اقتباس علامه طباطبایی از تفسیر اروپایی در فهم «الکتاب»
گروه انديشه: آيت‌الله محقق داماد در نشست «شب کتابت وحی» گفت: تفسیر ابن شهرآشوب اروپایی است و علامه طباطبایی نیز در تفسیر کتاب در آیه شریفه «ذلک الکتاب لا ريب فيه» از این کتاب الگو گرفته است و دقیقا کلام ابن آشوب را می‌گوید.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، نشست «شب کتابت وحی» با سخنرانی آیت‌الله سید مصطفی محقق داماد، استاد دانشگاه شهید بهشتی، مرتضی کریمی‌نیا، عضو هیئت علمی بنیاد دایره المعارف اسلامی و علیرضا هاشمی‌نژاد، استاد دانشگاه شهید باهنر کرمان در کانون زبان فارسی برگزار شد.
آیت‌الله محقق داماد سخنان خود را با طرح این سؤال که در آیه دوم سوره بقره «ذلک الکتاب لا ریب فیه» مراد از «کتاب» چیست؟ آغاز کرد و گفت: قرآن از روز اول و از آیات اولیه خودش را یک کتاب خوانده است، به چه کتابی اشاره دارد؟
وی ادامه داد: میبدی، مفسر قرن ششم و صاحب تفسیر کشف‌الاسرار و عدة الابرار، «ذلک الکتاب لا ریب فیه» را این طور به فارسی ترجمه کرده است، «این، آن نامه است که شور دل را در آن جای نیست». میبدی کتاب را به نامه ترجمه کرده است؛ زیرا در عربی به نامه هم کتاب گفته می‌شود ولی مفسرین بعد از او چنین کاری را انجام نداده‌اند.
آیت‌الله محقق داماد با اشاره به تفسیر ابن شهرآشوب اظهار کرد: نحوه نگارش وی اروپایی و این تفسیر در حقیقت یک تفسیر اروپایی است. علامه طباطبایی از این کتاب الگو گرفته است، کلام المیزان دقیقا کلام ابن شهر آشوب است.
استاد دانشگاه شهید بهشتی در ادامه افزود: ابن شهر آشوب در ذیل این آیه می‌گوید که «کتاب» از نظر ادبی مصدری است که نقش مبالغه دارد. معنای کتاب به معنای جمع و ضم است، به این معنا که چند چیز که به هم ضمیمه می‌کنند و کتاب شکل می‌گیرد. به بیان دیگر، چون کتاب اوراق و کلماتش به هم ضمیمه است به آن کتاب گفته می‌شود.
این استاد دانشگاه با اشاره به روایتی که ابن شهر آشوب آن را نقل کرده است ادامه داد: در روایت گفته شده است که «فان النبی(ص) أمر بکتابة کل ما ینزل من الوحی و تسمیة القرآن کتابا اشارة الی وجوب کتابته لحفظه وکتابة القرآن فرض کفایة علی المسلمین»، چون دستور داده بود که بنویسند از ابتدا به آن کتاب گفته می‌شود، زیرا بر جامعه ایمانی واجب است که قرآن را از طریق کتابت حفظ کنند و کتابت قرآن بر مسلمین واجب کفایی است. روایات حفظ قرآن هم به این معناست که با کتابت یا حافظه آن را حفظ کنند.
آیت‌الله محقق داماد اظهار کرد: پاسخ ابن شهرآشوب جواب سؤال آغازین بحث نیست. آنچه که احتمال می‌دهم و به ذهنم می‌رسد آن است که اولین آیه‌ای که بر پیامبر(ص) نازل شده آیه «إقرأ باسم ربک الذی خلق؛ بخوان به نام خدایی که تو را خلق کرد» است. اما پیامبر(ص) چه چیزی را بخواند؟ خواندن و قرائت از روی یک مکتوب است و لذا در حدیث است که وقتی که گفته شد بخوان، پیامبر(ص) فرمودند: «ما أنا بقارئ» قدرت خواندن را ندارم که این عنایت پروردگار بود که آن را خواند.
وی ادامه داد: به نظر می‌رسد با توجه به آنکه «ذلک» اسم اشاره بعید است، «کتاب» که در آیات اولیه قرآن آمده است به «ام الکتاب» اشاره دارد و این کتاب نازل شده‌ای از «ام الکتاب» است.
بر اساس این گزارش، «نشانه‌های کهنگی متون و مصاحف قرآنی» موضوع سخنرانی مرتضی کریمی‌نیا بود. وی در بخش اول سخنانش به 12 مورد از ویژگی‌های کهنگی متون اشاره کرد و در قالب تصاویر و عکس‌هایی به توضیح هر کدام از آنها در متون کهنه پرداخت.
کریمی‌نیا نشانه‌های کهنگی متون را شامل «تأثیرپذیری از مصحف در دوران باستان متأخر در بین النهرین»، «مصاحف عمودی نه بیاضی»، «کتابت پیوسته»، «استفاده حداکثری از تمام سطح پوست‌برگه»، «عدم تقید به نظم و صفحه‌آرایی»، «نبود تذهیب و سرسوره، جز تذهب ساده الحاقی»، «رسم ناقص در کتابت صداهای بلند و کوتاه»، «نشانه‌گذاری پایان آیات و شمارش بسمله به عنوان آیه»، «نشانه‌گذاری بسیار بی‌انضباط»،« وجود سهو و اشتباه مکرر کاتب» و «عدم رعایت ترتیب رایج در ترتیب سوره‌ها» دانست.
کریمی‌نیا در بخش دیگری از سخنانش به مسئله «رسم ناقص» در برابر «رسم رو به کامل» اشاره کرد و نمونه‌هایی را با تصاویر متون قدیمی تبیین نمود که مواردی همچون: نقص شدید الف به عنوان نمونه، «کان»، «کانوا» به شکل «کن» و کنوا» نوشته می‌شده است یا وجود تعداد بسیار زیاد «قل»، «قلت»، «قلوا» به جای «قال»، «قالت»، «قالوا» را در بر می‌گیرد.
نویسنده کتاب «سیره‌پژوهی در غرب» ادامه داد: نشانه‌های ضمه و فتحه با الف نشان داده می‌شده است. مثلا کلمه «طوی» به صورت «طاوی» و واژه «شئ» به شکل «شای» نوشته می‌شده است. افزون بر این، صدای بلند «آ» با دندانه «ی» مطرح بوده است و «اله» به صورت «الیه» نگارش شده است.
علیرضا هاشمی‌نژاد، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید باهنر کرمان آخرین سخنران این نشست بود. وی اظهار کرد: دو انگیزه برای کتابت قرآن وجود داد: انگیزه اول آنکه کتابت طریقی برای حفظ و درست‌نویسی قرآن بوده است.
و انگیزه دوم، انگیزه زیبانویسی است، چرا که مسلمانان به این نتیجه رسیدند که همان زیبایی که برای گوش در ارتباط با تلاوت قرآن دارند، همان زیبایی هم برای چشم وجود داشته باشد و از دیدن قرآن با شکل زیبا و فاخر لذت ببرند.
عضو هیئت علمی دانشگاه کرمان در ادامه افزود: شاید بتوان گفت که انگیزه اصلی پیدایش خوش‌نویسی در اسلام انگیزه زیبایی‌نویسی قرآن بود، زیرا اگر به تعریف خوش‌نویسی مراجعه شود یا تعریفی از خوش‌نویسی ارائه شود دو مسئله مهم در خوش‌نویسی تأثیرگذار بوده است: یکی ارزش متن و دیگری درک جامع متن و این دو نکته در تمدن بسیار مهم می‌باشد.
یادآور می‌شود، بیشتر صحبت‌های هاشمی‌نژاد در خصوص چگونگی کتابت قرآن با نمایش انواع مختلف خط‌های خوش‌نویسی با ارائه توضیحات درباره تصاویر متعدد از قرآن‌های قدیمی بود.
