ضرورت انجام ترجمه‌های جديد از قرآن/ انتقاد از ترجمه‌های آهنگین
گروه اندیشه: محمدمهدی جعفری در نشست «شب ترجمه‌های قرآن مجيد» تصریح کرد: با توجه به اينکه برداشت‌های انسان‌ها در طول تاریخ يکسان نيست ضرورت دارد که ترجمه‌های جديدی از قرآن انجام شود.
به گزارش خبرگزاری بين‌المللی قرآن(ایکنا)، نشست «شب ترجمه‌های قرآن مجيد» چهارشنبه شب، 3 شهریورماه، با حضور محمدمهدی جعفری، حجت الاسلام والمسلمین رسول جعفریان و بهاءالدین خرمشاهی در کانون زبان فارسی برگزار شد.
«آسیب‌شناسی ترجمه» موضوع سخنرانی محمدمهدی جعفری، به عنوان نخستین سخنران نشست بود. جعفری در ابتدای سخنانش گفت: در حال حاضر جای خوشبختی دارد که دیگر سخن از جواز یا عدم جواز ترجمه قرآن مطرح نیست. در اوایل ترجمه قرآن را جایز نمی‌دانستند البته قرآن از نظر الفاظ و ظاهر، اعجازی دارد و لذا ترجمه این مسئله را نمی‌رساند ولی لازم است که قرآن برای غیر عرب ترجمه شود و از این رو اشکالی در ترجمه قرآن وجود ندارد.
جعفری در ادامه با اشاره به اینکه ترجمه متون دینی دارای شرایط خاصی است، چند نکته درباره ترجمه بیان کرد. تسلط به زبان مبدأ و مقصد نخستین نکته ای بود که جعفری درباره آن توضیح داد و گفت: مترجم هر متنی باید به زبان مبدأ و زبان مقصد احاطه داشته باشد به صرف اینکه فردی فارسی‌زبان بگوید قرآن را می‌خوانم و عربی را می‌دانم برای ترجمه قرآن به فارسی کفایت نمی‌کند بلکه باید نکات خاص هر دو زبان مانند مسائل صرف و نحو، زبان‌شناسی و علوم بلاغی را فرا گرفته باشد. به‌عنوان نمونه، در قرآن آمده است که «فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ»؛ آنها را به عذابی دردناک بشارت بده. بسیاری از مترجمین در ترجمه این آیه چنین گفتهاند که به عذابی دردناک خبر بده و برای آنان ترجمه بشارت دادن به عذاب الیم سخت بوده است.
وی ادامه داد: خیلی روشن است که آن کسی که کار خلافی انجام داده و
مرتکب گناهی شده است به این دلیل بوده که به یک مقصدی برسد و در واقع زمانی که
به آن هدف می‌رسد برای خودش بشارتی بوده است. خداوند می‌فرماید: این چنین فردی بر
خلاف جهان آفرینش حرکت کرده است و این بشارت را به او بده اما نه بشارتی که مطلوب
اوست بلکه به عذاب دردناک بشارت بده و در نتیجه لزومی ندارد که بشارت به خبر
دادن ترجمه شود.
این پژوهشگر متون دینی تصریح کرد: در قرآن الفاظ مشترک زیادی وجود دارد و ضروری است که مترجم آنها را بداند و این الفاظ مشترک در هر رشته تخصصی متفاوتند؛ کسی که قرآن را ترجمه می‌کند باید به علوم قرآنی احاطه داشته باشد.
نویسنده کتاب پرتوی از نهج‌البلاغه گفت: برخی به ترجمه مفهومی قرآن اعتقاد دارند اما این کافی نیست؛ به طور کلی متون دینی و در رأس آنها قرآن هر کلمه و حرفش مبنایی دارد و اگر کلمات به کار رفته عوض شوند به هیچ وجه مفهوم را نمی‌رساند و مفهوم مورد نظر گوینده را انتقال نمی دهد.
جعفری با انتقاد از کسانی که ترجمه آهنگین قرآن را مطرح کرده‌اند، اظهار کرد: در ترجمه آهنگین قرآن در آخر آیاتی که کلمات خاصی وجود داشته در ترجمه فارسی هم چنین کاری کرده‌اند و واقعا آسیب فراوانی به ترجمه وارد شده است.
استاد سابق دانشگاه شیراز در ادامه گفت: کلمات مترادف در قرآن وجود ندارد؛ زیرا گوینده کسی نبوده است که از بیان لفظی برای رساندن معنای خاصی ناتوان بوده باشد. هر لفظی که بیان شده معنای خاص خودش را دارد مثلاً «خوف» یک معنا و «خشی» یک معنا دارند.
جعفری با اشاره به دیدگاه آیت‌الله طالقانی درباه آیه «لِمَنْ خَشِيَ رَبَّهُ» گفت: خشیت نگرانی و هراسی است که موجب پذیرش تسلیم و تربیت می‌گردد بنابراین معنای خشی متفاوت از خوف است و ترجمه آن دو به ترس وجهی ندارد.
وی در ادامه تأکید کرد: بسیاری از مترجمین «لعلهم یعقلون» و «لعلهم یتفکرون» را به «باشد که بیندیشند» ترجمه کرده‌اند در حالی که این دو با هم تفاوت دارند و خرد چیزی غیر از اندیشه است و نباید به جای یکدیگر به کار روند.
این پژوهشگر متون دینی اظهار کرد: مترجم باید بداند که دانستن عربی کفایت نمی‌کند بلکه باید معنای کلمات در زمان نزول را هم در نظر بگیرد. برخی واژه «فوم» را به سیب ترجمه کرده‌اند و این صحیح نیست بلکه فوم هر دانه‌ای است که نان با آن درست می‌کنند.
ضرورت انجام ترجمه‌های جدید از قرآن
جعفری در پایان سخنانش با طرح این سؤال که آیا این ترجمه‌هایی که از قرآن صورت گرفته کافی است؟ تصریح کرد: پاسخ منفی است. درست است که قرآن آخرین کلامی است که خداوند به پیامبرش وحی کرده است اما برداشت‌های انسان‌ها یکسان نیست. ترجمه‌ای که در 1000 سال پیش انجام شده برای مردم آن زمان بسیار مفید و خوب بوده است و ترجمه‌ای که 100 یا 50 سال پیش و یا امروز وجود دارد برای آیندگان کارآیی ندارد. امام حسین(ع) در حدیثی می‌فرمایند: مردم آخر الزمان مفهوم «صمد» را بهتر از مردم این زمان می‌دانند یعنی این کلمه دارای بطون مختلفی است و ما به دلیل استفاده از تجارب عینی خودمان و استفاده پیشینیان و آنچه که یاد گرفته‌ایم امروز از کلمه صمد این برداشت را داریم و ممکن است که فردا تجربه‌ها و اطلاعات دیگری پیش آید که بهتر مفهوم آن را درک کنند.
بعد از پایان سخنان محمدمهدی جعفری با پخش کلیپی نشست‌های شب تفاسیر عرفانی قرآنی مجید و شب تفاسیر فارسی قرآن مرور شد.
حجتالاسلام والمسلمین رسول جعفریان دومین سخنران این نشست بود و محور سخنان وی ترجمه‌ای بود
که وی آن را از دوره صفوی منتشر کرده بود. جعفریان در آغاز به جایگاه ترجمه قرآن
در دوره صفوی اشاره کرد و گفت: در دوره صفوی کار قابل توجهی درباره قرآن اعم از
ترجمه و تفسیر صورت نگرفته است و دلیل آن هم دو تفکر فلسفی و تفکر اخباری‌گری است که تفکر فلسفی، تفکری قرآنی نبود و تفکر اخباری‌گری هم به حدیث خیلی توجه داشت
و تفکر مبتنی بر قرآن در دوره صفوی نداریم. در دوره صفوی یک ترجمه دقیق از قرآن به
زحمت یافت می‌شود در حالی که بسیاری از متون شیعه به فارسی ترجمه شده‌اند.
ترجمه نورالدین کاشانی سبک جدیدی دارد
جعفریان در ادامه به تبیین «کتاب مبین»؛ ترجمه و تفسیر قرآن کریم اثر نورالدین کاشانی در دوره صفوی پرداخت. وی اظهار کرد: سبک ترجمه مبین نورالدین کاشانی با تمام ترجمه‌های موجود متفاوت است و شاید دلیلش آن است که این ترجمه یک حالت ترجمه و تفسیر دارد، با این حال جدا کردن جنبه‌های تفسیری از ترجمه دشوار است.
این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: ترجمه‌های فعلی قرآن به این صورت است که یک صفحه متن عربی آیات هست و در صفحه مقابل ترجمه آن وجود دارد یا اینکه در یک سطر آیه است و در زیر آن ترجمه آن آمده است ولی در ترجمه مبین مترجم آیات را بر اساس قواعد قرائت و تجوید تقطیع کرده است، حتی یک کلمه یا دو کلمه و گاهی هم ممکن است که دو آیه به دنبال یکدیگر آورده شده باشند و در مرتبه بعد در ادامه خود آیه ترجمه آن بیان شده و فرد در جریان ترجمه قرار داده شده باشد. به عبارت دیگر، همان طور که خداوند آیه را نازل کرده و نکته بعد را گفته و یا مطلبی فرع بر مطلب قبلی بیان کرده است به همان شکل آیات را تجزیه کرده است.
جعفریان اظهار کرد: کاشانی در ابتدا با آگاهی کامل توضیح داده که وقتی آیه را می‌خوانید بتوانید ترجمه آن را هم ببینید و به دنبال آن ترجمه فارسی داشته باشید بدون اینکه به صفحه قبلی برای ترجمه بازگردید یا به سطری پایین‌تر از آیه نگاه کنید و ذهنتان را از خواندن قرآن جدا کنید.
وی درباره ویژگی‌های ترجمه کاشانی گفت: مترجم با حداقل عبارات فرد را در جریان آیه قرار می‌دهد؛ مثلا اگر در یک جایی گفته است که «وأنتم ظالمون» در آنجا مصداق ظلم را بیان می‌کند. در ترجمه این آیه مراد آن است که شما با عبادت بتها ستمکار شدید و این ظلم یک ظلم ویژه‌ای است.
این پژوهشگر تاریخ تصریح کرد: کاشانی آنچه از روایات و تفاسیر گرفته است را در دل ترجمه‌های کوتاه قرار می‌دهد تا فهم آیه راحت‌تر شود. در این ترجمه با یک ترجمه تحت‌اللفظی و آزاد روبهرو نیستید و کاشانی تلاش کرده که آنچه را که در صدر اسلام از آیات مدنظر بوده با توضیحات برگرفته از روایات و تفاسیر آنها را به هم نزدیک گرداند.
جعفریان در پایان سخنانش گفت: به طور کلی باید گفت که این ترجمه به هیچ وجه از حالت ترجمه خارج نشده است. درج نکات تفسیری کوتاه، ارائه شأن نزول بسیار مختصر و معانی لغوی در دل ترجمه یک سبک کاملا جدید است.
آخرین سخنران این نشست بهاءالدین خرمشاهی بود. وی در سخنانی تصریح کرد: ایرانی‌ها در
ترجمه قرآن پیشگام بوده‌اند و اگر هم
سلمان فارسی به عنوان مترجم در نظر گرفته نشود از قرن سوم ترجمه قرآن شروع شده
است.
خرمشاهی اظهار کرد: ترجمه بخشنده بخشایشگر بهترین ترجمه «بسم الله الرحمن الرحیم» است؛ زیرا واژه‌های بخشنده و بخشاینده هم از ریشه «بخش» و کلمات «رحمان» و «رحیم» هم از ریشه «رحم» هستند.
وی درباره نثر ترجمه خودش گفت: ترجمه به نثر معیار است؛ نثر معیار نثر کتاب‌های درسی، سخنرانی‌ها و رسانه‌های همگانی است و نثر معیار را به نثر ادبی ترجیح می‌دهم.
