرآن و جامعه»، «قرآن و جامعه سازي»، «قرآن و دستورات اجتماعی»، «قرآن و شعارها»، «جاءالحق»، «همزیستی و معاشرت در اسلام»، «مقاصد قرآن یا جمهوریت محمد(ص)» و... نیز مشهود است. برخي بر اين نظر هستند كه علامه کمالی در پي رسيدن به يك نظريه اجتماعي از قرآن و بلکه بالاتر از آن مترصد «تدوین فلسفه‌ای عملی و اجتماعی از قرآن» بوده است.
محقق «تفسير قرآن براي همه» دزفولی خاطرنشان کرد: خصیصه دیگر این تفسیر که ذیل بحث نگاه نقادانه استاد نیز قابل طرح است، نقد قوم لجوج و عنود بنی‌اسرائیل به ویژه تفکر صهیونیست است. چنانکه می‌دانید سوره بقره 40 رکوع/ موضوع دارد که مباحث زیادی از اینها مربوط به بنی اسراییل است؛ مخصوصاً از آیات 40 تا 123 این سوره عمدتاً در مورد قوم یهود و بنی‌اسرائیل است. استاد ذیل این آیات، قوم بنی‌اسراییل و صفات نکوهیده آنها را بسیار نقد می‌کند. البته این نکته را نمی‌توان نادیده گرفت که این نگاه مرحوم علامه کمالی دزفولی تا حدودی وامدار نگاه صاحب تفسیر الکاشف مرحوم علامه محمدجواد مغنیه لبنانی بوده است. مرحوم علامه کمالی از میان تفاسیر معاصر شیعه علاوه بر المیزان به تفسیر الکاشف بسیار اهمیت می‌داد؛ چنانکه در میان معاصران اهل سنت نیز به تفسیر المراغی شیخ مصطفی مراغی توجه داشت؛ اگرچه انتقاداتی نیز به آنها وارد می کرد.
طنز ملیح مفسر
وي تصریح كرد: ویژگی دیگر این تفسیر، طنز ملیح آن است؛ به ويژه زماني كه مفسر می‌خواهد نقادی کند، بعضاً نقد خود را در قالب يك طنز مليح می‌آورد و این نشان از بهره هوشی بالای مفسر دارد. به طور مثال در صفحه 207 این اثر که در تفسیر آیات 67 تا 73 بقره است و بحث به بنی‌اسرائیل و بهانه‌گیری‌های آنها در ذبح بقره می‌رسد، پس از نقل روایت تورات، در نقد آن می‌نویسد «اما بعید نیست که گردن شکستن و ذبح گوساله برای آن بوده تا به این بهانه گوشتش به خاخام‌ها برسد!». از این دست طنازی‌ها، در این تفسیر کم نیست.
برخی از نکات زیبای تفسیر
مجاهدیان در ادامه سخنان خود، پیرامون برخی از زیبایی‌های «تفسیر قرآن برای همه» نیز گفت: یکی از نکات زیبای این اثر، در بحث تفسیر حروف مقطعه يا فواتح سور نمایان می‌شود که علامه ذيل آن، نکاتی زيبا و بی‌سابقه بیان كرده است. علامه در تفسیر این حروف به بحث‌های زبانی، جامعه‌شناسی و ادبی دست یازیده؛ و این به دلیل تسلط وی بر مباحث علوم القرآن است. استاد در صفحات 109-115 این کتاب، وقتی استحسانات استنباطی از حروف مقطعه را برمی‌شمارد به بحث «تلائم و تنافر حروف» در حروف مقطعه می‌پردازد و خلاقانه ثابت می‌کند بین این حروف، تلائم برقرار است و با ذکر مثال‌هایی، حتی با لهجه های مختلف زبان فارسی، بحث را به طور ملموس تبیین می‌کند.
اين محقق ديني ادامه داد: نکته زیبای دیگر این تفسیر مربوط به آیات ربا است. علامه ذیل آیات ربا (آیه 275 و 276 بقره) طرح مسئله می‌کند و سپس به اجمال نظراتی درباره ربا ابراز می‌دارد که جای تبیین و تشریح دارد و محققان می‌توانند درباره نظرات استاد مخصوصاً در صفحات 489 و 490 که به اشاره اما جسورانه گفته شده است، تأمل کنند و نظرات قابل طرحی از مباحث ایشان استخراج نمایند. ایشان ذیل این بحث و یا مباحثی از این دست نظر فقهی خود را می‌دهند اما در پایان با تواضع و یا شاید رندی می‌نویسند که البته این را باید از فقها پرسید بنده فقیه نیستم؛ در حالی که ایشان فقیه بودند اما چون می‌خواستند فقها را در گیر این مسأله کنند، این چالش‌ها را ایجاد می‌کردند.
شاگرد علامه کمالی دزفولی گفت: آخرین نکته زیبایی که در این مجال می‌توان از «تفسیر قرآن برای همه» ابراز داشت، بحث‌های علامه ذیل آیات 246 تا 252 سوره بقره است که درباره مسأله حکومت، رهبری و رأس هرم اجتماع است؛ که بحث‌های زیبایی را به اجمال و روان مطرح می‌کنند؛ آن هم از زاویه‌ای که معمولا در بحث‌های اندیشه سیاسی اسلام چندان متعرض آنها نمی‌شوند.
مطالب مرتبط
چطور میتونیم این کتاب تفسیر را تهیه کنيم
در خوزشتان، کتابفروشی های شهرستان دزفول هم دارند.