روند افول هنر تذهیب در ایران/ پس زدن در سایه تجددگرایی

مجید فدائیان، کارشناس و مدرس هنر تذهیب در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) گفت: دلایل مختلفی را می‌توان برشمرد که موجب شده است هنر تذهیب با وجود قدمت 1400 ساله آنچنان که باید و شاید مورد توجه و حمایت قرار نگیرد و به غیر از دوران کوتاهی، همواره دچار افول و کم‌توجهی بوده است.

وی ادامه داد: در ابتدا باید به این موضوع توجه کرد که هنر تذهیب هیچ گاه به عنوان یک هنر مستقل مطرح نبوده است و توأمان در خدمت خوشنویسی بوده و با شاخه‌های گوناگونی که دارد در کنار متن قرآنی و ادبی به کار رفته است تا با ویژگی و قابلیت‌هایی که برای آن می‌شناسیم به عنوان یک آرایه و تزئین دربردارنده همان القای حس قدسی باشد که مراد از عبارت قرآنی، ادعیه مذهبی و یا یک متن فاخر ادبی است.

فدائیان تصریح کرد: وابستگی هنر تذهیب به متن نوشتاری موجب می‌شود که با ظهور صنعت چاپ در دنیا ابتدا مقارن با دوره صفویه که مورد وثوق و استقبال ایرانیان قرار نمی‌گیرد و اما ورود آن به شکل رسمی در دوران قاجاریه که با چاپ سنگی همراه است، این هنر به حاشیه رانده شود؛ چرا که شیوه وارداتی فناوری چاپ به ایران قادر به اجرای هنر تذهیب با تنوع رنگی آن و همچنین استفاده از رنگ‌های طلایی و لاجوردی که معمولاً در متن تذهیب از آن استفاده می‌شود نیست.

داور ادوار گوناگون دوسالانه تذهیب‌های قرآنی در ادامه گفت: از جمله دلایل دیگری که موجب افول هنر تذهیب به عنوان یکی از هنرهای سنتی ایرانی در خدمت قرآن و ادعیه مذهبی می‌شود، توجه به هنرهای مدرن و معاصر و نوعی تجددگرایی همزمان با عصر پهلوی است که به سبب آنکه تأکیدی بر همرنگ شدن و به شکل و شمایل درآمدن جوامع غربی در تمامی سطوح و عرصه‌ها وجود دارد، بنابراین هنرهای سنتی نیز به کناری گذاشته می‌شود و این در حالی است که در بسیاری از کشورهای آسیایی شاهد هستیم که با ظهور پدیده‌ای مدرن، ساز و کاری وجود دارد که به هیچ عنوان میراث فرهنگی گذشتگان به فراموشی سپرده نشود. نمونه بارز آن کشور ژاپن است که علیرغم پیشرفت‌هایی قابل توجه در تکنولوژی و فناوری، اما همچنان تأکید ویژه‌ای بر احیا و ثبات هنرهای سنتی خود دارند.

این کارشناس و مدرس هنری ادامه داد: اینکه تصور می‌شود یکی از مواردی که هنر تذهیب و سایر هنرهای زیرمجموعه آن را احیا کرده و توجه به آن را تقویت می‌کند، طراحی یک ساز و کار صنفی و اداری مرجع برای آن است، چندان درست نیست؛ چرا که ما در مورد سایر رشته‌های هنرهای تجسمی شاهد فعالیت انجمن‌های صنفی هستیم، اما هیچ کدام از آنها به غیر از انجمن گرافیک ایران به سبب داشتن بازار کار و درآمدزایی قادر به تأمین مطالبات هنرمندان فعال عضو خود نیستند و این انجمن‌ها بیشتر شبیه به یک تشکل‌های خصوصی و دورهمی‌ عادی هنری هستند و هیچ گونه قدرت اجرایی ندارند.

فدائیان تأکید کرد: با ظهور انقلاب اسلامی و حاکمیت نظام اسلامی بر کشور این توقع می‌رفت که توجه جدی به هنرهایی که در خدمت ترویج شعائر اسلامی و قرآنی باشد صورت گیرد و به طور مثال هنر تذهیب نیز مورد توجه و حمایت مسئولان اجرایی قرار گیرد که البته در برهه‌ای کوتاه پس از وقوع انقلاب، اقبالی هم از سوی هنرمندان و هم از سوی مسئولان به این هنرهای سنتی صورت گرفت، ولی دوران آن کوتاه بود و به ویژه پس از اتمام مأموریت دولت ششم و آغاز به کار دولت هفتم مجدداً به دلیل نوعی تسلط هنرهای مدرن و آوانگارد و سایه انداختن آنها روی جامعه هنری و فعالیت‌های مرسوم آن، هنرهای سنتی از جمله تذهیب به حاشیه رانده شد.

وی با اشاره به اینکه هیچ گاه شخصاً قائل به حمایت‌های دولتی برای احیا و تقویت هنرهای سنتی و ایرانی که خاستگاهی اعتقادی و دینی دارند نبوده و نیست، گفت: با این وجود وقتی در شرح احوال و روند تحولی هنرها در کشورهای همسایه نگاه می‌کنیم متوجه  این امر می‌شویم که باید نسبت به احیا و رسیدن آنها به جایگاه واقعی آنان کوشش و تلاش مضاعفی صورت گیرد؛ به طور مثال در کشور ترکیه با وجود حاکمیت لائیکی که دارد دیده می‌شود که هنرهای سنتی و نحله‌ها و جنبش‌های هنری دینی و اسلامی مورد حمایت و توجه فرهنگی بخش‌های خصوصی قرار گرفته و آنها با سرمایه‌گذاری مناسب و مؤثر خود مانع از این می‌شوند که این هنرها اصالت خود را از دست بدهند.

مدرس مکتب هنر رضوان در پایان گفت: به نظر من هنر تذهیب برای احیا و رسیدن به دوران اوج و شکوفایی خود به عنوان هنری برآمده و در خدمت ترویج فرهنگ دینی و قرآنی بیشتر از اینکه نیازمند صدور بخشنامه و تبصره قانونی و اجرایی و سرمایه‌گذاری برای رویکرد مؤثر هنرمندان به آن باشد، نیازمند تغییر نگرش مسئولان و مدیران در نگاه فرهنگی که به آن می‌شود است تا به تدریج محبوبیت و اعتبار از دست رفته خود را بازیابد.