ربا و رباخواری در کسب و بانکداری/ مسلمانانی که ناخواسته به جنگ با خدا می‌روند!
کانون خبرنگاران نبأ: ربا راهی برای رسیدن به سود و درآمد بدون تلاش است، این معضل در میان بازاریان که اغلب آن‌ها مسلمان هستند نیز وجود دارد اما کاسبان بازار و برخی از کارشناسان اقتصادی نظام بانکداری را در گسترش ربا مقصر می‌دانند، چه راه‌هایی وجود دارد تا ربا در جامعه اسلامی از بین برود؟
به گزارش کانون خبرنگاران ایکنا، نبأ، ربا و رباخواری تبدیل به یکی از معضلات جامعه امروزی شده است، این در حالی است که قرآن ربا را اعلان جنگ با خدا محسوب کرده است(بقره آیه 279) و رباخواری در تضاد با ایمان و خداپرستی قرار دارد، همچنین در آیات دیگر قرآن نیز هشدارهای تکان دهنده‌ای درباره بزرگ بودن گناه ربا مطرح شده است، ما در این گزارش برآنیم تا به بررسی مفهومی ربا و رباخواری و جایگاه آن در جامعه بپردازیم.
ربا دو قسم دارد: ربا معامله‌ای و ربا قرضی که هر دو به معنای این است که در مقابل کالا یا جنسی که معامله یا قرض داده می‌شود پول یا جنس زیادتر گرفته شود و در زبان فارسی امروزه معادل بهره است.
ربا و ربا خواری در فرهنگ اسلامی
در جامعه‌ای که فرهنگ آن اسلامی است و مردم آن جامعه با این فرهنگ خو گرفته‌اند، دلیل آن که ربا و رباخواری به سرعت در حال گسترش است چیست؟ در حالی که طبق احکام اسلامی ربا در تضاد دین اسلام و خداپرستی است، این معضل از کجا و چطور نشأت می‌گیرد و تا چه زمانی ربا در جامعه رواج خواهد داشت.
عمل به سیره معصومین و الگو قراردادن زندگی آن‌ها یکی از روش‌هایی است که می‌توان دچار ربا و امثال این مفاسد نشویم.
ربا از دیدگاه پیامبران و امامان و راه حل آن
پیامبر اکرم(ص) در وصیتی به امیرالمؤمنین(ع) فرمود: ای علی ربا هفتاد جز است آسان‌ترین جز آن مانند آن کسی است که با مادر خودش در خانه کعبه عمل جنسی انجام دهد ای علی یک درهم ربا از هفتاد زنا که شخص با محرم خود در بیت‌الله الحرام بجا آورد بزرگتراست.
امیرالمؤمنین(ع) مکرر تأکید می‌کرد که بازرگانان قبل از ورود به تجارت احکام آن را مطالعه کنند.
ایشان فرمودند: ای جمعیت بازرگان اول معاملات بعد تجارت کسی که احکام معاملات را نمی‌داند نباید در بازار بنشیند و به خرید و فروش مشغول شود، کسی که بدون فراگیری احکام تجارت وارد آن شود بارها و بارها به ربا خواهد افتاد.
الهام مؤمنی‌پور، مدرس و کارشناس اقتصاد در گفت‌وگو با کانون خبرنگاران ایکنا، نبأ، بیان کرد: ربا در جامعه ما به سرعت در میان تمام اقشار در حال پیشروی است و نکته جالب این است که همه آن را حرام دانسته و گناه به‌حساب می‌آورند، اما یکی از نهادهایی که ربا در آن به صورت کاملا مشهود دیده می‌شود، نظام بانکداری است که در بانک‌ها این مسئله به‌عنوان یک قانون و در قالب سود بانکی بیان شده است.
وی در ادامه اظهار کرد: ربا از موضوعات مهم اقتصادی و دینی است که باید بصورت کاملا مفصل مورد بررسی قرار گیرد، واین موضوع همواره در هر جامعه‌ای وجود داشته اما معلوم نیست تا چه زمانی ادامه خواهد داشت.
تحریم ربا برای بانک‌ها
مؤمنی‌پور افزود: برخی بانک‌ها اهدافشان فعالیت‌هایی از جمله برات، حواله و پس‌اندازهای بدون بهره است اما گونه‌ای دیگر از بانک‌ها که در اغلب کشورها وجود دارد، هدفشان صرفا بهبود اقتصادی نیست و به دنبال رباخواری‌اند که با یک نظم و قدرت ظاهری به کار خود ادامه می‌دهند اگر چه فعالیت آن‌ها اثر فرعی بر اقتصاد دارد، این موضوع را باید بپذیریم که بانک‌ها باعث طبیعی شدن ربا در میان مردم است، اگر ربا برای بانک‌ها تحریم شود هر چقدر هم این تحریم گسترده باشد کوچک‌ترین لطمه به بانک‌ها وارد نخواهد شد به این دلیل که در جامعه اسلامی برای انجام دادن این‌گونه فعالیت‌ها می‌تواند مؤسسه‌ای وجود داشته باشد که فعالیت بانک‌ها را انجام دهد بدون آنکه به ربا آلوده شوند.
کسب ثروت دلیل روی‌آوری به ربا
وی در پایان اشاره کرد: هدف از روی آوردن به ربا و آلوده شدن در آن کسب ثروت زیاد و قانع نبودن به رزق تعیین شده خویش است، در غیر این صورت هیچ دلیلی وجود نخواهد داشت که دچار این گناه شوند، برای هر فردی که به دنبال ایجاد سرمایه بزرگ است راه‌های گوناگونی وجود دارد از جمله تشکیل شرکت‌های بزرگ سهامی، تعاونی تولید، تعاونی مصرف و... تا علاوه بر ایجاد سرمایه دچار ربا نشوند و اگر در ایجاد سرمایه موفق شوند باعث توسعه و ترقی فعالیت‌های اقتصادی می‌شوند بدون آنکه پای رباخواران درمیان باشد.
مردم عنصری مهم برای از بین بردن ربا
بعد از اتمام صحبت‌های این کارشناس ذهن هر خواننده به موضوعات مختلفی می‌پردازد که آیا نظام بانکداری باعث ترویج و گسترش ربا در جامعه شده است؟ مگر قانون بانک‌ها بر اساس قوانین و احکام الهی نخواهد بود؟ چه کسانی ناظر بر این قوانین هستند، اما هیچ گونه توجهی به این موضوع نمی‌کنند، باید قبول کرد مردم نیز در این کار تا حدودی مقصر هستند، اگر مردم برای برخی نیازها از قبیل تسهیلات بانکی و ایجاد اشتغال به بانک‌هایی که فعالیت‌شان با بهره است رجوع نکنند، در کار بانک‌ها به نوعی اختلال پیش می‌آید و نظام بانکداری مجبور به تغییر آیین‌نامه خود خواهد شد و در برخی مواقع نیز شاید باعث حذف بهره و ربا در بانک‌ها شود.
در ادامه این گزارش برای اطلاع از نظر مردم و آگاهی آنان درباره ربا به سراغ برخی کاسبان و بازریان رفته و با آنان گفت‌وگو داشتیم.
حسین .ه، فروشنده منسوجات در بازار است، وی درباره این معضل عنوان کرد: ربا در جامعه ما تبدیل به امری بدیهی گشته و هیچ فردی به حرام بودن آن توجه ندارد و برخی افراد آن را به نوعی حق خود می‌دانند، قیمت اجناس من کاملا بر اساس نرخ سود اسلامی است و تاکنون هیچ سودی اضافه‌تر دریافت نکرده‌ام.
ربا در نظام بانکداری
وی در ادامه اشاره داشت به این موضوع که ربا به صورت کاملا مشهود در نظام بانکداری قرار دارد و مردم با این موضوع کنار آمده‌اند و هیچ یک آن‌‌را به‌عنوان ربا تلقی نمی‌کنند، اما اگر همین موضوع را کاسبان انجام دهند مردم آن را ربا می‌دانند.
اظهارات این فروشنده هر کسی را به فکر فرو می‌برد که جامعه ما اسلامی است و دراین جامعه نظامی به نام نظام بانکداری اسلامی وجود دارد و باید مبنای این نظام بر اساس احکام اسلامی باشد، اما متاسفانه شاهدیم که با گذر زمان بانک‌ها در کشورما همچنان به گرفتن سودهای کلان ادامه می‌دهند و مسئولان هیچ توجهی برای رفع این موضوع ندارند و آن را حرام نمی‌دانند.
در ادامه این گزارش با یکی از فروشندگان موبایل گفت‌وگو داشتیم: محمد.الف در رابطه با این موضوع بیان کرد: در کارما تا حدودی ربا وجود دارد، در رابطه با اینکه نرخی را که اتحادیه برای فروش ابلاغ کرده است، براساس نرخ سود اسلامی است یا نه؟ هیچ اطلاعی ندارم اما برای فروش اجناس خود 7 درصد قیمت خرید را در نظر خواهم گرفت اما اگر مشتری به‌صورت شرایطی جنس بخواهد از 3 تا 5 درصد به‌صورت ماهانه اضافه کرده و جنس را در اختیار مشتری قرار می‌دهم.
در حدیثی از پیامبر(ص) نقل شده است؛ «الکاسب حبیب الله، کاسب حبیب خداست»، هر کسی که مشغول کسب و کار حلال است، یعنی مشغول انجام فرمان خداست و چون خداوند کاسبی حلال را دوست دارد، کاسب اهل رعایت حلال و حرام را دوست دارد.
حال می‌خواهیم ببینیم که اگر فروشنده جنسی را به مشتری بدهد و مدت پرداخت به تأخیر بیفتد و مشتری بصورت توافقی مبلغی بیشتر به خاطر تاخیر در پرداخت آن بپردازد آیا این مبلغ اضافه ربا محسوب خواهد شد؟
مقام معظم رهبری در استفتائات خود به این موضوع اشاره کرده و می‌فرمایند: در صورتی که معامله با قیمت مشخص انجام شود و مبلغ بیشتر به خاطر تأخیر در پرداخت مبلغ اصلی باشد، این همان ربایی است که شرعا حرام است و به مجرد توافق آنان بر پرداخت مقدار اضافی، آن پول حلال نخواهد بود.
با توجه به صحبت‌های فروشنده و فرمایشات مقام معظم رهبری به این نتیجه می‌رسیم که علاوه بر بانک‌ها در برخی اصناف ربا باز هم بصورت مشهود وجود دارد هیچ کس آن را حرام ندانسته و نمی‌داند نکته جالب این است که مردم برای آنچه که می‌خواهند بدست بیاورند، حاضر به این کار هستند و سودی اضافه‌تر از آنچه که باید پرداخت کنند می‌پردازند و هیچ اعتراضی به این موضوع ندارند و دلیل آن‌ها بدست آوردن آن وسیله است به هر نحوی که باشد.
علی.ن، فروشنده لوازم خانگی، درباره این موضوع اظهار کرد: حدود هفتاد درصد فروش اجناس من به صورت شرایطی است و من برای این کار بر اساس هر ماه 10 درصد سود اضافه دریافت می‌کنم و این کار در بین فروشندگان لوازم خانگی رواج دارد، دلیل اصلی این کار این است که خود فروشنده‌ها اجناس را از بازار به همین روش تهیه می‌کنند و بازاریان هم سود اضافه‌تر علاوه بر سود معمول دریافت می‌کنند.
وی در پایان عنوان کرد: ربا و بهره به‌عنوان یک عرف در جامعه است و به هیچ گونه این موضوع قابل حل نخواهد بود.
در جامعه اسلامی و در میان بازاریان و کاسبان مسلمان متاسفانه شاهدیم که برخی بدون توجه به کسب سود حلال و برای بدست آوردن منفعت شخصی اجناس خود را بدون هیچ دلیل با سودی اضافه‌تر از سود اسلامی در اختیار مردم قرار می‌دهند، مردم هم برای اینکه به خواسته خود برسند به ربا آلوده می‌شوند در حالی‌که شاید هیچ کدام از آن‌ها ندانند این کار ربا محسوب می‌شود و آن‌ها با این کار مال حرام را به خانه خود راه می‌دهند، اما برخی از افراد نیز وجود دارند که ربا را حرام دانسته و اذعان دارند که ربا در زندگی آن‌ها به هیچ وجه راه نمی‌یابد اما با خرید یک وسیله که برای تأخیر در پرداخت آن مبلغی اضافه‌تر پرداخت کرده به سادگی مال حرام را به خانه خود راه می‌دهند و به ربا آلوده می‌شوند، چرا این موضوع از طریق رسانه‌ها مطرح نمی‌شود تا مردم به سادگی به ربا آلوده نشوند؟
آیت‌الله العظمی عبدالله جوادی آملی در یکی از تفسیرهای خود ربا را به‌عنوان گزینه‌ای خطرناک تراز گزینه نظامی دانست و آیا این موضوع مورد توجه افرادی که هیچ اعتقادی به رعایت حلال و حرام ندارند نخواهد بود؟
گزینه نظامی می‌تواند چندین خطر برای افراد داشته باشد مانند خطراز بین رفتن افراد و خانواده‌هایشان و شاید از بین رفتن سرزمین‌شان، اما اگر افراد حلال و حرام را رعایت کنند، خداوند این گزینه را رفع بلا خواهد کرد، اما افرادی که می‌دانند ربا حرام است و اعلان جنگ با خداست و حلال و حرام را رعایت نمی‌کنند، خود را به ربا آلوده کرده و مال حرام در زندگی خود می‌آورد و به نوعی حاضر به نابودی خود و نابودی جامعه خود خواهد بود.
محمد ابراهیمی
ربا دو قسم دارد: ربا معامله‌ای و ربا قرضی که هر دو به معنای این است که در مقابل کالا یا جنسی که معامله یا قرض داده می‌شود پول یا جنس زیادتر گرفته شود و در زبان فارسی امروزه معادل بهره است.
ربا و ربا خواری در فرهنگ اسلامی
در جامعه‌ای که فرهنگ آن اسلامی است و مردم آن جامعه با این فرهنگ خو گرفته‌اند، دلیل آن که ربا و رباخواری به سرعت در حال گسترش است چیست؟ در حالی که طبق احکام اسلامی ربا در تضاد دین اسلام و خداپرستی است، این معضل از کجا و چطور نشأت می‌گیرد و تا چه زمانی ربا در جامعه رواج خواهد داشت.
عمل به سیره معصومین و الگو قراردادن زندگی آن‌ها یکی از روش‌هایی است که می‌توان دچار ربا و امثال این مفاسد نشویم.
ربا از دیدگاه پیامبران و امامان و راه حل آن
پیامبر اکرم(ص) در وصیتی به امیرالمؤمنین(ع) فرمود: ای علی ربا هفتاد جز است آسان‌ترین جز آن مانند آن کسی است که با مادر خودش در خانه کعبه عمل جنسی انجام دهد ای علی یک درهم ربا از هفتاد زنا که شخص با محرم خود در بیت‌الله الحرام بجا آورد بزرگتراست.
امیرالمؤمنین(ع) مکرر تأکید می‌کرد که بازرگانان قبل از ورود به تجارت احکام آن را مطالعه کنند.
ایشان فرمودند: ای جمعیت بازرگان اول معاملات بعد تجارت کسی که احکام معاملات را نمی‌داند نباید در بازار بنشیند و به خرید و فروش مشغول شود، کسی که بدون فراگیری احکام تجارت وارد آن شود بارها و بارها به ربا خواهد افتاد.
الهام مؤمنی‌پور، مدرس و کارشناس اقتصاد در گفت‌وگو با کانون خبرنگاران ایکنا، نبأ، بیان کرد: ربا در جامعه ما به سرعت در میان تمام اقشار در حال پیشروی است و نکته جالب این است که همه آن را حرام دانسته و گناه به‌حساب می‌آورند، اما یکی از نهادهایی که ربا در آن به صورت کاملا مشهود دیده می‌شود، نظام بانکداری است که در بانک‌ها این مسئله به‌عنوان یک قانون و در قالب سود بانکی بیان شده است.
وی در ادامه اظهار کرد: ربا از موضوعات مهم اقتصادی و دینی است که باید بصورت کاملا مفصل مورد بررسی قرار گیرد، واین موضوع همواره در هر جامعه‌ای وجود داشته اما معلوم نیست تا چه زمانی ادامه خواهد داشت.
تحریم ربا برای بانک‌ها
مؤمنی‌پور افزود: برخی بانک‌ها اهدافشان فعالیت‌هایی از جمله برات، حواله و پس‌اندازهای بدون بهره است اما گونه‌ای دیگر از بانک‌ها که در اغلب کشورها وجود دارد، هدفشان صرفا بهبود اقتصادی نیست و به دنبال رباخواری‌اند که با یک نظم و قدرت ظاهری به کار خود ادامه می‌دهند اگر چه فعالیت آن‌ها اثر فرعی بر اقتصاد دارد، این موضوع را باید بپذیریم که بانک‌ها باعث طبیعی شدن ربا در میان مردم است، اگر ربا برای بانک‌ها تحریم شود هر چقدر هم این تحریم گسترده باشد کوچک‌ترین لطمه به بانک‌ها وارد نخواهد شد به این دلیل که در جامعه اسلامی برای انجام دادن این‌گونه فعالیت‌ها می‌تواند مؤسسه‌ای وجود داشته باشد که فعالیت بانک‌ها را انجام دهد بدون آنکه به ربا آلوده شوند.
کسب ثروت دلیل روی‌آوری به ربا
وی در پایان اشاره کرد: هدف از روی آوردن به ربا و آلوده شدن در آن کسب ثروت زیاد و قانع نبودن به رزق تعیین شده خویش است، در غیر این صورت هیچ دلیلی وجود نخواهد داشت که دچار این گناه شوند، برای هر فردی که به دنبال ایجاد سرمایه بزرگ است راه‌های گوناگونی وجود دارد از جمله تشکیل شرکت‌های بزرگ سهامی، تعاونی تولید، تعاونی مصرف و... تا علاوه بر ایجاد سرمایه دچار ربا نشوند و اگر در ایجاد سرمایه موفق شوند باعث توسعه و ترقی فعالیت‌های اقتصادی می‌شوند بدون آنکه پای رباخواران درمیان باشد.
مردم عنصری مهم برای از بین بردن ربا
بعد از اتمام صحبت‌های این کارشناس ذهن هر خواننده به موضوعات مختلفی می‌پردازد که آیا نظام بانکداری باعث ترویج و گسترش ربا در جامعه شده است؟ مگر قانون بانک‌ها بر اساس قوانین و احکام الهی نخواهد بود؟ چه کسانی ناظر بر این قوانین هستند، اما هیچ گونه توجهی به این موضوع نمی‌کنند، باید قبول کرد مردم نیز در این کار تا حدودی مقصر هستند، اگر مردم برای برخی نیازها از قبیل تسهیلات بانکی و ایجاد اشتغال به بانک‌هایی که فعالیت‌شان با بهره است رجوع نکنند، در کار بانک‌ها به نوعی اختلال پیش می‌آید و نظام بانکداری مجبور به تغییر آیین‌نامه خود خواهد شد و در برخی مواقع نیز شاید باعث حذف بهره و ربا در بانک‌ها شود.
در ادامه این گزارش برای اطلاع از نظر مردم و آگاهی آنان درباره ربا به سراغ برخی کاسبان و بازریان رفته و با آنان گفت‌وگو داشتیم.
حسین .ه، فروشنده منسوجات در بازار است، وی درباره این معضل عنوان کرد: ربا در جامعه ما تبدیل به امری بدیهی گشته و هیچ فردی به حرام بودن آن توجه ندارد و برخی افراد آن را به نوعی حق خود می‌دانند، قیمت اجناس من کاملا بر اساس نرخ سود اسلامی است و تاکنون هیچ سودی اضافه‌تر دریافت نکرده‌ام.
ربا در نظام بانکداری
وی در ادامه اشاره داشت به این موضوع که ربا به صورت کاملا مشهود در نظام بانکداری قرار دارد و مردم با این موضوع کنار آمده‌اند و هیچ یک آن‌‌را به‌عنوان ربا تلقی نمی‌کنند، اما اگر همین موضوع را کاسبان انجام دهند مردم آن را ربا می‌دانند.
اظهارات این فروشنده هر کسی را به فکر فرو می‌برد که جامعه ما اسلامی است و دراین جامعه نظامی به نام نظام بانکداری اسلامی وجود دارد و باید مبنای این نظام بر اساس احکام اسلامی باشد، اما متاسفانه شاهدیم که با گذر زمان بانک‌ها در کشورما همچنان به گرفتن سودهای کلان ادامه می‌دهند و مسئولان هیچ توجهی برای رفع این موضوع ندارند و آن را حرام نمی‌دانند.
در ادامه این گزارش با یکی از فروشندگان موبایل گفت‌وگو داشتیم: محمد.الف در رابطه با این موضوع بیان کرد: در کارما تا حدودی ربا وجود دارد، در رابطه با اینکه نرخی را که اتحادیه برای فروش ابلاغ کرده است، براساس نرخ سود اسلامی است یا نه؟ هیچ اطلاعی ندارم اما برای فروش اجناس خود 7 درصد قیمت خرید را در نظر خواهم گرفت اما اگر مشتری به‌صورت شرایطی جنس بخواهد از 3 تا 5 درصد به‌صورت ماهانه اضافه کرده و جنس را در اختیار مشتری قرار می‌دهم.
در حدیثی از پیامبر(ص) نقل شده است؛ «الکاسب حبیب الله، کاسب حبیب خداست»، هر کسی که مشغول کسب و کار حلال است، یعنی مشغول انجام فرمان خداست و چون خداوند کاسبی حلال را دوست دارد، کاسب اهل رعایت حلال و حرام را دوست دارد.
حال می‌خواهیم ببینیم که اگر فروشنده جنسی را به مشتری بدهد و مدت پرداخت به تأخیر بیفتد و مشتری بصورت توافقی مبلغی بیشتر به خاطر تاخیر در پرداخت آن بپردازد آیا این مبلغ اضافه ربا محسوب خواهد شد؟
مقام معظم رهبری در استفتائات خود به این موضوع اشاره کرده و می‌فرمایند: در صورتی که معامله با قیمت مشخص انجام شود و مبلغ بیشتر به خاطر تأخیر در پرداخت مبلغ اصلی باشد، این همان ربایی است که شرعا حرام است و به مجرد توافق آنان بر پرداخت مقدار اضافی، آن پول حلال نخواهد بود.
با توجه به صحبت‌های فروشنده و فرمایشات مقام معظم رهبری به این نتیجه می‌رسیم که علاوه بر بانک‌ها در برخی اصناف ربا باز هم بصورت مشهود وجود دارد هیچ کس آن را حرام ندانسته و نمی‌داند نکته جالب این است که مردم برای آنچه که می‌خواهند بدست بیاورند، حاضر به این کار هستند و سودی اضافه‌تر از آنچه که باید پرداخت کنند می‌پردازند و هیچ اعتراضی به این موضوع ندارند و دلیل آن‌ها بدست آوردن آن وسیله است به هر نحوی که باشد.
علی.ن، فروشنده لوازم خانگی، درباره این موضوع اظهار کرد: حدود هفتاد درصد فروش اجناس من به صورت شرایطی است و من برای این کار بر اساس هر ماه 10 درصد سود اضافه دریافت می‌کنم و این کار در بین فروشندگان لوازم خانگی رواج دارد، دلیل اصلی این کار این است که خود فروشنده‌ها اجناس را از بازار به همین روش تهیه می‌کنند و بازاریان هم سود اضافه‌تر علاوه بر سود معمول دریافت می‌کنند.
وی در پایان عنوان کرد: ربا و بهره به‌عنوان یک عرف در جامعه است و به هیچ گونه این موضوع قابل حل نخواهد بود.
در جامعه اسلامی و در میان بازاریان و کاسبان مسلمان متاسفانه شاهدیم که برخی بدون توجه به کسب سود حلال و برای بدست آوردن منفعت شخصی اجناس خود را بدون هیچ دلیل با سودی اضافه‌تر از سود اسلامی در اختیار مردم قرار می‌دهند، مردم هم برای اینکه به خواسته خود برسند به ربا آلوده می‌شوند در حالی‌که شاید هیچ کدام از آن‌ها ندانند این کار ربا محسوب می‌شود و آن‌ها با این کار مال حرام را به خانه خود راه می‌دهند، اما برخی از افراد نیز وجود دارند که ربا را حرام دانسته و اذعان دارند که ربا در زندگی آن‌ها به هیچ وجه راه نمی‌یابد اما با خرید یک وسیله که برای تأخیر در پرداخت آن مبلغی اضافه‌تر پرداخت کرده به سادگی مال حرام را به خانه خود راه می‌دهند و به ربا آلوده می‌شوند، چرا این موضوع از طریق رسانه‌ها مطرح نمی‌شود تا مردم به سادگی به ربا آلوده نشوند؟
آیت‌الله العظمی عبدالله جوادی آملی در یکی از تفسیرهای خود ربا را به‌عنوان گزینه‌ای خطرناک تراز گزینه نظامی دانست و آیا این موضوع مورد توجه افرادی که هیچ اعتقادی به رعایت حلال و حرام ندارند نخواهد بود؟
گزینه نظامی می‌تواند چندین خطر برای افراد داشته باشد مانند خطراز بین رفتن افراد و خانواده‌هایشان و شاید از بین رفتن سرزمین‌شان، اما اگر افراد حلال و حرام را رعایت کنند، خداوند این گزینه را رفع بلا خواهد کرد، اما افرادی که می‌دانند ربا حرام است و اعلان جنگ با خداست و حلال و حرام را رعایت نمی‌کنند، خود را به ربا آلوده کرده و مال حرام در زندگی خود می‌آورد و به نوعی حاضر به نابودی خود و نابودی جامعه خود خواهد بود.
محمد ابراهیمی
