80 سال همنشینی با قرآن

به گزارش خبرگزاری بين‌المللی قرآن(ايكنا) از خراسان رضوی، هنوز در اطرافمان پیشکسوتانی را سراغ داریم که عمری را در محافل قرآن و با عطر و بوی کلام وحی سپری کردند. افرادی که شاید تعدادشان از انگشت‌های یک دست هم بیشتر نباشد؛ اما حضورشان برکت و صفای جلسات قرآن است.
شهر مقدس مشهد هم که از دیرباز سابقه‌ای طولانی در عرصه فعالیت‌های قرآن دارد، جزو شهرهایی است که به برکت وجود امام رضا(ع) خاستگاه عاشقان قرآن بوده و هست و هنوز هم می‌توان نسل اول قاریان و عاشقان قرآن را در این شهر پیدا کرد تا دقایقی هر چند اندک از سادگی و صمیمت وجودش‌شان که وامدار نشستن در محضر قرآن است، بهره‌مند شد.
قرار بود او را در یکی از جلسات قدیمی مشهد که همان جلسه باقی مانده از مرحوم استاد رضوان است، ملاقات کنیم. اما با تغییر برنامه، دیدار را به حضور در منزل این پیشکسوت قرآن موکول کردیم و با پیگیری چندین باره زمان برای مصاحبه مشخص شد. با همان صمیمیت و سادگی که در همه قدیمی‌ها سراغ داریم به استقبالمان آمد و پذیرای حضورمان در منزلش شد.
غلامعلی بخش‌زحمتکش، پیشکسوت قرآن کریم، سال‌هاست که دقایق و ثانیه‌های عمر 90 ساله خود را در جلسات و محافل قرآن و در این مسیر گذرانده است. همکلامی با وی سبب شد به اطلاعات و خاطرات بسیاری از شخصیت‌های قرآنی نسل اول مشهد برسیم. او نیز صبورانه آنچه را که جویا می‌شدیم با حوصله پاسخ می‌داد.
وی از شاگردان اساتید نسل اول قرائت قرآن مشهد به شمار می‌رود که با وجود عدم حضور در مسابقات رسمی قرآن، اما به جهت انجام دقت و پژوهش در کتب و منابع مرجع قدیمی از جمله شخصیت‌ها و چهره‏‌های قرآنی محسوب می‌شود، به گونه‌ای که به عنوان چهره فاخر و پیشکسوت قرآن مورد تقدیر قرار گرفته است.
همچنین این پیشکسوت، خادم و قاری قرآن مشهد با تلاش و پژوهش، مقاله‌ای در مورد رسم‌الخط قرآن تهیه کرده که در فصلنامه‌ای معتبر به چاپ رسیده است و در کنار آن مطالعاتی نیز در مورد اشکالات چاپی کتاب نهج‌البلاغه انجام داده است.

دوران کودکی
وی که عضو قدیمی جلسات قرآن مشهد است، دوم تیر‌ماه سال 1306 در محله دروازه قوچان از محله‌های قدیم مشهد چشم به جهان گشود. محله‌ای که با عطر و بوی قرآن شکل گرفته و صوت زیبای استادان بزرگی چون استاد سیدمحمد عرب زعفرانی، استاد رضوان و شاگردانش از مساجد همین کوچه و محله بلند‌ می‌شد.
این پیشکسوت قرآن کریم که حدود سن شش سالگی به مکتب‌خانه می‌رود، درباره آن دوران، می‌گوید: آن زمان در مشهد دو نفر به مکتب‌داری خوب مشهور بودند که یکی از آن‌ها در محدوده میدان شهدا مکتب‌خانه ملاعلی مکتب‌دار بود، از همین رو برای فراگیری خواندن و نوشتن به آنجا ‌رفتم.
وی با بیان اینکه حدود چهار سال به مکتب رفته و به جهت شرایط خانواده نتوانسته‌ام به مدرسه بروم، ادامه می‌دهد: حدود سن 14 سالگی برای ادامه تحصیل به مدرسه شبانه‌ای در میدان شهدا که آن زمان اکابر می‌گفتند، رفتم و تا دوم شبانه را خواندم.
این پیشکسوت قرآن با اشاره به اینکه به شکل رسمی در حوزه علمیه شرکت نکردم ولی در جلسه درس اخلاق، احکام، ترجمه نماز و ... استاد شیخ محمد که شاگرد آقا میرزا‌مهدی اصفهانی بود و دیگر علمای مشهد حضور یافتم، می‌افزاید: همچنین به جهت علاقه آرام آرام و در فرصت‌هایی که پیش می‌‌آمد؛ ادامه تحصیل می‌دادم، بدین شکل که صبح‌ها به مدرسه نواب برای یادگیری عربی و صرف و نحو می‌رفتم و مقدمات، سیوطی می رفتم و دیگر کتاب‌ها را نیز تا حدودی در همین مدرسه و همچنین شب‌ها در مدرسه شبانه‌روزی حاجی عابدزاده فرا گرفتم.
کار و تلاش در دوران کودکی همراه با تحصیل
این پیشکسوت قرآن که از همان دوران کودکی و حدود هشت سالگی به همراه پدرش به کار مشغول بوده و  شب‌ها آموخته‌های مکتب‌خانه را مرور می‌کرده است، ابراز می‌کند: پدرم مقنّی بود و چاه‌های آب منازل را لایه‌روبی می‌کرد و حدود سال 1347 شمسی نیز از دنیا رفت؛ مادرم نیز در سال 61 از دنیا رفته است.
وی در مورد چگونگی ورودش به فضای قرآن، می‌گوید: دوران کودکی که در محله دروازه قوچان و همان محله قدیم توحید ساکن بودیم؛ پدرم شب‌ها، بعد از یک روز پر کار و با وجود خستگی در هر محله‌ای که جلسه روضه و قرآن بود، شرکت می‌کرد و بسیار مقیّد بود، حتی من را هم با خود می‌برد، حضور در همین جلسات زمینه‌ساز ورود و علاقه‌مندی من به قرآن و عرصه فعالیت‌های قرآنی شد.
وی ادامه می‌دهد: البته در دوره رضاشاه مدتی به دستور شاه برگزاری برنامه‌های عزاداری، قدغن شده بود؛ به گونه‌ای که خیلی نمی‌توانستیم در جلسات روضه حضور پیدا کنیم و معمولا جلسات روضه‌خوانی، عزادرای و هیئت‌ها مخفیانه برگزار می‌شد؛ اما به یاد دارم وقتی حسنعلی نخودکی از دنیا رفت برای او مراسم باشکوهی همراه با عزاداری برگزار شد و رژیم نتوانست جلوی آن را بگیرد؛ این جلسات روضه‌خوانی در طول سال برقرار بود، اما در ماه محرم و صفر بیشتر برپا می‌شد؛ البته از قدیم رسم بود هفته‌ای یک شب در منازل روضه خوانده ‌شود، برخی هم ماهانه این‌گونه جلسات را داشتند.
ورود به عرصه قرآن
وی ابراز می‌کند: فضای خانواده‌های قبل از انقلاب اینگونه بود که برای جلسات معمولا هر شب جایی می‌رفتیم، بعد از انقلاب نیز شرکت در این محافل ادامه داشت و تقریبا اولین حضور من در فضای قرآن به جلسات مرحوم رضوان بر می‌گردد.
این پیشکسوت قرآن با بیان اینکه البته در مكتب‌خانه هم قرآن به ما یاد می‌دادند، اما فراگیری جدی قرائت قرآن من با حضور به همراه پدرم در همین جلسه‌های شبانه قرآن و روضه محقق شد، عنوان می‌کند: آرام آرام از محضر استادان بزرگ، قدیمی و به‌نام مشهد استفاده کردم.

سید‌محمد عرب‌زعفرانی و تربیت نسل اول قاریان
از وی در مورد سیر قرائت در مشهد و اساتید قدیمی می‌پرسیم که چندین عکس و متن قدیمی که عده زیادی در آن حضور دارند را نشانمان داد و می‌گوید: از جمله قدیمی‌ترین افرادی که در مشهد به آموزش و قرائت قرآن آن هم با لهجه عربی پرداخت؛ سید‌محمد عرب‌زعفرانی بود، در واقع وی بنیانگذار قرائت قرآن در مشهد به شمار می‌رود.
استاد زحمتکش ضمن بیان این مطلب که این عکس‌های قدیمی مربوط به حضور مرحوم عرب در مشهد است؛ چند کپی از نسخه‌های قدیمی را که در اختیار دارد و احوالات سیدمحمد عرب در آن آمده است را در اختیار ایکنا قرار داده و ابراز می‌کند: مرحوم عرب که متولد زعفرانیه عراق بود، حدود 20 سال آخر عمر خود را در منطقه تبت و در ادامه در مشهد و حرم رضوی سپری کرد تا بتواند به آهنگ‌های بیشتری در مورد نحوه قرائت قرآن دست پیدا کند.
وی با بیان اینکه در گذشته به این آهنگ‌های قدیمی طریقه می‌گفتند و امروز سبک نامیده می‌شود، بیان می‌کند: سیدمحمد عرب حدود 80 سال قبل بنیان‌گذار جلسات قدیمی قرآن در مشهد بود و در صحن کهنه(انقلاب) حرم رضوی در برخی از حجره‌ها شرح حال و زندگیش نوشته شده است.
این پیشکسوت قرآن تصریح می‌کند: در برخی از این عکس‌های قدیمی هم که معمولا بزرگان و جلسه‌داران پیشکسوت در ردیف اول می‌نشستند و تازه‌واردها و شاگردان نوجوان در ردیف‌های انتهایی قرار می‌گرفتند، سیدمحمد عرب حضور دارد.
استاد زحمتکش با بیان اینکه سیدمحمد عرب در سال‌های حضورش در مشهد شاگردان بسیاری را دور خود جمع کرد، ابراز کرد: از همین رو کسانی که کمی عربی می‌دانستند آن زمان به خوبی از محضر وی استفاده ‌کردند که از جمله آن‌ها مرحوم رضوان بود.
این پیشکسوت قرآن نسل اول قرائت قرآن در مشهد را مربوط به حضور سیدمحمد عرب دانست و ادامه داد: این نسل به قبل از سال‌های 1300 شمسی باز می‌گردد که در آن دوران مرحوم عرب قرائت قرآن را باب می‌كند و با تربیت شاگردانی مانند مرحوم رضوان، درافشان و ... نسل اول قرائت قرآن در مشهد را پرورش می‌دهد.
وی در مورد اصول قرائت نسل اول قرآن و طریقه آن‌ها اضافه کرد: قرائت نسل اول در اصوات مختلف عرب بود. اگر چه امروز کمتر از این طریقه‌ها در قرائت استفاده می‌شود اما در برخی صوت‌ها می‌توان نشانه‌هایی از نسل اول قرائت را دید که البته با طریقه‌ای كه سیدمحمد عرب آموزش داده بود، تفاوت بسیاری می‌کند.
استاد زحمتکش اضافه می‌کند: به عنوان مثال طریقه مولوی نوعی از طریقه بود که قرائت در آن به شب‌های جشن و ولادت‌ ائمه(ع) ارتباط داشت و در آن قاری تلاش می‌کرد تا قرآن را با لحنی شادتر قرائت کند؛ البته باید توجه داشت که مولودی‌خوانی‌های امروز که تنها بیان اشعار و شادمانی کردن در مناسبت‌های مذهبی است ارتباطی به قرائت قرآن ندارد.
این پیشکسوت قرآن با اشاره به اینکه در گذشته یادگیری قرآن سخت بود و از وسایل و امكانات امروزی برخوردار نبودیم و همچنین قرائت قرآن هم شیوه و طریق خود را داشت که همه آن اصول را رعایت می‌کردند، افزود: آن موقع تلاش و همت شاگردان سیدمحمد عرب‌زعفرانی این بود تا جلسات قرآن را در محله‌های مختلف مشهد برگزار كنند.

استاد زحمتکش عکسی هم از جلسات مرحوم رضوان در اختیار دارد، تصویر او را در میان دیگر اساتید و شاگردان نشان داد و وی را استاد خود بیان می‌کند و با بیان اینکه استاد رضوان نیز خود از شاگردان محمد عرب به عنوان بنیانگذار قرائت قرآن در مشهد بود، اظهار می‌کند: از همان دوران کودکی با استاد رضوان در یک خانه در کوچه یزدی‌آباد و محله دروازه قوچان که بعدها به محله توحید تغییر نام داد زندگی می‌کردیم؛ آن زمان مرحوم رضوان جلسه قرآن داشت، لذا همین همسایگی سبب علاقه و حضورم در جلسات قرآن ایشان بود و آغازی برای ورود به عرصه قرآن شد.
وی در مورد نحوه حضور خود در جلسات مرحوم رضوان از همان دوران نوجوانی و ابتدای جوانی اضافه کرد: بعد از آنکه فعالیت روزانه به پایان می‌رسید؛ هنگام غروب، کار را تعطیل کرده و بعد از اقامه نماز به جلسه مرحوم رضوان می‌رفتم که هر شب در یک محله مانند حسینیه سراب، مسجد حیدری‌ها، مسجد محمدی‌ها در دروازه قوچان و ... تشکیل می‌شد، گاهی نیز اداره مرکزی آستان قدس میزبان این محفل بود.
این پیشکسوت قرآن علاقه و پشتکار خود به فراگیری قرآن را عامل موفقیت و مهم‌ترین مشوق برای حضور در جلسات قرآن دانست و عنوان می‌کند: هم‌خانگی با مرحوم رضوان نیز اشتیاقم را برای حضور در جلسات قرآن بیشتر می‌کرد و همراه وی در این برنامه‌ها شرکت می‌کردم.
وی با بیان اینکه بعدها بسیاری از شاگردان مرحوم رضوان، برای خود جلسات قرآن مستقل تشکیل دادند، اظهار می‌کند: از جمله مرحوم تجاوزی با جلسه‌ای در میدان شهدا یا مسجد علی‌اکبری‌ها و همچین مرحوم دانش‌خیز در مسجد 12 امامی بودند؛ در واقع در جلسات مرحوم رضوان بیش از 20 نفر حضور می‌یافتند و در حال حاضر نیز افرادی از آن نسل‌های قدیمی در این جلسات شرکت می‌کنند.
استاد زحمتکش با بیان اینکه بعد از فوت مرحوم رضوان نیز حضورم در جلسات قرآن به قوت خود باقی ماند و تقریبا هر شب در یکی از جلسات حضور می‌یابم، ادامه داد: البته در حال حاضر جلسه اصلی مرحوم رضوان که هنوز هم بعد از سال‌ها برقرار است و از همان قدیم شب‌های دوشنبه تشکیل می‌شد و در آن بسیاری از قدیمی‌‌ها و حتی نسل جدید هم حضور دارند، نیز شرکت می‌کنم.
جلسات قرآن مرحوم رضوان
وی گفت: در گذشته قدیمی‌ها و بزرگ‌ترها جلسه قرآن استاد رضوان را شروع می‌کردند، من نیز بعدها که بزرگ‌تر شدم آغازگر جلسات ایشان شدم و در ردیف جلو کنار اساتید می‌نشستم، در ابتدا به جهت اینکه یکی از اعضای کوچک جلسه بودم در ردیف آخر می‌نشستم اما رسم این است که وقتی به مرور تلاوت قرآن فرد بهتر می‌شود در کنار اساتید مستقر شود و آرام آرام شروع جلسات به او سپرده می‌شد.
این پیشکسوت قرآن با اشاره به اینکه مرحوم رضوان کتیبه‌نویس آستان قدس رضوی بود و خط خوشی داشت، اضافه کرد: نویسنده چهار کتیبه‌ای که به زبان عربی بود و در زیر سقف ضریح شیر و شکر امام رضا(ع) که بانی ساخت آن ابوالحسن حافظیان و برادرش بود، نصب شد؛ از مرحوم رضوان کپی عکس این کتیبه‌ها را در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس پیدا کردم و در اختیار دارم.
آموزش 20 طریقه در جلسات مرحوم رضوان
وی با بیان اینکه استاد رضوان مقید بود مانند دیگر اساتید پیشکسوت همچون سید‌حسن درافشان و توسلی در جلسات قرآن، آن 20 آهنگ قدیمی(طریقه) را که سیدمحمد عرب تعلیم داده بود، آموزش داده شود، عنوان می‌کند: البته امروز رسم شده که آهنگ‌ها و سبک‌های قاریان مصری را بیشتر می‌خوانند در صورتی که قبلا این‌گونه نبود.

استاد زحمتکش ادامه می‌دهد: سیدمحمد عرب‌زعفرانی برای آموزش قرآن کتابی به نام منتخب‌التجوید داشت که مرحوم رضوان آن را به شعر درآورده بود و نامش را لؤلؤة‌الرضوان گذاشته بود و هر شب بخشی از مباحث تجویدی را از کتابش آموزش ‌داده و مرور می‌کرد.
این پیشکسوت قرآن با اشاره به اینکه یکی دیگر از اساتید قرآن که در پایین خیابان حرم جلسه داشت، کتاب منتخب‌التجوید مرحوم عرب را با نام دیگری به چاپ رساند و در حال حاضر هم کتاب مرحوم رضوان و هم کتب دیگر اساتید موجود است، افزود: از دیگر کتاب‌های آموزشی می‌توان به درةالتجاوید که توسط مرحوم سیدحسن درافشان که او هم یکی از شاگردان برجسته سیدمحمد عرب بود و به جهت تسلط بر عربی به سرعت آهنگ‌های مرحوم عرب را فرا گرفت، به نگارش درآورده است، اشاره کرد.
وی با بیان اینکه از همان قدیم به غیر از جلسه مرحوم رضوان در جلسات دیگر قرآن مشهد نیز به صورت پراکنده شرکت می‌کردم، ابراز کرد: اما به جهت نزدیکی جلسه استاد رضوان بیشتر از همان دوران جوانی در این محفل حضور داشتم و در حال حاضر نیز مقید به حضور در جلسات استاد رضوان هستم که بعد از فوت ایشان اداره جلسه به من واگذار شده و تا الان نیز ادامه دارد.
فعالیت در انتشارات آستان قدس رضوی و فیش‌برداری
این پیشکسوت قرآن در مورد فعالیت‌های دیگر خود، تصریح کرد: بعد از انقلاب قرار بود بنده در خصوص همکاری در طرح معجم بحارالانوار با بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی همکاری کنم؛ البته نحوه ورود من به طرح این‌گونه بود که دوستی به نام شانه‌چی داشتم که از طرف بنیاد پژوهش‌ها به او پیشنهاد شده بود در تهیه این اثر شرکت کند و او هم چون حضور در این طرح برایش مشکل بود به من پیشنهاد داد، لذا به ساختمان بنیاد پژوهش‌ها که آن زمان نزدیک رادیو و تلویزیون بود؛ مراجعه کردم و بعد از صحبت‌های اولیه، همکاری خود را برای تهیه معجم بحارالانوار و فیش‌برداری، با آن‌ها آغاز کردم.
استاد زحمتکش با اشاره به اینکه بعد از مدتی که کار فیش‌برداری به پایان رسید به مغازه‌ای که از قدیم در محدوده میدان توحید داشتم، رفته و فعالیت قبلی خودم را ادامه دادم، می‌گویدد: چند وقت بعد در یک ماه مبارک رمضان که حدود سال 65 به بعد بود؛ دوبار از طرف انتشارات آستان قدس رضوی به سراغ من آمدند.
وی اضافه کرد: آن موقع تازه روبه‌روی باغ ملی فروشگاه آستان قدس رضوی دایر شده بود و از من دعوت شد تا فعالیتم را در این مرکز ادامه دهم و همچنین نماز جماعت اقامه کرده و یک صفحه قرآن تلاوت کنم از همین رو در این فروشگاه کتاب مشغول کار شدم و بیش از 15 سال در انتشارات آستان قدس رضوی مسئولیت انبارداری و فیش‌برداری از کتاب‌ها را بر عهده داشتم و اوایل دهه 80 از این شغل بازنشسته شدم.
بررسی در رسم‌الخط قرآن
این قاری قرآن با اشاره به دیگر فعالیت‌های خود به ویژه در زمینه تحقیق در سال‌های گذشته، عنوان کرد: از جمله آن‌ها کاری در مورد رسم‌الخط قرآن مجید بود، بدین شکل که وقتی در انتشارات آستان قدس به انبارداری مشغول بودم، اوقات بیکاری، استراحت و حتی گاهی شب‌ها برنامه مفصلی در مورد بررسی رسم‌الخط قرآن داشتم و به نکاتی هم دست یافته بودم.
تکریم به عنوان چهره برجسته قرآنی
این قاری قرآن از جمله اساتیدی است که در چهارمین مراسم تكریم چهره‌های قرآنی كشور در سال 1388 و همچنین در نخستین نشست هم‌اندیشی مسئولان و اساتید قرآن در سال 1389، به عنوان یكی از چهره‌های پیشكسوت قرآنی معرفی و مورد تجلیل قرار گرفت.

وی در این زمینه به مطلب جالبی اشاره کرد و ادامه می‌دهد: در یكی از همین مراسم‌ها، یك جلد نهج‌البلاغه به من اهداء شد كه در زمان مطالعه این اثر و  تطبیق آن با منابع و کتب معتبر و البته قدیمی با اشكالاتی که خیلی هم جدی نیست، اما در معنا اشکال ایجاد می‌کند، مواجه شدم؛ لذا بلافاصله این موضوع را به مسئولان مؤسسه بانی چاپ و نشر این اثر منتقل کردم و در ادامه این اشکالات رفع شد.
استاد زحمتکش در مورد فعالیت‌های این روزهای خود، ابراز کرد: در حال حاضر شب‌های دوشنبه به همان جلسه قدیمی استاد رضوان می‌روم، اگر چه توانم برای حضور در جلسات کمتر شده است ولی این جلسه را حتما شرکت می‌کنم.
دوستی با رهبر معظم انقلاب
این پیشکسوت قرآن اظهار کرد: آن زمان که رهبر معظم انقلاب در مشهد حضور داشتند و هنوز انقلاب نشده بود با ایشان دوستی و برخورد داشتم و بعدها نیز برای همان موضوع رسم‌الخط و موارد دیگر ارتباطم با ایشان ادامه پیدا کرد؛ ایشان نیز پاسخ نامه‌های مرا داده و هم‌اکنون این نامه‌ها موجود است.
استاد زحمتکش در مورد حضور خود در جلسات قرآن مسجد کرامت از گذشته تاکنون نیز، عنوان می‌کند: به جهت آنکه جلسه قرآن استاد رضوان و مسجد کرامت هر دو در شب‌های دوشنبه برگزار می‌شد، لذا نمی‌توانستم به صورت پیوسته و رسمی در برنامه مسجد کرامت حضور یابم؛ البته از همان قدیم گاهی به صورت غیررسمی شرکت کرده و استفاده می‌کنم.
وی بیان می‌کند: در کنار آن از قدیم صبح‌های جمعه جلسه دیگر استاد رضوان تشکیل می‌شد که آنجا سیدعبدالله یزدی منبر می‌رفت و بعدازظهرهای جمعه نیز در گذشته جلسات اخوی‌زاده‌ها در پایین خیابان را می‌رفتم؛ همچنین از جلسه سرهنگ دیلمی به جهت استفاده از شیوه آموزش سید‌محمد عرب نیز بهره می‌بردم؛ لذا پیوسته با جلسات مختلف ارتباط داشتم.
فعالیت‌های شغلی
این پیشکسوت قرآن با بیان اینکه قبل از فعالیت در انتشارات آستان قدس رضوی که 15 سال به طول انجامید، مغازه‌ای در محدوده دروازه قوچان(میدان توحید) داشتم و به شغل بافتن تخت جوراب كه نوعی گیوه روستایی است، مشغول بودم، ادامه می‌دهد: در حال حاضر نیز از جلسات درس و بحث‌ها علما در مشهد استفاده می‌کنم.
وی در ادامه افزود: در حال حاضر هم گاهی به عنوان مستمع و همچنین شرکت در نماز جماعت به مسجد النبی(ص)، مسجد جواد‌الائمه(ع) و مسجد محمد(ص) می‌روم چون در این مساجد معمولا بعد از نماز، یک صفحه قرآن خوانده می‌شود.
استاد زحمتکش ابراز کرد: در قدیم محافل متعددی در شب‌های مختلف برگزار می‌شد و برای آنکه مکان و استاد جلسه مشخص باشد عنوان جلسات در هر محله‌ای را با یک شماره، نامگذاری می‌کردند، مثلا جلسه استاد رضوان شماره یک و مرحوم تجاوزی شماره سه بود.
تفاوت جلسات امروز با گذشته
وی در مورد ویژگی جلسات و محافل قرآن گذشته نسبت به امروز، عنوان کرد: در حال حاضر جلسات قرآن بسیار متعدد شده است و برای حفظ قرآن و شرکت در مسابقات نیز به شکل وسیع‌تری کار انجام می‌شود، اما در گذشته جلسات محدود بود و در چند محله بیشتر برگزار نمی‌شد و تنها تجوید و دروس دیگر را می‌گفتند.

استاد زحمتکش با اشاره به اینکه در حال حاضر آهنگ‌های مختلف آموزش داده می‌شود ولی قدیم اینگونه نبود، افزود: البته امروز چاره‌ای هم نیست زیرا قرآنی‌ها برای آمادگی جهت شرکت در مسابقات باید این آهنگ‌ها و سبک‌های مختلف قرآن را بیاموزند، حتی به نظر می‌رسد که امروز ثمره جلسات از قدیم بیشتر شده است.
وی تصریح کرد: من به شکل رسمی شاگرد نداشتم چون جلسه اختصاصی متعلق به خودم نداشتم، اما می‌توان گفت کسانی که از گذشته در محافل قرآن حضور می‌یافتند و امروز به جایی رسیده‌اند؛ به نوعی از آموزش‌ها و راهنمایی من و دیگر اساتید در همین جلسات بهره‌مند شده و رشد کردند.
توصیه استادی 90 ساله به جوانان
این قاری قرآن با بیان اینکه به جوانان توصیه می‌کنم به سفارش پیامبر(ص) توجه کنند و قرآن و عترت را با هم داشته باشند، گفت: این‌گونه نباشد که به دنبال قرآن رفته و از عترت کناره بگیرند، همراهی این دو با یکدیگر اهمیت دارد حتی در جلسات نیز باید این دو را در کنار هم داشت، لذا وجود درس اخلاق و ذکر مصیبت در جلسات قرآن اهمیت دارد تا همراهی قرآن و عترت را با هم شاهد باشیم.
استاد زحمتکش در مورد میزان توجه و اهمیت دادن به هر یک از مباحث قرائت، حفظ و یا تفسیر قرآن نیز با بیان اینکه جوانان بیشتر سعی کنند بر روی مفاهیم قرآن وقت بگذارند، اضافه می‌کند: انسان باید به آنچه خداوند از او می‌خواهد توجه کند، زیرا تنها صِرف خواندن قرآن، نماز و انجام عبادت گر چه خود لازم و مقدمه است اما باید ببینیم که خداوند از ما چه خواسته و وظیفه ما چیست؟ لذا توجه به مفاهیم این عبادات بسیا مهم و راهگشاست. 
این پیشکسوت قرآن در پاسخ به این سؤال که بعد از سپری کردن عمری طولانی در عرصه قرآن چه آرزویی دارد، می‌گوید: انشاء‌الله خداوند توفیق دهد که وظیفه‌مان را آنگونه که هست انجام دهیم، زیرا عاقبت به خیری دنیا و آخرت برای انسان بهترین است تا در نهایت خشنودی خداوند محقق شود.
آیه‌ای ماندگار در ذهن و مرور آن در لحظات سختی و خوشی زندگی
وی با اشاره آیه‌ای که در سختی‌ها و خوشی‌ها آن را زمزمه می‌کند، افزود: در آیه‌ 54 سوره زمر «وَأَنِیبُوا إِلَى رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِن قَبْلِ أَن یأْتِیكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنصَرُونَ، و پیش از آنكه شما را عذاب در رسد و دیگر یارى نشوید به سوى پروردگارتان بازگردید و تسلیم او شوید» آمده که هیچگاه به خاطر گناهان از رحمت پروردگار ناامید نباشید، چون خداوند همه گناهان را می‌آمرزد.
وی ادامه داد: ممکن است تا اینجای آیه شریفه کسی تصور کند که چون خداوند همه را می‌آمرزد پس به کار اشتباه خود ادامه دهد؛ در صورتی که کار به همین جا ختم نمی‌شود و بلافاصله بعد از آن در آیه 55 می‌فرماید «وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ مَا أُنزِلَ إِلَیكُم مِّن رَّبِّكُم مِّن قَبْلِ أَن یأْتِیكُمُ العَذَابُ بَغْتَةً وَأَنتُمْ لَا تَشْعُرُونَ، و پیش از آنكه به طور ناگهانى و در حالى كه حدس نمی‌زنید شما را عذاب در رسد نیكوترین چیزى را كه از جانب پروردگارتان به سوى شما نازل آمده است پیروى كنید»؛ یعنی باید انسان توبه واقعی کند و از گناهان گذشته دست بکشد و به سوی خداوند بازگردد؛ پیش از آن که عذاب بیاید و کسی نباشد تا او را یاری کند، لذا مرور همیشگی این آیه برای ناامید نشدن انسان، آن زمان که از او اشتباه سر می‌زند؛ راهگشاست.
سخنی از یک عمر زندگی قرآنی
استاد زحمتکش که خود عمری را در فضای قرآن گذرانده است در توصیه به کسانی که در مسیر قرآن قدم بر می‌دارند به آیه 69 سوره عنکبوت اشاره کرده و گفت: در این آیه خداوند می‌فرماید: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ، و كسانى كه در راه ما كوشیده‏‌اند به یقین راه‏‌هاى خود را بر آنان می‌نماییم و در حقیقت‏ خدا با نیكوكاران است»؛ یعنی کسی که در راه قرآن قدم می‌گذارد، خداوند نیز او را به راه خیر هدایت می‌کند. بر همین اساس کسانی که این راه در پیش می‌گیرند و قرآن را راهنما  قرار می‌دهند؛ خداوند نیز به آن‌ها کمک کرده تا عاقبت زندگیشان به خیر شود و تنهایشان نمی‌گذارد.

زهرا قندهاری