نقش و اهمیت آب از منظر قرآن

سال‌هاست که می‌شنویم که ایران عزیزمان از بی‌آبی رنج می‌کشد و این مسئله شرایط اقلیم‌های مختلف را با تغییرات جدی روبرو ساخته است بسیاری از روستاها را خالی از سکنه نموده، کشاورزی را با تغییرات روبرو ساخته و با کم شدن پوشش‌های گیاهی کم کم به سوی گرم‌تر شدن و خشکی جبران‌ناپذیر پیش می‌رویم.
آب که مایه حیات است و تمام هستی و موجودات زندگانی خود را مدیون این مایه حیاتی است امروزه بیش از هر دوران دیگری با رشد صنعت و جمعیت به صرفه جویی و جستجوی راه‌هایی برای حفظ و هدفمند‌سازی این ماده احساس می‌شود.
از این رو این احساس نیاز ما را بر آن داشت تا نگاهی مبسوط و جامع به آیات الهی و نقش و اهمیت آب از منظر قرآن بیاندازیم، به طور قطع اهمیت و ضرورت حفظ و نگهداری منابع آبی بر هیچ موجود زنده ای پوشیده نیست زیرا فهم ضرورت آن به حیات او متصل است؛ اما نگاه به آیات قرآن این فهم را به وجود می‌آورد که چگونه و با چه راهکار‌ها و اندیشه‌هایی می‌توان در حفظ آن اقدام نمود.

بیان لفظ آب 63 بار در قرآن کریم
لفظ آب که معادل عربی آن «ماء» 63 بار در قرآن آمده است، اين آيات اشاره دارند كه عرش خداوند بر روى آب بوده و حيات همه جان‏داران به آب وابسته است و نيز از نقش‏هاى گوناگون آن در زمين از احياى زمين، سرسبزى طبيعت، رويش گياهان رنگارنگ، پيدايش مراتع، مزارع و باغ‏ها با درختان مختلف و انواع گوناگون ميوه‏ها، سخن رفته است.
به نزول آب بر كوه‏هاى بلند و تأمين آب گواراى آشاميدنى، ايجاد نهرها و رودهاى بزرگ و تسخير آب درياها براى انسان نيز اشاره شده است. منابع و مخازن آب چون درياها، آسمان، كوه‏ها، نهرها، چشمه‏ها و چاه، از ديگر مسائل مربوط به آب است كه آيات قرآن به آن اشاره دارند. آياتى چند نيز از وجود آب در جهان آخرت به صورت يكى از نعمت‏هاى بهشت، خبر داده است.
قرآن كريم در همه اين آيات، ذهن انسان را از توجّه به علل و عوامل مادّى تأمين آب منصرف ساخته و به عامل اصلى تأمين آن، يعنى خداوند سبحان، معطوف داشته است؛ البتّه در اين آيات، گاه به مسائل علمى نيز اشاره‏هاى دقيق شده؛ امّا پيش‏تر و برتر از آن بر امورى داراى اهداف تربيتى و هدايتى تأكيد شده است.


احیای زمین توسط آب از آیات الهی است
با اين‏كه همه موجودات عالم از جمله آب، از آيات الهى است كه نشان از آفريننده آن دارد، در هيچ يک از آيات مربوط به آب، آفرينش يا وجود آب، آيه خدا شناسانده نشده؛ بلكه نزول آب از آسمان و درپى آن، احياى زمين، رويش گياهان و درختان مختلف با انواع گوناگون ميوه‏ها كه درک آن براى همه افراد بشر محسوس است، از آيات الهى دانسته شده است: «هُوَ الَّذِي أَنزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لَّكُم مِّنْهُ شَرَابٌ وَمِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ؛   او كسی است كه از آسمان آبی فرستاد كه شرب شما از آن است، و گياهان و درختان كه حيوانات خود را در آن به چرا می‏بريد نيز از آن است»( النحل/آیه 10)
در اين بخش از آيات، گاه نزول آب از آسمان از نشانه‏‌هاى ربوبيّت مستمر الهى شناسانده شده كه چگونه خداى حكيم، آب را با تدبير و تقدير حكيمانه، به اندازه بر زمين مرده مى‏ريزد و با آن به زمين و اهل آن حيات مى‏بخشد؛ «وَ هُوَ الَّذي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ كُلِّ شَيْ‏ءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراكِباً وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِيَةٌ وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ انْظُرُوا إِلى‏ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ يَنْعِهِ إِنَّ في‏ ذلِكُمْ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُون‏ انعام؛ و هم اوست خدايى كه از آسمان آبى فرو باريد پس هر نبات را بدان رويانديم و سبزه‏‌ها را از زمين برون آورديم و از آن سبزه‏ها دانه‏‌هايى كه بر روى هم چيده شده بيرون آريم و از شكوفه نخل خوشه‏‌هايى است به هم پيوسته، و باغهاى انگور و زيتون و انار كه برخى شبيه و برخى نامشابه به هم است (خلق كنيم)، شما در آن باغها هنگامى كه ميوه آن پديد آيد و برسد (با چشم تعقل) بنگريد، كه در آن آيات و نشانه‏‌هايى (از قدرت خدا) براى اهل ايمان هويداست»(انعام/ آیه99)

وابستگی و رشد و نمو گیاهان توسط آب
در این آیات تمام شگفتی‌هایی را که در آفرینش مخلوقات مختلف هست و رشد و نمو تمامی این موجودات را به نزول آب وابسته دانسته است و این خود از شگفتی‌های بزرگ جهان خلقت و از آیات الهی است و در آیه دیگر نیز این امر را شاهد هستیم: «الَّذي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَكَ لَكُمْ فيها سُبُلاً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْ نَباتٍ شَتَّى كُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعامَكُمْ إِنَّ في‏ ذلِكَ لَآياتٍ لِأُولِي النُّهى؛ همان خدايى كه زمين را آسايشگاه شما قرار داد و در آن راهها براى شما پديد آورد؛ و هم از آسمان آب نازل كرد تا به آن آب آسمانى انواع نباتات مختلف از زمين برويانيديم.شما از آن نعمتها تناول كنيد و چهارپايانتان را هم بچرانيد، كه همانا در اين كار آياتى (از ربوبيت) براى خردمندان پديدار است‏» (طه 53 و 54)
در قرآن نزول آب و در پى آن، افزون بر إحياى زمين، پراكنده شدن جنبندگان نيز از آيه‏‌هاى الهى شمرده شده است: «إِنَّ فِى خَلقِ‏السَّموتِ والأرَضِ ... و ما أَنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِن ماءٍ فَأحيا بِهِ الأَرضَ بَعدَ مَوتِها و بَثَّ فيها مِن كُلّ دابَّةٍ ... لَأَيتٍ لِقَومٍ يَعقِلون؛ محققا در خلقت آسمانها و زمين ... و بارانى كه خدا از بالا فرو فرستاد تا به آن آب، زمين را بعد از مردن زنده كرد و سبز و خرّم گردانيد، و در پراكندن انواع حيوانات در زمين، ... در همه اين امور ادلّه‏اى واضح براى عاقلان است»( آيه 164 بقره)

آب نشانه تحقّق معاد و قدرت خداوند
در آياتى ديگر، همين پديده، نشانه تحقّق معاد و قدرت خداوند بر احياى دوباره مردگان دانسته شده است: «و مِن ءَايتِهِ أَنّكَ تَرى‏الأَرضَ خشِعَةً فَإِذا أَنزَلنا عَليهَا الماءَ اهتَزَّت و رَبَت إِنَّ الّذِى أَحياها لَمُحىِ المَوتى‏ إِنَّهُ عَلى‏ كُلّ شَى‏ءٍ قَدير؛ و از جمله آيات قدرت الهى آنكه زمين را بنگرى خشك و پژمرده كه چون ما بر آن آب باران فرود آريم بردمد و گياه برآورد و اهتزاز و نشاط و خرّمى يابد. بارى، آنكس كه زمين را زنده كند مردگان را هم زنده گرداند كه او بر هر چيز قادر است‏».
با نگاهی کوتاه و مختصر به آیات فوق نقش این مایه حیاتی و ضروری حیات آفرینش را مشاهده می‌کنیم که حیات و رشد و نمو همه چیز به آب بسته است و این امر آنچنان واضح است که خدای متعال برای فهماندن دوباره به زندگی برگشتن و احیاء مجدد در محشر از زنده گرداندن موجودات و زمین توسط آب استفاده کرده است، در این نوشتار فقط آیاتی که از اهمیت و نقش آب در زندگی حیوانی ، نباتی سخن گفته بود استفاده گردید و بدان اشاره شد، در نوشتارهای آتی جوانب دیگر این مایه حیاتی از منظر قرآن مورد بررسی و تدقیق قرار خواهد گرفت.

یادداشت از محمد گلشنی‌جم کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث