مصلی پایین خیابان؛ بنای تاریخی عهد صفویه در مشهدالرضا

مشهد قدیم یک مصلی در یک فرسنگی جنوب شرقی داشته که در محلی به نام روستای طرق قرار گرفته است، مردم از این مصلی برای برگزاری نماز جمعه و نماز اعیاد استفاده می‌کردند، تا اینکه در پایان عهد تیموریان و اوایل عهد صفویه حملات مکرر ازبک‌ها موجب ناامنی این محدوده از شهر شد. بعد از آن بود که این مصلی آرام آرام از رونق افتاد، چرا که مردم نمی‌توانستند در همه شرایط از آن استفاده کنند.

بعد از آن بود که ایده ساخت مصلی جدید در نزدیک شهر به وجود آمد. چنین ایده‌ای توسط یکی از خیّرین شهر محقق شد. میرزا صالح از نقبای سادات رضوی، که بانی ساخت چند مدرسه در مشهد از جمله مدرسه نواب و رقبات آن بود همزمان با احداث مدرسه، ساخت مصلی جدید را آغاز کرد. مصلای جدید در فاصله چند صد متری بیرون دروازه پایین خیابان و در مسیر جاده مشهد ـ سرخس بنا شد که اکنون در کنار بلواری به همین نام قرار دارد.
ایوان گنبدی با پوششی از کاشی‌های معرق عهد صفویه

مصلی پایین خیابان دارای ایوانی رفیع با دو ایوانچه در اطراف آن است که با فضای مربع شکل آن متقارن بوده که ایوان آن به سمت قبله و بر روی فضاهای مربع یا رواق گنبدهایی با خیز کم ساخته شده است. پوشش ایوان گنبدی از کاشی های معرق عهد صفویه به شمار می‌رود، داخل بنا با کتیبه‌هایی با مضامین آیات قرآن به خط ثلث تزیین شده است.

در کنار کتیبه‌های معرق کاری شده، تزیناتی چون گچ‌کاری، مقرنس‌کاری و درودگری به چشم می‌خورد. بر روی تزئینات بنا نقش‌های بسیار ظریف و پیچیده‌ای به دست آمده که در برخی قسمت‌ها با نقوش اسلیمی آراسته شده‌اند. این طرح یک شمسۀ بزرگ مرکزی را دربر می‌گیرد که در تیزۀ ایوان جای دارد و شمسه‌هایی نیز در پایین کار ایوان دیده می‌شود. خطوط بسیار دیگری مربوط به طرح‌های گره در دوران اسلامی وجود دارد که بخشی از آن‌ها در حملۀ روس‌ها به مشهد تخریب گشته است.
حاجی شجاع بنای اصفهانی؛ معمار مصلای پایین خیابان

در قسمت پایین ایوان نام بانی و معمار بنا به صورت منظوم بیان شده است. معمار بنا حاجی شجاع بنای اصفهانی است، او از معماران برجسته قرن 11 و مرمت کننده مسجد گوهرشاد پس از زلزله 1084 بوده است.در انتها و جانب قبله ایوان محرابی وجود دارد که اطرافش مزین به کتیبه‌ای بوده، در همان کتیبه سال احداث بنا را 1086 نگاشته‌اند که با زمان حکومت سلطان سلیمان صفوی مقارن بوده است.

مصلی؛ مکانی مورد توجه برای مسافران و زائران

مصلی مشهد به فاصلۀ یک کیلومتر از ضلع شرقی پایین خیابان و در حاشیۀ بلوار مصلی قرار دارد. در قرن‌های گذشته، از نظر موقعیت مکانی در جایی بوده که برای مسافران و زائران که از بیرون حصار شهر به سوی دروازۀ پایین خیابان می‌آمدند، جلب توجه می‌کرده است. در حاضر نیز این مکان به عنوان یک میراث تاریخی و فرهنگی مورد توجه زائران و مجاوران حرم رضوی به شمار می‌رود.