رویکرد توسعه‌محور به آیات‌الاحکام و آسیب‌های پیش رو
گروه اندیشه: در بین صاحب‌نظران درباره شمار آیات‌الاحکام اختلاف نظر وجود دارد که برخی از آنها معتقدند با نگاه اجتهادی و عمیق‌تر می‌توان آیات بیشتری را حاکی از احکام شرعی در نظر گرفت و البته باید آسیب‌های این نوع نگاه را مد نظر قرار داد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، قرآن یکی از منابع استنباط احکام است و به طور معمول، 500 آیه به‌عنوان آیات‌الاحکام در نظر گرفته می‌شود. مسئله‌ای که در این زمینه مطرح می‌شود آن است که آیا می‌توان آیات‌الاحکام را به این تعداد مشخص محدود نکرد و آیات بیشتری را به‌عنوان آیات‌الاحکام برای استنباط احکام مورد توجه قرار داد؟
ملاک توسعه آیات‌الاحکام به آیات بیشتر
حجت‌الاسلام و المسلمین محمد‌‌مهدی گرجیان، عضو هیئت علمی دانشگاه باقر‌العلوم درباره ملاک تسری آیات‌الاحکام به آیات بیشتر در گفتوگو با ایکنا می‌گوید: اینکه مشخص شده است که 500 آیه به‌عنوان آیات‌الاحکام در قرآن وجود دارد این به نظر می‌آید که نگاه بدوی است در صورتی که اگر ما دقت بیشتری داشته باشیم با اجتهاد ریزبینانه چنین نگاهی تغییراتی خواهد کرد و بسیاری از آیات الهی دیده می‌شود که که راجع به احکام است.
اگر تسری شمار آیات الاحکام از 500 آیه به آیات بیشتر پذیرفته شود سؤالی که مطرح می‌شود آن است که چنین نگاهی بر چه مبنایی استوار است؟
عضو هیئت علمی دانشگاه باقر‌العلوم درباره مهم‌ترین مبانی توسعه آیات‌الاحکام به دو مورد اشاره می‌کند: نخستین مطلب وجود قرائن قطعیه در این زمینه است که دال بر تسری آیات‌الاحکام از این تعداد مشخص به آیات بیشتری باشد. نگاه اجتهادی دقیق به دلالت‌های اقتضاء، تنبیه و اشاره مقتضی توسعه آیات احکام است.
توضیح بیشتر آنکه در دلالت اقتضائی متکلم مطلبی به صراحت بیان نمی‌کند ولی صحت سخن او از لحاظ شرعی و عقلی به آن مطلب وابسته است. چنانچه دلالتی مقصود متکلم باشد ولی صدق سخن وی به آن متکی نباشد، دلالت از نوع تنبیه است. نهایتا اینکه در دلالت اشاره دلالت مقصود متکلم نیست و از طرفی صحت کلام نیز به آن متکی نیست و چنین دلالتی با حکم عقل فهمیده می‌شود.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمدرضا امام، استاد دانشگاه تهران به ایکنا می‌گوید: اگر قرآن بررسی شود به احکام وسیع‌تری می‌توان دست یافت تا الآن گفته شده است که تعداد آیات‌الاحکام 500 آیه است ولی می‌توان با نگرش دیگری و با نگاه عمیقتری به موارد دیگری نیز تسری بدهیم.
توسعه آیات‌الاحکام ضابطه‌مند باشد
برای در نظر گرفتن آیات بیشتری به عنوان آیات الاحکام رعایت یکسری قواعد لازم است تا در پرتو توجه به آنها از بروز پیامدهای منفی جلوگیری شود و کارکردهای چنین رویکردی در عرصه عمل ـ استنباط احکام ـ خودش را نشان دهد.
گرجیان در پاسخ به این سؤال که رعایت چه نکاتی برای اعتبار یافتن آیات بیشتر برای استنباط احکام لازم است، اظهار می‌کند: برای در نظر گرفتن آیات بیشتر به‌عنوان آیات‌الاحکام لازم است که فن اجتهاد مورد توجه قرار گیرد و بایستی مبنا در علم اصول مشخص شود و به مبانی مستحکمی که ابزار اجتهاد هستند توجه ویژه‌ای داشت و در غیر این صورت بحث سلیقه‌ای خواهد شد و از حجیت کافی نیز برخوردار نخواهد بود.
رویکرد توسعه‌محور به آیات‌الاحکام ممکن است زمینه را برای
برخی از برداشت‌های نادرست از آیات فراهم کند. عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با
اشاره به مطالعه قرآن بر اساس ضوابط و قواعد در این‌باره بیان کرد: در خصوص تسری
آیات‌الاحکام به آیات دیگر لازم است که تفسیرهای غیر قابل قبول در برداشت و
استنباط دخیل نشود. در حال حاضر چنین رواج یافته است که کسانی برای خودشان یک حکمی
را بر اساس کج‌فهمی و برداشت خودشان به قرآن ارجاع می‌دهند.
امام درباره ضابطه‌مند بودن توسعه آیات‌الاحکام تأکید می‌کند: در این زمینه باید مراقب بود، چنین کاری به متخصصین ضابطه‌مند سپرد؛ افراد با تقوایی که از خدا می‌ترسند نه اینکه قرآن را وسیله‌ای برای خواسته‌ها و امیالشان قرار دهند و به جای اینکه خواسته‌هایشان را با قرآن تطبیق دهند به دنبال آن هستند که قرآن را با خواسته‌هایشان تطبیق دهند.
چرایی اختلاف در شمار آیات‌الاحکام
در بین دانشمندان در خصوص حجم آیات احکام اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی 900 آیه را به‌عنوان آیات‌الاحکام در نظر گرفته‌اند و در مقابل، عده‌ای دو هزار آیه را مطرح کرده‌اند. بالاترین رقمی که در این زمینه ذکر شده، تعداد دو هزار به بالاست که می‌توان آن را به قرطبی از گذشتگان و استاد محمد‌هادی معرفت از امروزیان، نسبت داد. درباره کمترین شمار آیات نیز اختلاف وجود دارد: فاضل مقداد، آیات‌الاحکام را کمتر از 500 آیه می‌داند و محقق اردبیلی 370 آیه بر می‌شمارد.
اختلاف در مفهوم دقیق آیات‌الاحکام یکی از اسباب این دیدگاه‌های
متضاد را می‌توان بر شمرد. به باور برخی، آیات‌الاحکام، آیاتی است که مشتمل بر حکم
صریح باشد. ولی عده‌ای دیگر، حکم غیر صریح یا عام‌تر را هم دخیل می‌دانند. در
نگاهی دیگر، مفهوم آیات‌الاحکام آن‌قدر توسعه داده شده است که حتی احکام وارد شده
در مثل‌ها و قصص، آیات مشتمل بر احکام اخلاقی و اعتقادی در قلمرو آیات‌الاحکام
دخیل دانسته‌اند. ( مفسر ربانی، مجموعه مقالات بزرگداشت آیت‌الله میرزا جواد آقا
تهرانی)
فائزه عظیم‌زاده اردبیلی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع)، در گفتوگو با ایکنا درباره معنای آیات‌الاحکام می‌گوید: آیات‌الاحکام به آیاتی گفته می‌شود که یک حکم شرعی در آنها وجود دارد نه یک مسئله عقیدتی. تنها 500 آیه از کل آیات قرآن به‌عنوان آیات‌الاحکام به شمار می‌آیند که دربردارنده یک حکم شرعی یا چند حکم شرعی هستند و در سایر آیات مفاهیم عقیدتی، قصص و مثل وجود دارد.
بر اساس نظر عظیم‌زاده باید گفت که از نگاه وی مجالی برای توسعه آیات‌الاحکام به آیات بیشتر فراهم نیست با وجود آنکه دیدگاه‌های قبلی چنین نگاهی را بر نمی‌تابد.
عظیم‌زاده در ادامه می‌گوید: از آنجا که برخی از آیات دارای اطلاق و عموم هستند، همه جزئیات احکام شرعی در آنها بیان نشده است. به‌عنوان نمونه، آیه «أقیموا الصلاة» مشتمل بر یک حکم شرعی وجوب نماز است ولی این مسئله، تعداد رکعات نماز به‌وسیله روایات فهمیده می‌شود.
یکی از کارکردهای رویکرد توسعه‌محور آیات‌الاحکام نقش آفرینی آن در مسائل نوپدید امروزی است که در منابع شرعی ممکن است که حکمی درباره آنها یافت نشود و با چنین نگاهی می‌توان به احکام بسیاری از مسائل پاسخ داد و این استنباط احکام مسائل جدید مبین کارکردهای قرآن در عصر حاضر است و جاودانگی آن را می‌رساند. اثر دیگر، فراهم شدن بستر برای حضور جدی قرآن در عرصه استنباط است. مسئله‌ای که پژوهش‌های جدیدی می‌طلبد تا با محوریت قرآن، فقه به سمتی برود که دایره شمول مخاطبین آن در مذاهب مختلف اسلامی در مورد آن به اتفاق برسند.
گزارش از سهراب بهادری
