جایگاه وقف از منظر قرآن کریم
یکی از سنتهای زیبای اسلامی، سنت وقف است. این عمل از چنان جایگاهی برخوردار است که؛ پیامبر خدا(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) و اهل بیتش(علیهم‌السلام) به آن بسیار عمل کرده‌اند. نمونه‌های فراوانی از این رفتار ایشان می‌توان ذکر کرد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، شفقنا نوشت: از سنتهای ماندگار اسلام است که اهل بیت(علیهم‌السلام) به آن بسیار عامل بودند و به طور کل در بین مسلمین رواج فراوان داشته است. در کشورهای اسلامی، نمونه‌های فراوانی از آن موقوفات می‌توان دید، که بعد از گذشت صدها سال از اتمام لوح عمر واقف، هنوز پابرجایند و برای صاحبشان خیرات می‌فرستند.
چیستی وقف
وقف در لغت به معناى ایستادن، ماندن و آرام گرفتن است.[۱]
اما درباره کاربرد آن، مرحوم محقق حلّى در شرایع مى نویسد: «وقف، عقدى است که ثمره آن حبس اصل و تسبیل منافع است (تسبیل منافع یعنى صرف کردن مال در جهتى که واقف تعیین کرده است).»[۲]
نبى اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) نیز می‌فرماید: «حَبِّسِ الأَصْلَ وَسَبِّلِ المَنفَعَه [۳] اصل را حبس کن و منافعش را در راه خدا آزاد نما.»
وقف از نظر قرآن
در قرآن مجید آیه‌ای که بر وقف و احکام فقهی آن صراحت داشته باشد وجود ندارد، ولی می توان از باب اولویت با آیات مربوط به «احسان و انفاق»، « قرض الحسنه »، «تعاون» و «صدقه»، به جواز؛ بلکه رُجهان و استحباب آن استدلال کرد.
یکی از این آیات، آیه«بِرّ» است: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّون [آل عمران/ ۹۲] هرگز به حقیقت نیکوکارى نمى رسید، مگر اینکه از آنچه دوست مى دارید [در راه خدا] انفاق کنید.» بنا بر این آیه نهایت نیکی زمانی است که انسان آنچه را که دوست دارد در راه خداوند انفاق کند. یکی از بهترین مصادیق انفاق، وقف است. بنابراین می‌توان یکی از مصادیق این آیه را مسأله وقف دانست.
وقف در سُنَّت
در حدیث مشهوری از رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمده است که می فرمایند: «إذا ماتَ الإنسانُ انقَطَعَ عَمَلُهُ إلّا مِن ثَلاثٍ: إلّا مِن صَدَقَهٍ جاریَهٍ أو عِلمٍ یُنتَفَعُ بِهِ أو وَلَدٍ صالِحٍ یَدعُو لَهُ [۵] هرگاه فرزند آدم بمیرد عمل او قطع می شود مگر از سه چیز، ۱- صدقه جاریه (وقف) ۲- عملی که از آن سود برده شود و ۳- فرزند صالحی که برای او دعا کند.» پیامبر خدا؛ بارها به این سنت عمل نموده، از جمله شیخ حُرّ عاملی نقل می‌کند: پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) زمینی را وقف کرد و منافع آن را برای ابن السبیل صدقه قرار داد.[۶]
از دیگر نمونههایی که در بسیاری از نقلها به آن اشاره شده است، موقوفات «مُخَیریق» است؛ که توسط پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) انجام گردید و ماجرای آن به این شرح است:
مردی از یهودیان به نام «مُخَیریق»، که در جنگ اُحد مسلمان شده بود، همراه سپاه اسلام در جنگ با مشرکان شرکت داشت. هنگامی که به سوی اُحد حرکت کرد، گفت: اگر من کشته شدم، هفت قطعه از باغهای من از آن رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) باشد. آن باغها عبارت بودند از: عواف، دلال، برقه، مبیت، حسنی، صافیه و حائط ام ابراهیم. مخیریق در این جنگ کشته شد و آن باغها از همان تاریخ، یعنی سال سوم هجری به مِلک پیامبر (صلوات الله علیه) درآمد و آن حضرت تصرف نمود.
تا سال هفتم هجری کارگران رسول خدا (صلوات الله علیه) آن باغها را اداره می کردند تا این که در همان سال آن باغها را پیامبر خدا(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) وقف کردند.[۷]
در سیره پیشوای اول شیعیان نیز، مسأله وقف بسیار نمود دارد. از امیرمؤمنان(علیه‌السلام) موقوفات فراوانی به یادگار مانده است. از جمله آنها؛ در مناقب ابن شهر آشوب آمده است که « علی (علیه‌السلام) در” یَنبَع ” صد چشمه در آورد و برای حاجیان خانه خدا وقف فرمود و چاه هایی در راه کوفه و مکه حفر کرد و مسجد فتح را در مدینه و مسجدی را در مقابل قبر حمزه و در میقات و کوفه و بصره و آبادان بنا کرد.»[۸]
از امام صادق (علیه السلام) نیز نقل شده است که امیرالمومنین(علیه السلام) خانه ای در بنی زریق داشته و بدین صورت آن را وقف کرد:
به نام خدای بخشاینده مهربان، این است آنچه علی بن ابی طالب آن را در حالی که زنده و کامل بود، صدقه کرده است. وقف نمود خانه خود را که در بنی زریق دارد، صدقه ای که فروخته نمی شود و هبه نمی شود، تا خدایی که وارث آسمان و زمین است، آن را وارث شود. و در این خانه، خاله های خود را سکونت داد، مادامی که خود یا اولادشان زنده هستند و وقتی مرگ آنها فرار رسید، برای محتاج هایی از مسلمانان باشد.[۹]
نکته پایانی: از آنچه نقل شد، مشخص می‌شود سنت وقف، در میان مسلمانان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و در میان اهل بیت(علیهم‌السلام) بسیار ساری و جاری بوده، و ایشان ضمن تأکید بر آن، خود نیز با ایجاد موقوفات فراوان، ضمن امضای آن، پیروانشان را به انجام آن تشویق کردند.
منابع:
[۱] فرهنگ عمید، کلمه وقف، چاپ سوم، ص ۱۱۰۰.
[۲] شرایع الاسلام، ج ۱، چاپ چهارم، ص۳۴۳
[۳] المبسوط، ج۳، ص۲۸۶.
[۴] شرایع الاسلام، ج۱، چاپ چهارم، ص۳۵۰.
[۵] محمدبن محمد شعیری، جامع الأخبار، المطبعه‌الحیدریه، نجف، اول، ص ۱۰۵
[۶] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام – قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق، ج ۱۱، ص ۵۶۲.
[۷] وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، ۹۸۸ / ۳. سیره نبویه، ابن کثیر، ۳۴۴ / ۲. مغازی واقدی
[۸] ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب،ناشر، علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ ق. ج ۱، ص۳۸۸،
[۹] وسایل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام – قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.ج۱۳،ص۳۰۴،حدیث ۴،
چیستی وقف
وقف در لغت به معناى ایستادن، ماندن و آرام گرفتن است.[۱]
اما درباره کاربرد آن، مرحوم محقق حلّى در شرایع مى نویسد: «وقف، عقدى است که ثمره آن حبس اصل و تسبیل منافع است (تسبیل منافع یعنى صرف کردن مال در جهتى که واقف تعیین کرده است).»[۲]
نبى اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) نیز می‌فرماید: «حَبِّسِ الأَصْلَ وَسَبِّلِ المَنفَعَه [۳] اصل را حبس کن و منافعش را در راه خدا آزاد نما.»
وقف از نظر قرآن
در قرآن مجید آیه‌ای که بر وقف و احکام فقهی آن صراحت داشته باشد وجود ندارد، ولی می توان از باب اولویت با آیات مربوط به «احسان و انفاق»، « قرض الحسنه »، «تعاون» و «صدقه»، به جواز؛ بلکه رُجهان و استحباب آن استدلال کرد.
یکی از این آیات، آیه«بِرّ» است: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّون [آل عمران/ ۹۲] هرگز به حقیقت نیکوکارى نمى رسید، مگر اینکه از آنچه دوست مى دارید [در راه خدا] انفاق کنید.» بنا بر این آیه نهایت نیکی زمانی است که انسان آنچه را که دوست دارد در راه خداوند انفاق کند. یکی از بهترین مصادیق انفاق، وقف است. بنابراین می‌توان یکی از مصادیق این آیه را مسأله وقف دانست.
وقف در سُنَّت
در حدیث مشهوری از رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمده است که می فرمایند: «إذا ماتَ الإنسانُ انقَطَعَ عَمَلُهُ إلّا مِن ثَلاثٍ: إلّا مِن صَدَقَهٍ جاریَهٍ أو عِلمٍ یُنتَفَعُ بِهِ أو وَلَدٍ صالِحٍ یَدعُو لَهُ [۵] هرگاه فرزند آدم بمیرد عمل او قطع می شود مگر از سه چیز، ۱- صدقه جاریه (وقف) ۲- عملی که از آن سود برده شود و ۳- فرزند صالحی که برای او دعا کند.» پیامبر خدا؛ بارها به این سنت عمل نموده، از جمله شیخ حُرّ عاملی نقل می‌کند: پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) زمینی را وقف کرد و منافع آن را برای ابن السبیل صدقه قرار داد.[۶]
از دیگر نمونههایی که در بسیاری از نقلها به آن اشاره شده است، موقوفات «مُخَیریق» است؛ که توسط پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) انجام گردید و ماجرای آن به این شرح است:
مردی از یهودیان به نام «مُخَیریق»، که در جنگ اُحد مسلمان شده بود، همراه سپاه اسلام در جنگ با مشرکان شرکت داشت. هنگامی که به سوی اُحد حرکت کرد، گفت: اگر من کشته شدم، هفت قطعه از باغهای من از آن رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) باشد. آن باغها عبارت بودند از: عواف، دلال، برقه، مبیت، حسنی، صافیه و حائط ام ابراهیم. مخیریق در این جنگ کشته شد و آن باغها از همان تاریخ، یعنی سال سوم هجری به مِلک پیامبر (صلوات الله علیه) درآمد و آن حضرت تصرف نمود.
تا سال هفتم هجری کارگران رسول خدا (صلوات الله علیه) آن باغها را اداره می کردند تا این که در همان سال آن باغها را پیامبر خدا(صلّی‌الله‌علیه‌وآله) وقف کردند.[۷]
در سیره پیشوای اول شیعیان نیز، مسأله وقف بسیار نمود دارد. از امیرمؤمنان(علیه‌السلام) موقوفات فراوانی به یادگار مانده است. از جمله آنها؛ در مناقب ابن شهر آشوب آمده است که « علی (علیه‌السلام) در” یَنبَع ” صد چشمه در آورد و برای حاجیان خانه خدا وقف فرمود و چاه هایی در راه کوفه و مکه حفر کرد و مسجد فتح را در مدینه و مسجدی را در مقابل قبر حمزه و در میقات و کوفه و بصره و آبادان بنا کرد.»[۸]
از امام صادق (علیه السلام) نیز نقل شده است که امیرالمومنین(علیه السلام) خانه ای در بنی زریق داشته و بدین صورت آن را وقف کرد:
به نام خدای بخشاینده مهربان، این است آنچه علی بن ابی طالب آن را در حالی که زنده و کامل بود، صدقه کرده است. وقف نمود خانه خود را که در بنی زریق دارد، صدقه ای که فروخته نمی شود و هبه نمی شود، تا خدایی که وارث آسمان و زمین است، آن را وارث شود. و در این خانه، خاله های خود را سکونت داد، مادامی که خود یا اولادشان زنده هستند و وقتی مرگ آنها فرار رسید، برای محتاج هایی از مسلمانان باشد.[۹]
نکته پایانی: از آنچه نقل شد، مشخص می‌شود سنت وقف، در میان مسلمانان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و در میان اهل بیت(علیهم‌السلام) بسیار ساری و جاری بوده، و ایشان ضمن تأکید بر آن، خود نیز با ایجاد موقوفات فراوان، ضمن امضای آن، پیروانشان را به انجام آن تشویق کردند.
منابع:
[۱] فرهنگ عمید، کلمه وقف، چاپ سوم، ص ۱۱۰۰.
[۲] شرایع الاسلام، ج ۱، چاپ چهارم، ص۳۴۳
[۳] المبسوط، ج۳، ص۲۸۶.
[۴] شرایع الاسلام، ج۱، چاپ چهارم، ص۳۵۰.
[۵] محمدبن محمد شعیری، جامع الأخبار، المطبعه‌الحیدریه، نجف، اول، ص ۱۰۵
[۶] حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام – قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق، ج ۱۱، ص ۵۶۲.
[۷] وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، ۹۸۸ / ۳. سیره نبویه، ابن کثیر، ۳۴۴ / ۲. مغازی واقدی
[۸] ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب،ناشر، علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ ق. ج ۱، ص۳۸۸،
[۹] وسایل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام – قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.ج۱۳،ص۳۰۴،حدیث ۴،
