اشاره قرآن‌ به نمونه‌هايی از زیرشاخه مهره‌داران

به‌گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایكنا) از اردبیل، در قرآن‌ كریم به نمونه‌هایی از پنج رده اصلی مهره‌داران (شامل ماهیان، دوزیستان، خزندگان، پرندگان و پستانداران) اشاره شده است كه همگی جزء زیرشاخه مهره‌داران هستند. زیرشاخه مهره‌داران گروه وسیع و گوناگونی تشكیل می‌دهند. همه این جانوران در چهار خصوصیت شامل: وجود نوتوكورد، لوله عصبی پشتی، كیسه‌ها‌ی حلقی و دم پشت مخرجی مشترك هستند. اكثر جانوران نام آشنا برای انسان در این گروه قرار گرفته و هم‌اكنون و قبل و بعد از نسل ما نیز بدون شك زندگی انسان‌ها در این كره خاكی بدون وجود این جانوران ممكن نخواهد بود. در قرآن نیز ذكر مثال‌هایی از مهره‌داران و در مجموع كل جانوران چنان با مفاهیم و كلمات نورانی قرآن عجین شده است كه شاید گویای همین موضوع است. در كل، چنانچه رده‌بندی سنتی لینه‌ای در مورد رده‌های زیرشاخه مهره‌داران بپذیریم، از هر رده یك(مثل دوزیستان) یا چندین نمونه متواتر(مثل پستانداران) در قرآن كریم آمده در در جای خود قابل توجه و موضوع بحث و بررسی بیش‌تر است.

مهره‌داران Chordata یا Vertebrates

شاخه طنابداران(Chordata) را به‌علت وجود نوتوكورد میله مانندی نام گذاری كرده‌اند كه محور محكمی را در مراحل معینی از زندگی برای بدن تشكیل می‌دهد. همه طنابداران در چهار خصوصیت مشترك‌اند كه عبارت است از: وجود نوتوكورد، لوله عصبی پشتی، كیسه‌های حلقی و دم پشت مخرجی. این خصوصیت‌ها طنابداران را از سایر شاخه‌های دیگر جانوری مجزا می‌كنند. شاخه طنابداران به سه زیرشاخه اوروكورداتا(تونیكات‌ها)، سفالوكورداتا و مهره‌داران تقسیم می‌شوند(10).

زیرشاخه مهره‌داران گروه وسیع و گوناگونی تشكیل می‌دهند. همه این جانوران مغز بزرگی دارند كه در یك جمجمه یا كاسه سر جای گرفته است. در این جانوران یك ستون بندبندی از مهره‌ها وجود دارد كه در حكم پشتیبان محوری بدن است. بطور كلی بدن این جانوران از یك سر، گردن، تنه و دم تشكیل می‌گردد. علاوه بر چهار خصوصیت طنابداران، از اختصاصات مهره‌داران می‌توان به وجود پوشش دو لایه شامل بشره و جلد، اسكلت داخلی، كمربند شآن‌های و لگنی، حلق سوراخ‌دار و ماهیچه‌ای، ماهیچه‌های متعدد، دستگاه گوارشی جلوی ستون مهره‌ها، دستگاه گردش خون شامل قلب شكمی با دو تا چهار حفره، گردش خون بسته، سلوم پیشرفته، كلیه مزونفریك یا متانفریك، مغز كاملا پیشرفته حاوی 10 تا 12 جفت عصب جمجمه‌ای، غدد داخلی در سرتاسر بدن، جداجنسی و ... هستند(10).

ماهیان(Fishes)

ماهی‌ها شامل پنج رده: میكسی‌نی، سفالاسپیدومورفی، كندریكتیس(ماهیان غضروفی مثل انواع كوسه‌ها)، اكتینوپتریژی(ماهیان استخوانی) و ساركوپتریژی است(10). اكثر گونه‌های نام آشنا برای مردم كه مصرف غذایی نیز دارند، متعلق به رده ماهیان استخوانی بوده و كوسه‌ها نیز به‌علت ویژگی‌های خاص خود برای مردم نام آشنا هستند. در قرآن علاوه بر اشاره به ماهی‌ها، به خوردن ماهی(جریان حضرت موسی(ع) در آیات 61 و 63 سوره كهف) نیز اشاره شده و امروزه مصرف ماهی یكی از توصیه‌های جدی متخصصان علم تغذیه است كه بایستی این غذا در سبد غذایی مردم وجود داشته باشد.

هرچند كه در قرآن، كلمه‌ سمك(یا ماهی) یا اسماك(ماهیان) كه در عربی به‌معنای هر چیزی است كه در آب شنا می‌كند و محل زندگی‌اش در آب است نیامده، اما در دو آیه كلمه«حوت» آمده كه اشاره به ماهی بزرگی است كه یونس(ع) را بلعید(آیات 142/ صافات و 48/ قلم). در دو آیه دیگر كلمه«حوت» درباره غذای سفر حضرت موسی(ع) ذكر شده(61 و 63/ كهف). در یك آیه هم كلمه«حِیتَانُهُم» آمده كه اشاره به داستان«اصحاب سَبت» دارد(163/ اعراف)(1 و 2).

دوزیستان(Amphibia)

دوزیستان جانورانی خونسردند، چهار پا دارند، پوست آن‌ها غده‌های زیادی دارد و برای تولید مثل به آب وابسته هستند. این جانوران را می‌توان از جمله یكی از دو گروه اصلی موجودات زنده‌ای شمرد كه اجدادشان در اوایل دوره دونین ظاهر شدند و نخستین مهره‌دارانی بودند كه برای زیستن در محیط خشكی سازگار شدند و دفع آب را كاهش دادند. دوزیستان امروزی شامل سه گروه تكاملی اصلی شامل: سسی‌لین‌ها، سمندرها و قورباغه و وزغ‌ها هستند كه بزرگ‌ترین گروه دوزیستان امروزی را تشكیل داده و با جهیدن جابه‌جا می‌شوند(10).

در قرآن، در یك آیه، از قورباغه‌ها(الضَّفادِعَ جمع جمع ضَفْدع) به‌عنوان آفت و بلایی كه خداوند به بعضی اقوام گمراه مسلط كرد، یاد شده است(133/ اعراف)(3). لازم بذكر است كه قورباغه‌ها جزء شش جانوری هستند كه در اسلام از كُشتن آن‌ها نهی شده است(12)(جهت اطلاعات بیش‌تر رجوع شود به منبع شماره 4).

خزندگان (Reptillia)

خزندگان از لحاظ فیلوژنی از یك گروه دوزیستان بنام لابیرنتودونت و در اواخر دوران پالئوزوئیك(حدود 300 میلیون سال قبل) اشتقاق یافته‌اند. موفقیت آن‌ها برای زیستن در خشكی سبب شد كه تخم آمنیوتی با سه پرده برون جنینی دارا شوند. بدین ترتیب خزندگان توانستند روی خشكی تخم‌گذاری كنند. خزندگان با دارا بودن پوست خشك و پولك‌دار، آرواره‌های پُرقدرت‌تر، لقاح داخلی، دستگاه گردش خون پیشرفته و برخی ویژگی‌های دیگر از دوزیستان متمایز می‌شوند. خزندگان مانند دوزیستان خونسردند اما بیش‌تر آن‌ها می‌توانند بر دمای بدن خود كنترل رفتاری داشته باشند(10).

در قرآن كریم از خزندگان زیر صحبت به‌میان آمده است:

- مارها

«اَلزّحافات» به‌معنی خزندگان می‌باشد(1). نام«حَیّه» و «ثُعبان» در آیاتی چند نام برده شده است. حَیّه به‌معنی مار است که در آیه 20 سوره طه بدین شكل آمده است: «فَاَلْقیها فَاِذا هِیَ حَیَّهٌ تَسْعی»«پس موسی آن(عصا) را افكند و ناگهان اژدهایی شد كه به هر سو می‌شتافت».

- اژدها

نام«ثُعبان» نیز به‌معنای اژدها می‌باشد که 2 بار در قرآن كریم آمده است. یكی در سوره اعراف آیه 107 و دیگری آیه 32 سوره شعراء ذکر شده است. بطور مثال در آیه دومی آمده است: «فَاَلْقی عَصاهُ فَاِذا هِیَ ثُعْبانٌ مُبینٌ»«در این هنگام موسی عصای خود را افکند و مار عظیم و اژدهایی آشكار شد».

بنابراین، جانور خزنده‌ای كه در قرآن كریم بدان اشاره شده است، حَیه(مار) و ثُعبان(مار بزرگ و مهیب، اژدها) است كه در ارتباط با داستان حضرت موسی(ع) و ساحران فرعونی است.

پرندگان(Aves)

پرندگان با حدود ۹۰۰۰ گونه و پراکنده شدن در همه جای زمین بعد از ماهی‌ها، از لحاظ تعداد، فرآوان‌ترین مهره‌داران محسوب می‌شوند. اقسامی از پرندگان را در جنگل، بیابان، کوه، علفزار و روی همه اقیانوس‌ها می‌توان یافت. تنها خصوصیتی که پرندگان را از همه جانوران دیگر متمایز می‌کند وجود پَر است و هر جانوری که پَر داشته باشد قطعا پرنده محسوب می‌شود.

ساختار بدنی پرندگان تا حدود زیادی یکنواخت است. در واقع ۱۵۰ میلیون سال است که فرآیند تکامل این جانوران ادامه دارد و در این مدت، پرندگان ازدیاد یافته و با روش‌های ویژه زندگی سازگار شده‌اند. همه پرنده‌ها منقار شاخی داشته و تخم‌گذارند. علت وجود این همه یکنواختی در ساختمان و عمل، بدست آوردن توان پرواز بوده و این واقعیت، گوناگون شدن آن‌ها را برخلاف سایر مهره‌داران به‌شدت محدود کرده و این باعث شده است که پرندگان به اندازه پستان‌دارن گوناگونی ندارند. در پرندگان تمامی تغییرات آناتومیکی و ظاهری، به‌سوی پرواز و پرواز کردن جهت‌یابی شده(10) و در قرآن و آیات مربوطه آن که به پرندگان اشاره شده، عموما به جنبه پروازی آن‌ها پرداخته است.

لازم بذكر است پرندگان جهت پرواز(ماندن در هوا و جلو رفتن) باید استخوآن‌هایی سبک و در عین حال محکم، دستگاه تنفسی با کارایی فرآوان، دستگاه گوارشی قوی، سرعت سوخت و ساز یا متابولیسم بالا، فشار خون بالا داشته و نیز دستگاه عصبی و حسی قوی نیز احتیاج داشته باشند که تمام این تغییرات در پرندگان اتفاق افتاده است(10).

كلمه«طیر» و «طیور» به مناسبت‌های مختلف و در جاهای متعددی از قرآن كریم آمده است(جهت مطالعه بیش‌تر به منبع شماره 9 مراجعه فرمایید). اما اسامی خاص پرندگان در سه مورد در قرآن كریم آمده است كه عبارتند از:

1- هُدْهُدْ(Hoopoe از خانواده Upupidae)، و ذکر نام هدهد در قصه سلیمان نبی و ملکه بلقیس است. در زبان فارسی به آن «شانه‌به‌سر» نیز می‌گویند(4).

2- همچنین از كلاغ یا غُراب(كلاغ(Craw) از خانواده Corvidae)، در داستان قتل هابیل توسط قابیل و آموختن شیوه دفن در سوره مائده آیه 31 نام برده شده است(5).

3- بعلاوه در قرآن كریم سه بار به پرنده سَلوی(به معنی بلدرچین است، بلدرچین(Quail) از ماكیان و راسته Calliformes)، نام علمی این جانور پرنده Coturnix coturnix است. در آیات 57/ بقره، 160/ اعراف و 80/طه اشاره شده است. بلدرچین جزء پرندگان حلال گوشت است(1). به‌طور مثال در آیه 80 سوره طه آمده است: «یابَنی اِسْرائیلَ قَدْاَنْجَیْناکُمْ مِنْ عَدُوِّکُمْ وَ واعَدْناکُمْ جانِبَ الطُّورِالاَْیْمَنَ وَ نَزَّلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوی»«ای بنی‌اسرائیل! ما شما را از چنگال دشمنتان نجات دادیم و در طرف راست کوه طور، با شما وعده گذاردیم و «منّ» و «سلوی» بر شما نازل کردیم». لازم بذكر است در هر سه بار اسم این پرنده با كلمه «مَنّ» آمده است كه به عنوان نعمت‌های الهی است كه بر بنی‌اسرائیل ارزانی شده است(2).

دو نام غیر خاص دیگراز پرندگان(بجز طیر و طیور) كه در قرآن آمده،جوارح و ابابیل است(2). جوارح جمع«جارح» به معنای جانوران شكاری از درندگان، پرندگان و سگ‌ها است. در قرآن نام جوارح یک بار آمده است. آن‌جا که می‌فرماید:

«یَسْئَلُونَکَ ماذآا اُحِلَّ لَهُمْ قُلْ اُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّباتُ وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ مُکَلِّبینَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمّا عَلَّمَکُمُ اللّهُ فَکُلُوا مِمّآاَمْسَکْنَ عَلَیْکُمْ وَاذْکُرُوا اسْمَ اللّهِ عَلَیْهِ وَ اتَّقُوا اللّهَ اِنَّ اللّهَ سَریعُ الْحِسابِ»«از تو سؤال می‌کنند چه چیزهایی برای آن‌ها حلال شده است؟ بگو: «آنچه پاکیزه است، برای شما حلال گردیده(و نیز صید) حیوانات شکاری و سگ‌های آموخته(و تربیت یافته) که از آنچه خداوند به شما تعلیم داده به آن‌ها یاد داده‌اید(بر شما حلال است) پس، از آنچه این حیوانات برای شما(صید می‌کنند و) نگاه می‌دارند، بخورید و نام خدا را(به هنگام فرستادن حیوان برای شکار) بر آن ببرید و از(معصیت) خدا بپرهیزید که خداوند سریع الحساب است!»(سوره مائده/4).

همچنین قرآن كریم، هنگام سخن از صید، از حیوانات شكاری سخن گفته است. از واژه‌ جوارح حیواناتی مانند باز، سگ و یوزپلنگ كه انسان آن‌ها را به منظور شكار آموزش می‌دهد، اراده می‌شود. همچنین قرآن در یك آیه، اسمی از«صافات» برده است، یعنی پرندگانی كه هنگام پرواز، كم‌تر بال می‌زنند و بیش‌تر بال‌هایشان را ثابت نگه می‌دارند كه پرندگان در دسته«جوارح» نیز از این گروه هستند(2).

همچنین در قرآن كریم و در آیه سوم سوره فیل از نوعی پرندگان بنام ابابیل یاد شده، اما نوع دقیق آن‌ها شناخته شده نبوده و از آن جهت كه به شكل گروهی پرواز می‌كرده‌اند، به آن‌ها«طیرا ابابیل» اطلاق شده است.

پستانداران(Mammalia)

پستانداران جانورانی خون‌گرم‌اند. سطح بدن این جانوران از مو پوشیده شده و به بچه‌های خود شیر می‌دهند. در حدود 4600 گونه پستانداران از دودمان سیناپسیدی آمنیوت‌ها كه در دوره كربونیفر از دوران پالئوزوئیك پدید آمدند، مشتق شده‌اند. تكامل پستانداران با ظاهر شدن خاصه‌های بسیار مهمی در آن‌ها از قبیل بزرگ شدن مغز، كامل شدن اندام‌های حسی، بالا رفتن سرعت متابولیسم، خون‌گرمی و تغییرات زیادی در اسكلت همراه شد كه نتیجه آن‌ها زندگی فعال‌تری بود. پستانداران در طول دوره ترسیر از دوران سنوزوئیك به‌سرعت گوناگون شده‌اند(10).

سُم‌داران (Ungulata)

سُم‌داران به دو راسته جفت‌سُمان(Artiodactyla) و فردسمان(Perissodactyla) تقسیم‌بندی می‌شوند(15).

راسته جفت‌سُمان(Artiodactyla)

این راسته دارای اندازه‌های گوناگونی بوده، دارای پاهای دراز و دو(بندرت 4) انگشت عمل كننده در هر پا می‌باشند كه هریك بوسیله یك سُم شاخی غلاف شده است. محور پا بین انگشتان است. بسیاری از آن‌ها بر روی سر شاخ یا شاخك دارند. معده این جانوران 4 بخشی و اكثرا نشخواركننده است. در تمام قاره‌ها به‌جز استرالیا وجود دارند(15). همگی گیاه‌خوارند. این راسته به سه زیرراسته Suina(خوك، پكاری و اسب آبی)، Tylopoda(شترها) و Ruminantia(گوزن، زرافه، گوسفند، گاو، بز و ...) تقسیم‌بندی می‌شوند(10).

از این راسته در قرآن كریم از نمونه‌های متععدی یاد شده كه شامل: شتر(اِبِل)، گوسفند(ضان)، بُز(معز) و گاو(بقره) است. ابل(شتر عربی) با نام علمی Camelus dromedaius و از خانواده Camelidae است. در كل شترهای دوكوهان، تك كوهان، آلپاكا و لاما(شتر بدون كوهان) به خانواده مذكور تعلق دارند(جهت اطلاعات بیش‌تر به منبع شماره 14 رجوع شود). نسبت به سایر گروه‌های جانوری، جانوران متعلق به راسته جُفت‌سُمان در قرآن كریم بسیار مورد توجه قرار گرفته و نام آن‌ها با تكرر قابل توجهی در قرآن آمده و حتی اسم بزرگ‌ترین سوره قرآن(بقره) نیز به اسم یكی از این جانوران است. این اهمیت جانوران مذكور را رسانده و در حقیقت نیز بدون وجود فواید حاصل از این گروه جانوران برای انسان، شاید زندگی برای ما انسآن‌ها در كره خاكی مقدور نبود.

گاو، گوسفند، بز، بز كوهی، بوفالو و گاو كوهان‌دار به خانواده بوویده(Bovidae) تعلق دارند. این خانواده دارای شاخ‌های توخالی هستند. شاخ‌ها جفت و بدون شاخه است. جنس شاخ از كراتین است. شاخ معمولا در هر دو جنس وجود دارد اما در جنس نَر بزرگ‌تر است(15). اسامی برخی از این جانوران یا به طور صریح در قرآن وارد شده و یا به‌صورت مستعار و یا با صفات خاصی مثلا قلائد(شتر یا گاو قربانی كه به مكه یا قربانگاه برند)، منخنقه، موقوذه، متردیه، نطیحه، ذبح، بدن، هدی، ذلول و ... آمده است(2).

- شتر

شتر در قرآن كریم به صور زیر آمده است: اِبِل دو مرتبه(144/ انعام و 17/ غاشیه)، جَمَل یكبار(40/ اعراف) و جِمَالَه نیز یكبار(33/ مرسلات) در قرآن آمده است. همچنین عِشار به معنای شتر آبستن، یكبار(4/ تكویر)، ناقه به‌معنای شتر ماده، هفت بار(73 و 77/ اعراف، 64/ هود، 59/ اسراء، 155/ شعراء، 27/ قمر و 13/ الشمس) آمده است(2)(جهت مطالعه بیش‌تر در مورد این جانور، به منبع شماره 7 مراجعه فرمایید).

- گاو و گوساله

بقر سه بار(70/ بقره، 144 و 146/ انعام)، بقره چهار بار (67، 68، 69 و 71/ بقره) و بقرات به معنی گاوها دو بار(43 و 46/ یوسف) در قرآن آمده است. همچنین كلمه‌ عِجل به‌معنای گوساله، ده بار تكرار شده است(اعراف/ 148 و 152، بقره/ 51، 54، 92، 93، ذاریات/ 26، طه/ 88 و هود/ 69).

- گوسفند

غنم به معنای گوسفند در آیات 146/ انعام، 18/ طه و 78/ انبیاء، نعجه به معنای میش(گوسفند ماده) در آیات 23 و 24/ ص، مَعزِ به‌معنای بُز یك بار در آیه 143/ انعام و ضأن به معنای میش یك بار در آیه 143 سوره انعام آمده است(6).

از جمله مباحث در مورد گوسفند، قربانی كردن گوسفند به جای حضرت اسماعیل(ع) و قضاوت حضرت داود(ع) در مورد اختلاف در مالكیت گوسفندان است. همچنین پر استعمال‌ترین عنوانی كه در قرآن آمده است و جمع این‌ها را در بر می‌گیرد، واژه«انعام» می‌باشد. انعام جمع نعم است و جمع الجمع آن، «اناعیم» است كه به نوشته‌ صاحب«المنجد» به‌معنی شتر است كه بر گاو و گوسفند هم شامل می‌شود و چون در آن خیر و نعمت وجود دارد، نیز چنین نامیده شده است(2).

- خوك

خوك(خنزیر) به خانواده‌ Suidae تعلق دارد. گراز وحشی(Sus scrofa) نیز جزء این خانواده می‌باشد(15). در قرآن از خوك در چهار مورد یاد شده است، تحریم گوشت خوك یا حرام بودن گوشت خوك(بقره/173، مائده/ 3، نحل/ 115 و انعام/145)(2) و نیز به‌عنوان صفت برای كافران و منكران(مائده/ 60) از واژه الخَنازیر استفاده شده است(6).

راسته فردسمان(Perissodactyla)

این راسته شامل اسب، الاغ، گورخر، تایپر و كرگدن است. خانواده‌ اسب(Equidae) كه اسب، الاغ، قاطر(یك دو رگ نسل اول از الاغ نر و اسب ماده است كه بیش‌تر جهت حمل و نقل بكار می‌رود(15)) و گورخر(Zebra) را شامل می‌شود. نام علمی الاغ اهلیEquus asinus domesticus و اسم علمی اسب اهلی Equus caballus domesticus است. در پای فردسمان یك یا سه انگشت منتهی به سُم وجود دارد. همگی این جانوران علف‌خوار بوده و 18 گونه دارند(10).

اشاره به اسب

از اسب در قرآن به دو صورت آشكار و مستعار(و گاه مجازی) یعنی با اشاره به صفات مخصوص به او مانند «صافنات الجیاد»(ص/31) سخن رفته است. در قرآن، تعبیراتی برای اسب به كار رفته كه عرب از آن‌ها مسرور و شادمان می‌گردند. مانند «العادیات» یا تازندگان، «الموریات» كه باكوبش سُم‌هاشان بر سنگ‌ها شعله‌ها بر می‌انگیزند، همان‌گونه كه در اول سوره عادیات آمده است:

«وَالْعَادِیاتِ ضَبْحًا*فَالْمُورِیاتِ قَدْحًا*فَالْمُغِیرَاتِ صُبْحًا*»«سوگند به اسبان دونده‌ای كه نفس زنان(به‌سوی میدان جهاد) پیش رفتند*و سوگند به آن‌ها(كه بر اثر برخورد سُم‌شان به سنگ‌های بیابان) جرقه‏‌های آتش افروختند*و با دمیدن صبح بر دشمن یورش بردند*».

این اوصاف در آیات كوتاه، زیبا و بلیغ آمده كه دارای تأثیر عمیقی بر گوش و نفس و قلب است. جالب آن است كه قرآن، اسب را وصف می‌كند و به او سوگند می‌خورد(2). لازم بذكر است كه اسب‌ها دارای 50 الی 60 نژاد اهلی می‌باشند و همان‌گونه كه در قرآن اشاره شده، از قرن‌های گذشته تا امروز وسیله ترابری و ... بوده است(15).

در قرآن كریم، در آیات مختلف استفاده از اسب مطرح شده است:

1) استفاده از اسب در امور نظامی:

- توصیه به افزایش توان نظامی و به كارگیری اسب در این رابطه: «و أعِدُّواْ لهُم مّااسْتطعْتُم مِّن قُوّهًٍْ و مِن رِّباطِ الْخیلِ...»« در برابر آن‌ها(دشمنان) آنچه توانائی دارید از نیرو آماده سازید(و همچنین) اسب‌های ورزیده(برای میدان نبرد)....»(انفال/ 60).

- در آیات 31-33(سوره‌ی ص) نیز به سان دیدن حضرت سلیمان(ع) از اسبان چابك و تندرو و دست كشیدن ایشان به ساق‌ها و گردن‌های آن‌ها اشاره شده است.

- در آیات 5-1 سوره‌ عادیات نیز همان‌طور كه در بالا اشاره شده، خداوند سبحان به اسبان تیزتك جنگی سوگند یاد می‌كند. شكبدون شك، اسب به‌عنوان مركب رزم و وسیله نقلیه و نیز اسباب سرعت عمل در جنگ‌های صدر اسلام نقش به‌سزایی داشته است.

2) زینت و جلال انسانی

در آیه هشتم سوره نحل آمده است: «وَالْخَیلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِیرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِینَةً وَیخْلُقُ مَا لَا تَعْلَمُونَ»«(و همچنین) اسب‌ها و استرها و الاغ‌ها را آفرید تا بر آن‌ها سوار شوید و هم مایه زینت شما باشد و چیزها(وسائل نقلیه دیگری) می‏آفریند كه شما نمی‏دانید!».

همچنین در آیه‌ 14 سوره آل‌عمران نیز ضمن بیان اینكه اسب‎های نشان‌دار(ممتاز) و تعدادی دیگر از اموال مادی دنیا، زینت انسان به حساب می‌آید، انسان را متذكر می‌شود كه مراقب باشد كه این زینت‌ها اسباب غفلت او از جهان آخرت را فراهم نیاورد.

خیل (اسبان) در قرآن در 11 آیه آمده است: اسراء/ 64، آل‌عمران/ 14، انفال/ 60، ذاریات/ 3، عادیات 1، 2، 3، 4، 5، نحل/ 8 و حشر/ 6.

اشاره به اُلاغ

ذكر الاغ(حمار، حمر و حمیر) در قرآن در پنج آیه: بقره/ 259، جمعه/ 5، مدثر/ 50، لقمان/ 19 و نحل/ 8 آمده است. به‌عنوان مثال، مَثَل الاغ برای عالمان بی عمل در قرآن بكار رفته است، چنانچه در آیه پنجم سوره جمعه آمده:

«مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ یحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ یحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ كَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»«كسانی‌كه مكلف به تورات شدند ولی حق آن را ادا ننمودند، مانند درازگوشی(الاغی) هستند كه كتاب‌هائی را حمل می‏كند...».

همچنین در سوره‌ لقمان، لقمان فرزندش را به تواضع و زیبایی باطن و عدم تكبر و جباریت و غرور سفارش نموده و از صدای بلند نهی می‌كند: ... «وَاقْصِدْ فِی مَشْیكَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ»«(پسرم!) در راه رفتن اعتدال را رعایت كن، از صدای خود بكاه(و هرگز فریاد مزن) كه زشت‌ترین صداها، صدای خران است»(لقمان/19).

یا چنانچه اشاره نموده‌ایم، از اسب، استر و الاغ به‌عنوان جانورانی جهت سوار شدن و زینت انسان یاد شده است(جهت اطلاعات بیش‌تر رجوع كنید به منبع شماره 13).

راسته گوشتخواران(Carnivora)

این راسته شامل سگ‌سانان، گربه‌سانان، خرس‌ها، خز و شیر دریایی است(10).

خانواده‌ سگ‌ها یا سگ‌سانان(Canidae)

خانواده‌ سگ‌سانان(Canidae) جزء این راسته است كه سگ خانگی(Canis) و گرگ با نام علمی Canis lupus جزء آن هستند(15). در قرآن در چند جا از سگ یاد شده است:

- سگ اصحاب كهف سه بار در آیه 18 سوره كهف و یك بار در آیه 22 سوره كهف به این واژه اشاره شده است. سگ یکی از همراهان اصحاب کهف بوده و به منزله رفیقی با آنان به غار رفت. در این سوره 4 بار از سگ یاد شده است. در زندگی اعراب، سگ همواره با آن‌ها همراه بوده و نگهبان جان و مال و خانه و گلّه‌اش محسوب می‌شد و در کوچ و سفر همراه آن‌ها گلّه را از وجود گرگ حفظ می‌کرد. لازم بذكر است كه سگ حیوان قانع و صبوری است و دارای چنگال بوده و خوردن گوشتش در اسلام حرام است(1).

همچنین در آیه 176 سوره اعراف آمده است: «وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیهِ یلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ یلْهَثْ ذَلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ كَذَّبُوا بِآیاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یتَفَكَّرُونَ»«و اگر می‏خواستیم(مقام) او را با این آیات(و علوم و دانش‌ها) بالا می‏بردیم(اما اجبار بر خلاف سنت ماست لذا او را به حال خود رها ساختیم) ولی او به پستی گرائید و از هوای نفس خویش پیروی كرد او همچون سگ(هار) است كه اگر به او حمله كنی دهانش را باز و زبانش را برون خواهد كرد و اگر او را به حال خود واگذاری باز همین كار را می‏كند(گوئی آن‌چنان تشنه دنیاپرستی است كه هرگز سیراب نمی‏شود) این مثل جمعیتی است كه آیات ما را تكذیب كردند این داستآن‌ها را(برای آن‌ها) بازگو كن شاید بیندیشند(و بیدار شوند).

همچنین واژه «الذِّئب» به‌معنای گرگ سه بار در قرآن آمده است(13 و 14 و 17/یوسف). گرگ از حیوانات وحشی است و اگر گرگ‌ها گرسنه باشند و به‌صورت گروهی هم باشند، بسیار خطرناکند(1). در روایتی جالب از پیامبر اسلام(ص) می‌خوانیم که فرموده‌اند: «لا تُلَقِّنُوا الْکَذّابَ فَتَکْذِبُ فَاِنَّ بَنی یَعْقُوبَ لَمْ یَعْلَمُوا اَنَّ الذِّئْبَ یَأْکُلُ الاِْنْسانَ حَتّی لَقَّنَهُمْ اَبُوهُمْ»«به دروغگو تلقین نکنید تا به شما دروغ گوید، چرا که پسران یعقوب تا آن موقع نمی‌دانستند که ممکن است گرگ به انسان حمله کند و او را بخورد و هنگامی که پدر این سخن را گفت از او آموختند»(1).

خانواده‌ گربه‌سانان(Felidae)

در قرآن از شیر باعنوان«قسوره» یاد شده است(مدثر/51). بعلاوه اسم«السَّبُعُ»«حیوان درنده» نیز در آیه سوم سوره مائده(7) آورده شده كه علاوه بر شیر، بر گرگ، پلنگ و یوزپلنگ نیز اطلاق می‌شود(6).

راسته خرطوم‌داران(Proboscidea)

در قرآن در سوره‌ی فیل از فیل(Elephant) سخن گفته شده است(ماجرای اصحاب فیل). واژه«فیل» در آیه، اسم جنس می‌باشد و منظور از آن، «فیل‌ها» است، نه یک «فیل». این رویداد عجیب به باور بیشتر دانشمندان در سال ولادت پیامبر گرامی اسلام(ص) روی داد و حادثه به گونه‌ای شگفت‌آور بود که آن سال را«عام الفیل» نامیدند و مبدأ تاریخ عرب شناخته شد(8).

لازم بذكر است كه راسته خرطوم‌داران شامل خانواده فیل‌ها(Elephantidae) بوده و این پستانداران، بزرگ‌ترین جانوران روی خشكی هستند. دارای دو عاج(دندان نیش) در آرواره بالایی می‌باشند. فیل آسیایی با نام علمی Elephas maximus از گذشته‌های دور اهلی شده و كارهای سنگینی برای انسآن‌ها انجام داده‌اند اما اهلی كردن فیل آفریقایی(Loxodonta africana) مشكل‌تر است(10). البته نه تنها در زمان لشگركشی ابرهه، بلكه در تعداد بسیار زیادی از جنگ‌های بشری در طول تاریخ، از فیل‌ها به‌عنوان ماشین‌های جنگی زنده، استفاده شده است.

راسته پریمات‌ها(Primates)

انسان و به‌طور كلی انواع میمون‌ها در این راسته قرار می‌گیرند(2). نخستیان یا پریمات‌ها اصالتا پستاندارانی دارزی یا درختی هستند كه به‌صورت یك انشعاب جدید از نیای حشره‌خوار دوره كرتاسه برخاستند. از میان طرح واره‌های رده‌بندی بسیار متفاوت، یك طرح‌واره، نخستیان را به دو زیرراسته شامل: پیش‌میمونیان(Prosimii) و انسان‌نمایان(Anthropoidea) تقسیم می‌كند.

پیش‌میمونیان شامل لمورها، تارسیرها و لوریس‌ها می‌باشند. انسان‌نمایان نیز شامل بوزینه‌های دُم‌دار، میمون‌های بی‌دُم و آدمیان هستند. از میان ویژه‌شدگی‌ها در نخستیان موارد زیر قابل ذكر می‌باشند: دست گیرنده یا رُباینده كه دارای چنان ساختاری است كه انگشت شست قادر به لمس نوك چهار انگشت دیگر در همان دست است. در غالب نخستیان، انگشت بزرگ پا نیز مقابله‌پذیر می‌باشد و لااقل بعضی انگشتان بجای چنگال، دارای ناخن هستند. نیم‌كره‌های مغزی نخستیان بزرگ‌تر از این نیم‌كره‌ها در هر پستاندار دیگر می‌باشند. یك زوج نوك پستان بكرات در آن‌ها یافت می‌شود. در مجموع از میان صفات اولیه نخستیان می‌توان به موارد زیر اشاره كرد: ایستادن روی كف پا، وضعیت پنج انگشتی، داشتن استخوان ترقوه یا چنبر بزرگ، یك استخوان مچ دستی میانی، در مچ دست بسیاری از نخستیان و یك دندان‌بندی پستانداری تعمیم یافته(11).

در مورد پریمات‌ها(غیر از انسان) در قرآن كریم تعابیری به شكل زیر آمده است:

- قِرَده(میمون‌ها، بوزینگان):

اَلْقِرَدَه به معنی میمون و بوزینه است و نام میمون 3 بار در قرآن آمده است. (65 / بقره)(60 / مائده)(166 / اعراف). قِرَدَه در قرآن به‌منظور تحقیر کسانی به کار رفته است که از راه درست و راست منحرف شده‌اند و خدا نیز بر آنان غضب کرده است. بوزینگانی که نام آن‌ها در قرآن یاد شده است، همان جانورانی هستند که نزد پرورش‌دهندگان میمون و میمون بازها و دوره‌گردها برای رقص و تقلید و شاد کردن دیگران و عطاخواستن و تملّق و ... مورد استفاده قرار می‌گیرند(1).

در قرآن دو صفت قِرَدَه و خنازیر با هم مقارن شده است و برای کافران و منکران ذکر شده است. چنانچه در آیه 60 سوره مائده آمده ااست: «قُلْ هَلْ أُنَبِّئُكُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذَلِكَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَغَضِبَ عَلَیهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِیرَ وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ أُولَئِكَ شَرٌّ مَكَانًا وَأَضَلُّ عَنْ سَوَاءِ السَّبِیلِ»«بگو: آیا شما را از كسانی كه جایگاه و پاداششان بدتر از این است با خبر كنم! كسانی‌كه خداوند آن‌ها را از رحمت خود دور ساخته و مورد خشم قرار داده(و مسخ كرده) و از آن‌ها میمون‌ها و خوك‌هائی قرار داده و پرستش بت كرده‏‌اند موقعیت و محل آن‌ها بدتر است و از راه راست گمراه‌ترند».

یا در آیه 65 سوره بقره از مسخ كسانی‌كه نافرمانی و گناه كرده‌اند، خبر داده است: «وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْكُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُوا قِرَدَةً خَاسِئِینَ»«بطور قطع حال كسانی را از شما كه در روز شنبه نافرمانی و گناه كردند دانستید، ما به آن‌ها گفتیم بصورت بوزینه‏‌های طرد شده‏‌ای درآئید».

سخن پایانی

زیرشاخه مهره‌داران گروه وسیع و گوناگونی را تشكیل می‌دهند. اكثر جانوران نام آشنا برای انسان در این گروه قرار گرفته و هم‌اكنون و قبل و بعد از نسل ما نیز بدون شك زندگی انسان‌ها در این كره خاكی بدون وجود این جانوران ممكن نخواهد بود. در قرآن نیز ذكر مثال‌هایی از مهره‌داران و در مجموع كل جانوران چنان با مفاهیم و آیات نورانی قرآن عجین شده است كه شاید گویای همین موضوع است. از نظر الگوی سنتی رده‌بندی لینه‌ای زیرشاخه مهره‌داران به رده میكسین‌ها(هگ فیش‌ها)، سفالاسپیدومورف‌ها(لامپری‌ها)، ماهی‌های استخوانی، دوزیستان، خزندگان، پرندگان و پستانداران تقسیم می‌شوند(10). البته امروزه مكاتب نوین دیگر طبقه‌بندی وجود دارند كه به شیوه‌های دیگری جانوران را طبقه‌بندی می‌نمایند. به‌طور مثال امروزه علاوه بر روش طبقه‌بندی سنتی لینه‌ای دو نظریه معروف در این زمینه عبارتند از: ۱) نظریه سنتی رده‌بندی(تكاملی سنتی) ۲) نظریه سیستماتیك فیلوژنتیك(كلادیستیك). هر دو این نظریه بر اصول تكاملی استوار بوده اما از نظر چگونگی استفاده با یكدیگر متفاوت‌اند. رده‌بندی تكاملی سنتی در تشخیص و درجه‌بندی تاكسون‌های بالاتر دو اصل تكاملی متفاوت را بكار می‌گیرد: ۱) اخلاف مشترك ۲) میزان تغییرات تكاملی(16). به‌طور مثال در نظریه تكاملی، خزندگان، پرندگان و پستانداران باتوجه به دارا بودن منشا و جد مشترك، جزء كلاد مونوفیلیتیك آمنیوتا محسوب می‌شوند، اما در مجموع امروزه هم در كتب درسی جانورشناسی دنیا جهت سهولت یادگیری مطالب و تعدادی دلایل دیگر همان رده‌بندی لینه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته پنج رده مورد بحث به حد كافی متمایز می‌باشند و در هر شیوه رده‌بندی تمایز این رده‌ها از هم كاملا مورد توجه قرار می‌گیرد.

باید گفت موضوعاتی كه در این مقاله مطرح شده از چندین جنبه قابل مطالعه و بررسی است. اینكه چرا در قرآن از تعدادی جانوران نام برده شده؟ آیا بیشتر از جانورانی یاد شده كه برای اعراب در آن زمان نام آشنا بوده‌اند؟ آیا دلیل ذكر نام این جانوران بدان خاطر است كه هركدام دارای اسرار به‌خصوصی برای خود هستند؟ همه و همه این سوالات بدون شك نیاز به بررسی موشكافانه و دقیق دارند و اینجانب نیز از ذكر پاسخ دقیق به این سوالات معذور هستم. اما چیزی كه روشن است اینكه در قرآن نسبت به سایر رده‌های جانوری(به‌طور مثال همانند دوزیستان كه فقط یك‌بار در قرآن به آن‌ها اشاره شده)، ذكر جانوران پستان‌دار به تواتر در قرآن آمده و اینكه خود انسان نیز جزء همین گروه جانوران(پستانداران) است، خود بحث جداگانه و جای بحث دارد. شاید دلیل این امر بخاطر فواید زیاد این دسته جانوران برای انسان‌هاست.

ظاهرا در آیات اشاره شده در این یادداشت علمی همانند آیات مربوط به زنبورعسل، عنكبوت، مورچه و ... كه پرده از برخی اسرار بیولوژیك زندگی این جانوران برداشته، در اكثر این آیات اشاره خاصی به اسرار بیولوژیك و علمی این جانوران نشده یا شاید ما هنوز نمی‌توانیم پرده از حقایق آن‌ها برداریم؛ و اكثرا به ذكر نام خود جانور اكتفا شده است. در پایان باید گفت این یادداشت علمی خود فهرستی است از اسامی جانوران‌ مهره‌دار و اشارات مختلف بدان‌ها در قرآن و هنوز جای كار و بحث و بررسی بیشتر دارد كه امید است با همكاری متخصصان امر، این مهم محقق گردد.

یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، كارشناس ارشد بیولوژی جانوری و پژوهشگر قرآنی.

منابع

1) محمد بیستونی، دنیای حیوانات از دیدگاه قرآن و حدیث، مرکز تحقیقات رایآن‌های قائمیه اصفهان، ناشر چاپی: بیان جوان.

2) ربانی، محمد، درس‌هایی از قرآن كریم در ارتباط با دنیای جانوران، مجموعه مقالات همایش ملی قرآن و علوم طبیعی، انتشارات سخن گستر، چاپ یکم، زمستان 1385.

3) مجموعه کتاب تفسیر جوان قطع جیبی، دکتر محمد بیستونی، چاپ: 1380، انتشارات: دارالکتب الاسلامیه، قطع جیبی، 27 جلدی.

4) قاسمی خادمی، تقی. هدهد سخنگو در قرآن/ کشف سر نخ‌هایی از ارتباطات کلامی پرندگان، منتشر شده در خبرگزاری بین المللی قرآن(ایكنا)، كد یادداشت: ۳۴۶۵۲۰۲.

5) قاسمی خادمی، تقی. اشاره به رفتارشناسی كلاغ‌ها در قرآن. منتشر شده در خبرگزاری بین المللی قرآن(ایكنا)، كد یادداشت: 3461620.

6) برگرفته از پایگاه: http://www.parsquran.com

7) قاسمی خادمی، تقی. «آیا آنان به شتر نمی‌نگرند؟...»/ دعوت موکَّد قرآن به دقت انسان در کیفیت خلقت شتر. منتشر شده در خبرگزاری بین المللی قرآن(ایكنا)، كد یادداشت: 3456932.

8) بحار الانوار، ج 15، ص 145 130؛ بلوغ الارب، ج 1، ص 263 250؛ سیره ابن هشام، ج 1، ص 63 38؛ کامل ابن اثیر، ج 1، ص 264 260.

9) قاسمی خادمی، تقی. پرواز پرندگان در قرآن. منتشر شده در خبرگزاری بین المللی قرآن(ایكنا)، كد یادداشت: 3350187.

10) پی‌هیکمن، کلیولند، اس رابرتس، لاری، لارسون، آلن. 2001 . اصول جانورشناسی مهره‌داران(ترجمه: حسین دانش‌فر)، چاپ اول، 1385.

11) جورج‏سی‏کنت‏/ لری‏میلر. كالبدشناسی مقایسه‌ای مهره‌داران(ترجمه: دكتر سید محمد حسین صدرزاده نبوی طباطبایی)، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ایران.

12) الخصال، ج 2، ص 326.

13) قاسمی خادمی، تقی. آیا تعداد كروموزوم‌های برخی جانداران در قرآن رمزنگاری شده است؟ منتشر شده در خبرگزاری بین المللی قرآن(ایكنا)، كد یادداشت: 3454077.

14) قاسمی خادمی، تقی. «آیا آنان به شتر نمی‌نگرند؟....»/ دعوت موکَّد قرآن به دقت انسان در کیفیت خلقت شتر. منتشر شده در خبرگزاری بین المللی قرآن(ایكنا)، كد یادداشت: 3456932.

15) حبیبی، طلعت و محمد مهدی، راعی. جانورشناسی عمومی مهره‌داران. انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ششم، بهار 1384، تهران، ایران.

16) قاسمی خادمی، تقی. جانوران از نظر قرآن دارای جمعیت‌ها، گروه‌ها و اصناف می‌باشند. منتشر شده در خبرگزاری بین المللی قرآن(ایكنا)، كد یادداشت: ۳۴۶۸۹۶۸.