بیان«إن‌شاءالله» به معنای سلب اراده و مسئولیت از انسان نیست
گروه فعالیت‌های قرآنی: جمله«إن شاءالله»با بیان خالصانه به معنای دخیل دانستن اراده خداوند در تمام شئون زندگی است اما از سوی دیگر باید متوجه مسئولیت انسان در قبال اعمالش نیز باشیم درواقع دخیل دانستن اراده خداوند در امور زندگی بهانه‌ای برای سلب مسئولیت و اراده انسان نباشد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از استان مرکزی، یکی از رفتارهایی که قرآن کریم از عموم مسلمانان انتظار دارد گفتن جمله«إن‌شاءالله» یا اگر خدا بخواهد است، در بینش قرآنی تحقق یافتن همه خواسته‌ها و کارهای مورد نظر انسان مشروط به اذن خداست و در واقع هیچ کاری بدون اذن خداوند عملی نمی‌شود.
در مباحث کلامی و فلسفی درباره اراده خداوند و اراده انسان سخن بسیار گفته شده از مکاتب فکری قبل از اسلام که بگذریم اندیشه‌های اهل حدیث و شکل تکامل یافته آن اشاعره از قدرت اراده خداوند بر اعمال انسان به شدت دفاع کرده‌اند و حتی در اندیشه‌های معتزله که در دوران خود نماد عقل‌گرایی محسوب می‌شدند هیچ گاه اراده و قدرت خداوند را در اعمال انسان منکر نشده‌اند.
در مکتب امامیه نیز وضع به همین منوال است یعنی اراده انسان و خدا در طول یکدیگر قرار می‌گیرند و انسان در اعمال خود به نوعی مختار محسوب می‌شود اما نهایتاً این خداوند است که باید بر وقوع امری مهر تأیید بزند حتی اگر انسان تماماً تحقق فعلی را خواستار باشد و این خواست مخالف اراده الهی باشد قطعآً این اراده انسان است که منجر به شکست خواهد بود.
جمله«إن شاءالله» نیز بر همین مبنا به کار می‌رود یعنی با وجود تمام اسباب و علل برای تحقق یک فعل تا زمانی که خواست خداوند به آن فعل تعلق نگیرد اتفاقی نخواهد افتاد درواقع علت تامه در وقوع فعل اراده خداوند است، در قرآن و روایات نیز بر گفتن این جمله تأکید شده و به نوعی اگر بخواهیم دقیق‌تر تأمل کنیم واگذاری امور به اراده خود یا فاعلی غیر از خداوند به نوعی شرک محسوب می‌شود.
البته که شرک انواعی دارد اما آنچه در زندگی امروز مبتلی به است شرک خفی است که همین واگذاری امور به غیر خدا البته بدون اینکه اعتقاد به خدای دیگر داشته باشیم از این نوع شرک محسوب می‌شود درواقع بسته به اخلاص در نیات انسان می‌توان از این نوع شرک دوری جست.
امام صادق (ع) می فرمایند: «که انسان بگوید اگر فلانی نبود من از بین می‌رفتم و اگر فلانی نبود چنین و چنان می‌شدم و اگر فلانی نبود خانواده‌ام نابود می‌شد، مگر نمی‌بینی که او با این حرف‌ها در ملک خدا برایش شریکی قائل شده که روزیش می‌دهد و از او دفاع و دفع گرفتاری می‌کند؟ راوی می‌گوید: عرض کردم پس بگوید: اگر خداوند به واسطه فلانی بر من منت نمی‌نهاد از بین می‌رفتم؟ فرموند: آری، اشکالی ندارد».
همچنین خداوند در آیه 23 و24 سوره کهف می‌فرماید:«وَلَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَدًا: و زنهار در مورد چيزى مگو كه من آن را فردا انجام خواهم داد»،«إِلَّا أَن يَشَاءَ اللَّهُ وَاذْكُر رَّبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَقُلْ عَسَى أَن يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَدًا: مگر آنكه خدا بخواهد و چون فراموش كردى پروردگارت را ياد كن و بگو اميد كه پروردگارم مرا به راهى كه نزديكتر از اين به صواب است هدايت كند».
در تفسیر این آیه آمده است: این آیات بیانگر این است که مبادا بگویید فلان کار را انجام خواهم داد مگر اینکه بگویید: اگر خدا بخواهد. مسلماً این آیه درصدد بیان مجبور بودن انسان‌ها نیست؛ بلکه اولاً انسان باید خدا را در هر کاری در نظر بگیرد و بر خداوند متعال تکیه و توکل کند وهرکاری را با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز کند ثانیاً اگر کاری حرام و یا برخلاف اوامر الهی بود آن را ترک کند و ثالثاً با این کار از خدا بخواهد اگر فلان کار به مصلحت او نیست صورت نگیرد زیرا که انسان از آینده و اثر عمل خود باخبر نیست و تنها خداوند است که از ماورای اتفاقات خبر دارد گاهی انسان آرزویی دارد و طالب چیزی است در صورتی که درآن برای فرد خیری نیست. پیامبر اکرم(ص) در حدیثی یکی از نشانه‌های کامل بودن ایمان بنده را درهر کاری گفتن إن‌شاءالله می‌دانند.(میزان الحکمه ،ج6،ص100)
امام صادق(ع) در رابطه با فراموش کردن و نگفتن إن‌شاءالله در کارها فرمو‌ده‌اند که:«اگر فراموش کردی إن‌شاءالله بگویی و سپس یادت آمد،همان زمان که به یادت آمد إن‌شاءالله بگو».(تفسیر عیاشی ،ج2،ص 325)
حتی بیان إن‌شاءالله در امور، قبل از ظهور دین مبین اسلام در ماجرای ذبح گاو که در سوره بقره بیان شده است تاثیر گذار بوده و پیامبر(ص) در این خصوص فرمودند: در آن ماجرا، به بنی‌اسرائیل دستور داده شده بود که نزدیک‌ترین گاو ممکن را ذبح کنند ولی آنها بر خود سخت‌گیری کردند به همین دلیل خدا بر آنها سخت گرفت به خدا سوگند اگر آنها در بین سخنانشان إن‌شاءالله نمی‌گفتند هرگز نمی‌توانستند آن گاو را پیدا کنند.(مجمع البیان ،ج1،ص274)
گفتن جمله إن‌شاءالله در تمام امور از نمودهای اخلاص نیت و دخیل دانستن اراده خداوند در شئون زندگی است هرچند گفتن این جمله هم باید با اخلاص همراه باشد نه ایکنه آن طور که برخی مواقع مشاهده می‌شود صرفاً لغلغه زبان باشد یا برای عوام فریبی و حتی باید توجه داشت جمله «اگر خدا بخواهد» بهانه‌ای برای کم کاری و واگذاری امور به مجهولات نشود اراده و تلاش انسان در تحقق امور هیچ گاه سلب شدنی نیست بنابراین باید هم نسبت به کاربرد عمومی این جمله آگاهی داشت و هم از نیت خالصانه در عمل و بیان این جمله برخوردار بود.
در پایان گاهی متأسفانه در زبان محاوره إن‌شاءالله را ایشالله وانشالله بیان می‌کنند، یا معادل فارسی آن را به کار ببریم که برای همه معنا و مفهومش روشن است یا اگر می‌خواهیم از اصل عبارت استفاده کنیم با کم یا زیاد کردن حروف معنای جمله را که حتی گاهی معانی ناپسندی هم پیدا می‌کند تغییر ندهیم.
در مباحث کلامی و فلسفی درباره اراده خداوند و اراده انسان سخن بسیار گفته شده از مکاتب فکری قبل از اسلام که بگذریم اندیشه‌های اهل حدیث و شکل تکامل یافته آن اشاعره از قدرت اراده خداوند بر اعمال انسان به شدت دفاع کرده‌اند و حتی در اندیشه‌های معتزله که در دوران خود نماد عقل‌گرایی محسوب می‌شدند هیچ گاه اراده و قدرت خداوند را در اعمال انسان منکر نشده‌اند.
در مکتب امامیه نیز وضع به همین منوال است یعنی اراده انسان و خدا در طول یکدیگر قرار می‌گیرند و انسان در اعمال خود به نوعی مختار محسوب می‌شود اما نهایتاً این خداوند است که باید بر وقوع امری مهر تأیید بزند حتی اگر انسان تماماً تحقق فعلی را خواستار باشد و این خواست مخالف اراده الهی باشد قطعآً این اراده انسان است که منجر به شکست خواهد بود.
جمله«إن شاءالله» نیز بر همین مبنا به کار می‌رود یعنی با وجود تمام اسباب و علل برای تحقق یک فعل تا زمانی که خواست خداوند به آن فعل تعلق نگیرد اتفاقی نخواهد افتاد درواقع علت تامه در وقوع فعل اراده خداوند است، در قرآن و روایات نیز بر گفتن این جمله تأکید شده و به نوعی اگر بخواهیم دقیق‌تر تأمل کنیم واگذاری امور به اراده خود یا فاعلی غیر از خداوند به نوعی شرک محسوب می‌شود.
البته که شرک انواعی دارد اما آنچه در زندگی امروز مبتلی به است شرک خفی است که همین واگذاری امور به غیر خدا البته بدون اینکه اعتقاد به خدای دیگر داشته باشیم از این نوع شرک محسوب می‌شود درواقع بسته به اخلاص در نیات انسان می‌توان از این نوع شرک دوری جست.
امام صادق (ع) می فرمایند: «که انسان بگوید اگر فلانی نبود من از بین می‌رفتم و اگر فلانی نبود چنین و چنان می‌شدم و اگر فلانی نبود خانواده‌ام نابود می‌شد، مگر نمی‌بینی که او با این حرف‌ها در ملک خدا برایش شریکی قائل شده که روزیش می‌دهد و از او دفاع و دفع گرفتاری می‌کند؟ راوی می‌گوید: عرض کردم پس بگوید: اگر خداوند به واسطه فلانی بر من منت نمی‌نهاد از بین می‌رفتم؟ فرموند: آری، اشکالی ندارد».
همچنین خداوند در آیه 23 و24 سوره کهف می‌فرماید:«وَلَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَدًا: و زنهار در مورد چيزى مگو كه من آن را فردا انجام خواهم داد»،«إِلَّا أَن يَشَاءَ اللَّهُ وَاذْكُر رَّبَّكَ إِذَا نَسِيتَ وَقُلْ عَسَى أَن يَهْدِيَنِ رَبِّي لِأَقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَدًا: مگر آنكه خدا بخواهد و چون فراموش كردى پروردگارت را ياد كن و بگو اميد كه پروردگارم مرا به راهى كه نزديكتر از اين به صواب است هدايت كند».
در تفسیر این آیه آمده است: این آیات بیانگر این است که مبادا بگویید فلان کار را انجام خواهم داد مگر اینکه بگویید: اگر خدا بخواهد. مسلماً این آیه درصدد بیان مجبور بودن انسان‌ها نیست؛ بلکه اولاً انسان باید خدا را در هر کاری در نظر بگیرد و بر خداوند متعال تکیه و توکل کند وهرکاری را با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز کند ثانیاً اگر کاری حرام و یا برخلاف اوامر الهی بود آن را ترک کند و ثالثاً با این کار از خدا بخواهد اگر فلان کار به مصلحت او نیست صورت نگیرد زیرا که انسان از آینده و اثر عمل خود باخبر نیست و تنها خداوند است که از ماورای اتفاقات خبر دارد گاهی انسان آرزویی دارد و طالب چیزی است در صورتی که درآن برای فرد خیری نیست. پیامبر اکرم(ص) در حدیثی یکی از نشانه‌های کامل بودن ایمان بنده را درهر کاری گفتن إن‌شاءالله می‌دانند.(میزان الحکمه ،ج6،ص100)
امام صادق(ع) در رابطه با فراموش کردن و نگفتن إن‌شاءالله در کارها فرمو‌ده‌اند که:«اگر فراموش کردی إن‌شاءالله بگویی و سپس یادت آمد،همان زمان که به یادت آمد إن‌شاءالله بگو».(تفسیر عیاشی ،ج2،ص 325)
حتی بیان إن‌شاءالله در امور، قبل از ظهور دین مبین اسلام در ماجرای ذبح گاو که در سوره بقره بیان شده است تاثیر گذار بوده و پیامبر(ص) در این خصوص فرمودند: در آن ماجرا، به بنی‌اسرائیل دستور داده شده بود که نزدیک‌ترین گاو ممکن را ذبح کنند ولی آنها بر خود سخت‌گیری کردند به همین دلیل خدا بر آنها سخت گرفت به خدا سوگند اگر آنها در بین سخنانشان إن‌شاءالله نمی‌گفتند هرگز نمی‌توانستند آن گاو را پیدا کنند.(مجمع البیان ،ج1،ص274)
گفتن جمله إن‌شاءالله در تمام امور از نمودهای اخلاص نیت و دخیل دانستن اراده خداوند در شئون زندگی است هرچند گفتن این جمله هم باید با اخلاص همراه باشد نه ایکنه آن طور که برخی مواقع مشاهده می‌شود صرفاً لغلغه زبان باشد یا برای عوام فریبی و حتی باید توجه داشت جمله «اگر خدا بخواهد» بهانه‌ای برای کم کاری و واگذاری امور به مجهولات نشود اراده و تلاش انسان در تحقق امور هیچ گاه سلب شدنی نیست بنابراین باید هم نسبت به کاربرد عمومی این جمله آگاهی داشت و هم از نیت خالصانه در عمل و بیان این جمله برخوردار بود.
در پایان گاهی متأسفانه در زبان محاوره إن‌شاءالله را ایشالله وانشالله بیان می‌کنند، یا معادل فارسی آن را به کار ببریم که برای همه معنا و مفهومش روشن است یا اگر می‌خواهیم از اصل عبارت استفاده کنیم با کم یا زیاد کردن حروف معنای جمله را که حتی گاهی معانی ناپسندی هم پیدا می‌کند تغییر ندهیم.
