شب قدر؛ شب حسابرسی یا تعیین سرنوشت؟

هفت تیر، سالگرد شهادت شهید بهشتی و تقارن آن با ماه مبارک رمضان بهانه خوبی است تا به بازخوانی آرای این شهید بزرگوار در باب شب قدر به­ عنوان یکی از عبادی­‌ترین و مکرم­‌ترین مناسبت‌های‌ دینی مسلمانان به‌­ویژه اهل تشیع پرداخته شود.

آرا و افکار شهید بهشتی در باب شب قدر یکی از مهم‌ترین اندیشه­‌ورزی­‌های ایشان در حوزه مطالعات دینی و قرآنی تلقی می­‌شود؛ شهید بهشتی در تفسیر و تأویل شب قدر از روش تحلیل محتوا بهره جسته و محور تفسیر خود را قرآن قرار داده است.

شهید بهشتی با محور قرار دادن سوره قدر معتقد است از نظر قرآن شب قدر، شبی است که قرآن در آن نازل شده و از هزار شب بهتر است و شبی است که تا سپیده‌دم، شب سلام، شب سَلم و شب سلامت است.

از نظر شهید بهشتی این آن چیزی است که از سوره قدر درباره شب قدر می‌توان فهمید. (بهشتی،1386: 11)

برای اثبات این نوع فهم، شهید بهشتی آیه­‌های دیگری از سوره های «دخان» و «نحل» را وارد بحث خود می‌کند، چرا که معتقد است در غیر این‌صورت فهم معنای شب قدر ابتر خواهد ماند؛ امری که به ظن شهید بهشتی همواره از سوی اسلام‌شناسان و علمای اسلامی به‌دور مانده است.

در واقع می‌توان گفت، شهید بهشتی به نوع روش پیشینیان خود نقد وارد می‌کند و آن را مشکل فن مطالعات اسلامی می‌داند که معمولاً یک مطالعه‌کننده، فقط یک یا دو آیه، یک یا دو حدیث را مورد توجه قرار می‌دهد و از آیات و روایات دیگر درباره همان موضوع غفلت می‌کند .(بهشتی،1386: 11-13)

بر همین اساس شهید بهشتی در تفسیر خود از شب قدر، سوره «دخان» را نیز مورد بررسی و واکاوی قرار می‌دهد: «ما قرآن را در شب مبارک و پربرکتی فرستادیم؛ شبی که در آن شب، هر امر محکمی به صورت قاطع معین می‌شود؛ شبی که در آن شب به فرمان ما حکم قاطع هر مطلبی روشن می‌شود، و در این شب ما می‌فرستادیم فرستادگان را».

شهید بهشتی اضافه می‌کند، این آیات با آیات سوره «قدر» مربوط به یک موضوع است. در سوره قدر خدا می‌فرماید: «ما قرآن را در شب قدر فرستادیم»، و در سوره دخان می‌گوید: «ما قرآن را در شبی مبارک فرستادیم» که از نظر شهید بهشتی منظور از «شب مبارک» در سوره «دخان» همان «شب قدر» است.

سوره «نحل» نیز از دیگر سوره‌های مورد توجه شهید بهشتی برای تفسیر «شب قدر» است: «خدا کسی است که فرشتگان را به همراه روح الامین می‌فرستد، بر هر یک از بندگانش که بخواهد؛ و به آن‌ها مأموریت می‌دهد که بروید پیام یکتاپرستی را به مردم برسانید و به آن‌ها اعلام کنید که جز خدای آفریدگار جهان خدایی نیست، پس جانب خدای یکتا را نگه دارید».

از نظر شهید بهشتی در این سوره نیز صحبت از فرستادن فرشتگان به همراه روح الامین و فرستادن رسولان و پیامبران به سوی مردم بوده که وی معتقد است این بیانِ کلیِ مطلب شب قدر است.

شهید بهشتی معتقد است، آنچه از خود قرآن با توجه به مطالب فوق برداشت می‌شود، این است که کلمه قدر به معنای «ارزش» و «منزلت» می‌باشد؛ یعنی قرآن فرستاده شده است در شبی ارزنده؛ شبی که باید قدردانی شود، شبی که از هزار ماه بهتر است. دلیل آن نیز این است که این شب، شبِ بعثت پیغمبر(ص)، همچنین شب فرستادن قرآن است. شبی است که فرشتگان به همراه روح الامین بر پیغمبر فرود آمده‌اند.

شهید بهشتی اشاره می‌کند «بیش از این، به حساب قرآن نه می‌توانیم بگوییم بله، و نه می‌توانیم بگوییم نه، این مفهوم شب قدر از نظر قرآن کریم است».(بهشتی،1386: 11-13)

شهید بهشتی برای تفسیر بهتر مفهوم شب قدر به دیدگاه پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) نیز می‌پردازد و اشاره می‌کند؛ فحوای روایات از شب قدر این است که انسان دعوت به عبادت، بندگی و دعا شده است. در این ارتباط ایشان به حدیثی از پیامبر(ص) اشاره می‌کند: «در این شب‌‌ها به عبادت و بندگی خدا بپردازید و در حق خود و دیگران دعا کنید».

شهید بهشتی معتقد است ضمن اینکه در روایات اهل سنت همچون کتاب الاُم امام شافعی به بحث «عبادت» در شب قدر تأکید شده است، در نزد علمای اهل شیعه نیز عصاره احادیث، روایات و مطالب آنها این است که هر مسلمانی بیشتر وقتش را به دعا و توجه به خدا بگذراند و اگر بتواند شب را احیا کند.

البته ایشان به دیدگاه‌های مرحوم محدث قمی و مجلسی نیز اشاره می‌کند که آنها از این سخن گفته‌اند که این شب، شبی است که در آن مقدرات یک سال انسان معین می‌شود، اما از نظر شهید بهشتی این مطلب، یک گوشه اساسی از مطلب شب قدر نیست.

شهید بهشتی معتقد است؛ از منظر قرآن کریم و روایات نمی‌توانیم بفهمیم که شب قدر، شبی است که «مقدرات اشخاص و مردم» معین می‌شود. در تفسیر آیه سوره دخان «در این شب هر امری به صورت محکم مشخص می‌شود و به صورت قاطع معین می‌گردد» نیز بیان می‌‌کند که آیه به این معنی نیست که مقدرات اشخاص و مردم برای یک سال تعیین شود، بلکه آن تفسیر و تعبیری که ما می‌توانیم برای این مطلب بکنیم؛ این است که آدمی در دوره زندگی یکساله‌اش خوب است یک شب، دو شب، سه شب را به جنبه‌های معنوی خودش و به رسیدگی به اعمال خود اختصاص بدهد. نه تنها یک مؤسسه اقتصادی در روزهای آخر سال یا اول سال نو باید کارهای جاری‌اش را کم بکند و به حساب سال بپردازد، بلکه یک انسان هم خوب است در سال یک یا دو شب، سه شب کارهای عادی را کم بکند و به حساب خودش بپردازد.

اگر من چند شب را به این اختصاص دادم که به حساب خود برسم و ببینم چه کار خیری کرده‌ام و بعد از گناهی که کرده‌ام از خدا طلب مغفرت و آمرزش کنم، توبه کنم، برگردم و خواه ناخواه تصمیم بگیرم نسبت به سال آینده و نسبت به آینده‌ام بهتر شوم و دیگر این گناهان را مرتکب نشوم، این دو، سه شب تأثیر به‌سزایی در تعیین سرنوشت و رفتار و مقدرات یک‌ساله من خواهد داشت. این مفهومِ معقولِ دل‌چسبی است که من برای شب قدر برای خود دارم؛ حال خواهران و برادران آن را می‌پسندند یا نه، نمی دانم. (بهشتی،1386: 14-20)

در واقع می توان گفت شهید بهشتی معتقد است، از نظر قرآن شب قدر، شبی پرمنزلت و گران‌بهاست؛ چرا که در این شب حضرت رسول اکرم(ص) مبعوث شدند و قرآن در آن شب نازل شده است، نه آن که سرنوشت انسان‌ها در آن برای یک سال تعیین شود، و اگر بخواهیم آیه سوره «دخان» را در تفسیر شب قدر دخیل کنیم، باید این طور مطرح شود که انسان می‌تواند از این روز با ارزش و گران‌بها استفاده کند و به حساب و کتاب اعمال خود در گذشته بپردازد و خود را برای سال دیگر با عهد و پیمانی که با پروردگار می‌بندد آماده کند.

در واقع هر چند انسان می‌تواند در روزهای دیگر نیز این عمل را انجام بدهد، اما به خاطر اینکه قول خود را در یک روز با ارزش می‌گذارد، تأثیرپذیری آن بیشتر و فراموش پذیری‌اش کمتر است و در پایبندی به عهد و قرارش استوارتر است.

حتی اگر بخواهیم به بحث تعیین سرنوشت انسان در شب قدر بپردازیم، شهید بهشتی در تعیین آن به اراده انسان نقش اساسی می‌دهد؛ از نظر وی انسان در این شب پرارزش و پر منزلت با خود عهد می‌بندد گناهان گذشته خود را تکرار نکند و در سال پیش رو با درست کردن اعمال خود آینده و سال بهتری را برای خود رقم بزند، نه اینکه از خود اراده‌ای نداشته باشد و بدون حضور اراده او سرنوشتش نوشته شود و رقم بخورد.

بدون شک تصمیم گرفتن و با خود قول و قرار بستن در یک شب خاص برای یک انسان با باورهای مذهبی با عهد و پیمان بستن با یک شب عادی متفاوت خواهد بود، همان طور که در زندگی روزمره قول و قرارهای عادی‌مان و پایبندی‌مان به آنها با عهد و پیمان‌مان در مراسم و جلسات رسمی متفاوت است.

بنابراین می‌توان گفت از نظر شهید بهشتی شب قدر می‌تواند نقش مهمی در تقویت اراده انسان‌ها در جهت عملیاتی کردن برنامه خودسازی‌شان برای یک بازه زمانی مشخص یک‌ساله داشته باشد نه اینکه بدون ایفای نقش انسان سرنوشت یک‌ساله‌اش تعیین شود.

رحمت مهدوی، کارشناس ارشد علوم سیاسی 

منبع: