نکاتی که مبتهلان جوان باید بدانند

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در ادامه بررسی هنر ابتهال، گفت‌وگویی با مهدی دغاغله، داور مسابقات بین‌المللی قرآن و تواشیح داشتیم. اما قبل از خواندن این گفت‌وگو، بهتر است بدانیم که واژه ابتهال از نظر لغوی هم به صورت مجرد(بَهَلَ، یَبهَلُ) و هم مزید از دو باب مباهله(باهل، یباهل) و ابتهال(ابتهل، یبتهل) استفاده شده است و در قرآن در آیه معروف مباهله «قل تعالو...ثم نبتهل ...» از باب افتعال استفاده شده، اما معروف به آیه «مباهله» است که از باب مفاعله و نه افتعال استفاده شده(برخلاف کاربرد آیه) و شاید استفاده از باب مفاعله به این جهت باشد که مشترک بین دو طرف است. به هر حال یکی از معانی ابتهال، دعا برای طرف مقابل است و نیز به معنای اجتهاد در دعاست، یعنی اینکه شیوه دعا و انتخاب واژه‌های آن برای مجری، آزاد است و یکی دیگر از معنای ابتهال که در لسان العرب به این منظور آمده است، دعا نمودن با نهایت اخلاص همراه با تضرع، اصرار و الحاح است.

ابتهال از نظر اصطلاحی بر کلمه(ابتهالات) نیز جمع بسته می‌شود، از جمله هنرهای شنیداری و قالب‌های پنجگانه انشادی دینی در مصر است که عبارتند از 1 – انشاد صوفی 2 – تواشیح 3 – ابتهال 4 – غنای دینی 5 – مدایح شعبی. این هنر، ویژگی‌های خاص خودش را داراست از جمله اینکه اولا: منفرد اجرا می‌شود(تک‌خوانی می‌شود)، ثانیا: به استثنای جمله‌های آغازین و پایانی که معمولا تسبیح و صلوات است، معمولا متن اصلی آن قصیده شعری است نه نثر، ثالثا: از نظر آهنگ در سبک خاص خود اجرا می‌شود، رابعا: آهنگ آن معمولا از پیش ساخته شده نیست، خامسا: موضوعات آن بیشتر دعایی است هر چند مدح رسول خدا(ص) را نیز شامل می‌شود و احیانا به موضوعات دیگر نیز می‌پردازد، سادساً: اجرای آن اغلب قبل از اذان صبح است. در ادامه برای شناخت بیشتر از این هنر، گفت‌وگو با مهدی دغاغله، کارشناس نغمات دینی، مدرس و داور مسابقات بین‌المللی قرآن را خواهیم خواند؛

* نظر شما راجع به هنر ابتهال چیست؟

ابتهال، یک هنر کاملا مصری است و اهمیت آن به هیچ عنوان با تلاوت قرآن قابل مقایسه نیست. بنده با ابتهال به شیوه جاری در کشور تا اندازه‌ای مخالف هستم و چنانچه اصراری بر ترویج آن وجود دارد، نظری اصلاحی در مورد آن دارم که بیشتر پیرامون متن و موضوع آن است. در حال حاضر که برای ابتهال، مسابقه برگزار می‌شود و آیین‌نامه نوشته می‌شود، باید دقت کرد که بجای سوق دادن علاقه‌مندان این هنر به سمت و سوی اشعار و قصاید عربی(هرچند رویکرد شیعی داشته باشند)، بهتر است از گنجینه بزرگ ادعیه مأثوره معصومین علیهم السلام استفاده شود؛ چرا که هیچ متنی نه از نظر معرفتی و نه از نظر بلاغی و ادبی (جز قرآن) به آن نمی رسد. باید تدابیری اتخاذ نمود که متن‌هایی چون مناجات خمس عشره، جامعه کبیره، دعای صباح و... بواسطه این هنر از مظلومیت و مهجوریت درآیند و به این ترتیب هزینه‌های ترویج این هنر هدفمند شود.

*منابع ابتهال کدام است؟

در حال حاضر از نظر صوت و لحنی، مصریان منبع این هنرند، اما از نظر متن و موضوع با توجه به رویکرد نسبتاً خوب اخیر که در رابطه با این هنر انجام دادیم این بود که دیوان‌های شعری بزرگان شیعه از جمله کمیت و فرزدق و شریف رضی و... را به مبتهلین معرفی نمودیم که به نظر بنده تا زمانی که این اشعار را برای گروه‌های تواشیح نیز معرفی می‌نماییم، بهتر است موضوع ابتهال را به دعای مأثوره تغییر دهیم.

*مبتهل چه مراحلی را باید طی کند؟

ابتهال در کشور ما، هنر نوپایی محسوب می‌شود و بسیار جدیدتر از تواشیح. لذا از همین ابتدا باید با حال و هوای شیعی شکل بگیرد، یعنی باید هم با موسیقی ما متناسب باشد و هم با اعتقادات ما عجین باشد و برگرفته از متن‌های ارزشمند معصومین علیهم السلام در قالب ادعیه باشد و به شکل متفاوتی با رنگ و لعاب شیعی اجرا شود.

*تأثیر ابتهال بر عموم را بیان کنید؟

در حال حاضر به جهت ناشناخته بودن ابتهال به نظر من جز بر قشر خاصی و آن هم فقط از نظر لحنی و نه محتوایی، تأثیری محسوس بر عموم مردم کشورمان ندارد.

* راه‌های شناخت ابتهال برای فارسی‌زبانان کدام است؟

اصل در ابتهال، متن و محتوای آن است که زبان عربی است، خواه شعر باشد و خواه دعا. زبان، نقش مهمی را در فهم واژگان ایفا می‌کند، اما به هر حال آنچه پر واضح است این است که واژگان دعاهای مأثوره برای یک شیعه فارس‌زبان، مأنوس‌تر از قصاید شعری است.

* تفاوت نغمات ابتهال با نغمات قرآنی را بیان کنید؟

خاستگاه هر دو کشور مصر است، هم شیوه تلاوت قرآن و هم ابتهال. اما تفاوت‌هایی از حیث لحنی بین این دو وجود دارد.

اولا: در تلاوت قرآن، رابطه تنگاتنگی بین توازن مدها و حرکات کوتاه و کشیده به اقتضای تجوید از یک طرف و لحن وآهنگ از طرف دیگر وجود دارد به این معنا که قاری قرآن به واسطه توازن و رعایت ایقاع خاص آیات قرآن، لحن را اجرا می‌کند که خودبه خود ضرب‌آهنگی قرآنی پیدا می‌کند، اما چون مسأله تجوید و وقف و ابتدا در ابتهال وجود ندارد و قاری ملزم نیست که توازن را در مدها رعایت کند، لذا بخودی خود، تفاوت فاحشی را در ضرب آهنگ ایجاد می‌کند که برای مستمع کاملاً محسوس است.

ثانیا: ابتهال مبتنی بر قفله‌های لحنی ویژه‌ای است که مبتهل برای هر کدام زمینه‌سازی می‌کند و این امر در قرآن بدین شکل وجود ندارد.

ثالثا: در اجرای کلام خدا این احساس، همواره غالب است که خداوند در حال صحبت با خلق است، بدین جهت هیمنت و وقار خاصی در آهنگ‌های قرآنی احساس می‌شود، اما ابتهال، حاوی تضرع بنده است به خدای خود که در آن حالت انکسار و تضرع احساس می‌شود.

* تفاوت ابتهال مجلسی با ابتهال مسابقه‌ای در چیست؟

چیزی به نام ابتهال مجلسی و ابتهال مسابقه‌ای وجود ندارد، این ساخته اذهان یا ساخته نیازهای ماست. اگر برای ابتهال، مسابقه راه‌اندازی نمی‌کردیم، این سؤال بی‌معنا می‌شد به هر حال در مسابقات، مبتهل خود را ملزم خواهد کرد که طبق آیین‌نامه مسابقات، اجرا نموده تا امتیاز لازم را کسب نماید.

* ویژگی‌های ابتهال مسابقه‌ای کدام است؟

دقیقاً تابع ویژگی‌های ذکر شده در آیین‌نامه است، معمولا ملاک آن ابتهالات مصریان است.

* بستر ابتهال کجاست؟

بستر ابتهال و مهد و خاستگاه آن مصر است و در دوران عصر ممالیک پدیدار شد و منش و گرایش صوفی‌گری در ایجاد آن بی‌تأثیر نیست.

*تفاوت سبک‌های ابتهال در مصر را بیان کنید؟

ابتهال، مانند تلاوت قرآن نیست که میان مسلمانان جهان، مکاتب مختلفی داشته باشد، بدیهی است مصریان یکی از این مکاتب را حائزند. ابتهال، یک سبک بیشتر ندارد و فقط مصریان آن را اجرا می‌کنند و تنها در شیوه‌ اجرا، تفاوت‌هایی جزئی بین افراد وجود دارد که بیشتر تابع اختلاف در توانمندی‌های صوتی است.

*آیا ابتهال منحصر به قراء است؟

خیر؛ انحصاری وجود ندارد و معمولا مبتهلین با قراء متفاوتند. می‌توان گفت که همه مبتهلین، قرآن را تلاوت می‌کنند، اما همه قاریان، ابتهال اجرا نمی‌کنند. تلاوت قرآن یک تخصص فاخری است و با ابتهال قابل مقایسه نیست و افراد نادری هستند که توانسته‌اند هم قاری با کفایت و هم مبتهل باکیفتی باشند، امثال شیخ بهتیمی، شیخ محمد عمران و شیخ هلباوی.

*ویژگی‌های یک ابتهال کامل چیست؟

از نظر بنده آن است که علاوه بر توانمندی‌های صوتی، جذبه الحان و آهنگ‌ها و ایجاد تأثیر خشوع و نیز ایجاد فضایی معنوی از حیث متن و محتوا و مفاهیم نیز متعالی داشته باشد.

*تفاوت ابتهال با مداحی عربی را بیان بفرمایید.

ابتهال، یکی از هنرها و قالب‌های پنجگانه معروف مصری در هنرهای شنیداری است که فاقد حالت مرثیه و روضه‌خوانی است.

* آیا ابتهال‌خوانی برای قاری لازم و مفید است؟

لزومی در آن نمی‌بینم و بستگی به میزان علاقه‌مندی قاری به ابتهال دارد. نمی‌توانم بگویم مفید است و نمی‌توانم بگویم غیر مفید. بستگی دارد به اینکه چنانچه قاری حرفه‌ای قرآن به فکر کیفیت تلاوت خود باشد، عموما بعد از تلاوت، حاضر نیست با صدای بلند صحبت هم بکند و کاملا صدای خود را وقف قرآن نموده. برای این قاری، پرداختن به دیگر هنرهای صوتی، مضر است.

* ابتهال‌خوانی بیشتر در کدام کشورها اجرا می‌شود؟

ابتهال، فقط در مصر است و آنچه در سوریه اجرا می‌شود، تک‌خوانی یکی از اعضای کُر در گروه تواشیح است که زمینه‌ساز آنهاست و استقلالی ندارد.

* در حال حاضر، کدام شهرها در کشورمان بیشترین مبتهلان را دارد؟

در کشور ما، بیشترین مبتهلین را خوزستان، بوشهر، تهران، گیلان و مازندران دارند.

* برای یادگیری تخصصی ابتهال، کلاس خاص آموزشی در کشور وجود دارد؟

خیر؛ سراغ ندارم.

* تأثیر اجرای ابتهال از حفظ بدون توجه به نوشته را بفرمایید؟

هر متنی که از حفظ اجرا شود، تأثیر آن بیشتر است؛ چون با از بین رفتن دغدغه اشتباه خواندن، اضطراب از بین رفته تمرکز و اعتماد به نفس زیاد می‌شود.

* چرا در مسابقات، داوری متن اهمیت خاصی دارد؟

با توجه به اینکه متن ابتهال، عربی است و در واقع با زبانی غیر از زبان مادری است، لذا احتمال خطا و اشتباه هم در انتخاب متن و هم در اجرا از حیث اعراب وجود دارد و با توجه به اینکه اکثر اجراها رسانه‌ای می‌شود، لذا لزوم ایجاد یک فیلتر دقیق احساس می‌شود که از خطاهای احتمالی جلوگیری کند.

گفت‌وگو از امیرحسین توحیدی؛ قاری، حافظ، پژوهشگر و مبتهل استان تهران