تفسیر موضوعی و پاسخگویی به سؤالات بی‌جواب

دکتر حمید حسن‌زاده، عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم قرآنی تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از استان مرکزی، با اشاره به اهمیت تفسیر موضوعی قرآن کریم گفت: پراکندگی موضوعات در قرآن دلیلی بر احتمال تعارض آیات نیست و خود قرآن به این نکته در آیه82 سوره نساء؛ «...وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ اخْتِلاَفًا كَثِيرًا: ...اگر از جانب غير خدا بود قطعا در آن اختلاف بسيارى مى‌‏يافتند» صراحتاً پاسخ داده است.

4 عامل تعارض در کتاب
حسن‌زاده تصریح کرد: این آیه نه تنها پاسخی به احتمال تعارض در آیات است بلکه از وجوه اعجاز قرآن نیز به شمار می‌آید، به طور کلی 4 عامل باعث پیدایش تعارض در کتاب می‌شود؛ تنوع موضوعی؛ همانطور که واحد بودن موضوع کتاب باعث می‌شود که مطالب کتاب پراکنده نباشد اگر موضوعات متنوع باشند مطالب نیز طبیعتاً پراکنده خواهند بود و این احتمال تقویت می‌شود که تعارض نیز همراه پراکندگی به کتاب راه یابد.
عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی تهران ادامه داد: همچنین عدم تفکیک موضوعی؛ یعنی مطالب یک کتاب فاقد دسته‌بندی باشد و همین امر زمینه تعارض را پیش می‌آورد، عامل سوم لحاظ کردن مناسبت‌ها و رخ دادها در کتاب است، یعنی در طول تألیف کتاب اتفاقاتی می‌افتد و ازآنجایی ‌که کتاب باید جامع و متنوع باشد و نویسنده نیز می‌خواهد در مورد وقایع تحلیلی هم ارائه دهد به همین خاطر زمام نوشته از دست مؤلف خارج می‌شود زیرا نمی‌داند که چه اتفاقی قرار است بیافتد.
وی تصریح کرد: علاوه بر سه عامل بالا، عدم‌اصلاح، تصحیح و بازنگری پس از اتمام تألیف نیز احتمال یافتن تعارض را تقویت می کند ضمن اینکه امکان دارد مؤلف اجازه بررسی و اصلاح کتاب را بعد از تألیف به کسی ندهد همه این عوامل باعث ایجاد تعارض و اختلاف در یک کتاب می‌شوند و قابل توجه اینجاست که همه این عوامل در قرآن نیز وجود دارد اما نتیجه چیز دیگری است.

عوامل تعارض و اثبات اعجاز قرآن
حسن‌زاده افزود: قرآن از نظر تنوع موضوعی بسیار متنوع است، در قرآن تفکیک موضوعی هم نداریم، یکی از خصوصیات آیات قرآن شأن نزول داشتن آیات است و بعد از نوشتن قرآن توسط کاتب وحی هیچ نوع اصلاحی در مورد قرآن صورت نگرفته است، پس هر چهار عامل تعارض در یک کتاب به شدیدترین شکل موجود، در قرآن دیده می‌شود درحالی‌که یک مورد اشکال و تناقض، مطلب ناروا، غیرعلمی و ناپخته در قرآن به چشم نمی‌خورد و این در حالی است که بشر از ارائه چنین کتابی عاجز است.
عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی تهران اظهار کرد: بنابراین وجود تنوع و عوامل دیگر تعارض در قرآن را و در عین حال نیافتن حتی یک مورد تناقض در آیات را باید معجزه دانست که تنها از موجودی فرا بشری انتظار می‌رود.

قرآن کتاب هدایت است نه تعلیم محض
وی تصریح کرد: قرآن کتاب هدایت است نه تعلیم، قرآن یک کتاب علمی محض نیست و برای هدایت انسان شیوه پراکنده‌گویی مناسب‌تر است، درواقع قرآن می‌خواهد عواطف را برانگیزد، ایمان را بارور کند و انگیزه عمل را در انسان شکوفا سازد بنابراین این پراکندگی برای قرآن عیب محسوب نمی‌شود چرا که قرآن کتاب هدایت است و نه تعلیم محض یا کتاب علمی متعارف.
حسن‌زاده به آیه 89 سوره نحل استناد کردند؛«...وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ:...و اين كتاب را كه روشنگر هر چيزى است و براى مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگرى است بر تو نازل كرديم» و ادامه داد: قرآن در رابطه با هدایت انسان همه موارد را بیان کرده و این به معنای این نیست که قرآن همه چیز را در خود جای داده بلکه همه چیز درباره هدایت انسان را.

تفسیر ترتیبی پاسخگوی نیاز جامعه اسلامی نیست
عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی تهران با تأکید بر ضرورت تفسیر موضوعی قرآن تصریح کرد: قرآن مدعی است که بیان‌کننده تمام معارف و علوم در رابطه با هدایت انسان است ولی در هزاران تفسیر ترتیبی که نوشته‌ شده این علوم و معارف وجود ندارد، آن شیوه تفسیری که می‌تواند این علوم را از قرآن خارج کند تفسیر موضوعی است، تفسیر موضوعی پاسخ سؤالات بشر را در رابطه با هدایت و تکامل انسان می‌دهد.
وی عصر جدید را دوره بازگشت به قرآن دانست و تصریح کرد: راز عقب‌ماندگی جوامع اسلامی و انحطاط امت اسلامی از لحاظ فکری و فرهنگی دوری از قرآن است، مگر نه این است که قرآن بیش از هر کتابی تشویق به علم می‌کند؛«هَلْ يَسْتَوِي‏ الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لا يَعْلَمُون‏».
حسن زاده افزود: تعارض ظاهری علم و دین به خاطر دوری از قرآن است، مدت‌ها تصور می‌شد که علم و دین باهم تعارض دارند یا باید دانشمند کافر باشیم و یا مؤمن جاهل و مؤمن دانشمند نمی‌شود! در دوره قرون ‌وسطی چنین  تعارضی دامن زده می‌شد.
عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی تهران با اشاره به امور مستحدثه، مسائلی چون بانکداری، بیمه، سایبری و اینترنت و... که قبلاً نبودند و حال ایجاد شده‌اند اظهار کرد: تفسیر ترتیبی به این مسائل جواب نداده ولی با تفسیر موضوعی می‌شود این مسائل را مطرح کرد و برای آنها در دنیای جدید راهکار عملی ارائه داد.

ادله موافقان و مخالفان تفسیر موضوعی
حسن‌زاده افزود: قطعاً تفسیر موضوعی موافقان و مخالفانی دارد، در رابطه با موافقان تفسیر موضوعی علاوه بر دلایل قرآنی مثل آیه «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَديثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِي» مثنی جمع مثنی(دوگانه) یعنی آیات نسبت به هم دوگانه‌اند و به هم شبیه هستند، یک دلیل روایی هم از امام علی(ع)ذکر کرده‌اند؛ إن الکتاب یصدق بعضه بعضا، ولی عمده دلیل را دلیل عقلی می‌دانستند که از دو جهت دارای اهمیت بود.
عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی تهران ادامه داد: از جمله این دلایل عقلی جلوگیری از رکود اندیشه اسلامی بود، آیات در تفسیر ترتیبی محدود است ولی در تفسیر موضوعی این مساله وجود ندارد زیرا آیات باهم ترکیب می‌شوند و در پرتو این ترکیب به مفاهیم جدید می‌رسیم.
وی افزود: لزوم تدوین یک نظام فکری منسجم از معارف اسلامی، مسلمانان را به سمت تفسیر موضوعی هدایت می‌کند آموزه‌های قرآنی در تفسیر ترتیبی پراکنده است ولی در تفسیر موضوعی نظام پیدا می‌کند، البته ادله مخالفین تفسیر موضوعی نیز قابل بررسی است اما دلایلی که می‌آورند از استواری برخوردار نیست.
عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی تهران با اشاره به ادله مخالفان تفسیر موضوعی قرآن کریم ادامه داد: این گروه معتقدند نظم آیات قرآن توقیفی است و اگر این نظم نظر خداست در تفسیر موضوعی این نظم را برهم می‌زنند و چه ‌بسا این ترتیب حکمتی داشته باشد که در جواب آنها باید گفت ما در تفسیر موضوعی نظم را انکار نمی‌کنیم بلکه برای فهم بهتر قرآن از یک نظم دیگر هم استفاده می‌کنیم.
وی افزود: یا مثلاً به روایات ضرب قرآن؛ ما ضرب رجل بعض القرآن ببعض الا کفر، استدلال می‌کنند و می‌گویند که در تفسیر موضوعی این کار انجام می‌شود و نوعی بدعت و نوآوری است و دخالت در کار خداست اما وقتی به شارعان این روایات مراجعه می‌کنیم می‌بینیم که این معنا مدنظر نیست بلکه به معنای بی‌توجهی به معنای آیات است مثل رابطه ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص، مطلق و مبین، مجمل و مبین و...

آسیب‌های تفسیر موضوعی
حسن‌زاده با اشاره آسیب‌های تفسیر موضوعی ادامه داد: آفات گوناگونی برای تفسیر موضوعی وجود دارد ازجمله بحث تفسیر به رأی است؛ ازآنجایی‌که ذهن انسان انباشته است از مطالب گوناگون امکان تفسیر به رأی زیاد است، دوم جست‌وجوی ناقص آیات است؛ ممکن است که بخشی از آیات موضوع نادیده گرفته شود و امکان دارد وقتی یک موضوعی مثلاً سی آیه دارد و ما بیست مورد بیشتر پیدا نکنیم و بقیه آیات را نبینیم پس بنابراین موضوع ناقص می‌شود.
وی افزود: نکته دیگر تقطیع آیات است؛ اینکه قسمت موردنظر از آیه را بگیریم و قبل و بعد آیه را رها کنیم  که این مساله امکان دارد مشکل‌آفرین باشد، اما اگر با دقت و حوصله کافی دست به تفسیر موضوعی بزنیم قطعاً نتایج بسیار خوبی به دست می‌آوریم.
عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی تهران در پایان گفت: نظر قریب به ‌اتفاق مفسران این است که تفسیر موضوعی در کنار تفسیر ترتیبی بسیار درست و شایسته است و دلایل مخالفان تفسیر موضوعی قانع‌کننده‌ نیست.