تولید، اشتغال و رسالت حوزه و دانشگاه
گروه حوزه‌های علمیه: تولید از مقولاتی است همزاد انسان و گزافه نیست اگر بگوییم انسان بدون تولید، نمی‌تواند مفهوم و مصداق بیرونی داشته باشد زیرا خداوند فطرتا انسان را خلاق، فعال و مولد آفریده است و انسان بدون تولید اندیشه، کار و در مفهوم قرآنی آن بدون ایمان و عمل صالح متصور نیست.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) روایات و آیات و سیره و منش انبیاء و اولیاء مشحون از مقوله تولید است؛ قرآن کریم فرموده است لیس للانسان الا ما سعی؛ نیست برای انسان مگر آنچه تلاش و کوشش کرده است. سعی و تلاش در آیه شریفه مطلق است و به هیچ قیدی مقید نیست. از این حیث تولید، مقوله‌ای عام است که تمامی عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و هنری را شامل می‌شود.
اگرچه تولید و اشتغال که امسال از سوی مقام معظم رهبری به عنوان شعار سال انتخاب شده است در نگاه نخست مقوله‌ای اقتصادی است و مدنظر ایشان نیز ایجاد شغل برای آحاد جامعه و تولید مصارف مورد نیاز کشور توسط خود مردم است اما این به معنای آن نیست که حوزه در این مقوله نهادی بی طرف است و نمی‌تواند دخالت قابل توجه و نقش موثری داشته باشد.
بسیاری از مشکلات اقتصادی کشور اگر چه ریشه اقتصادی دارد ولی بخش معتنابهی از آن نیز ناشی از نبود فرهنگ اقتصادی مناسب است؛ اینکه دلالی در کشور پردرآمدتر از تولید است، اینکه مصرف اعم از مصرف انرژی و مواد غذایی و ... بهینه نیست، اینکه جوانان کشور تا مجبور نباشند حاضر به کارگری نیستند؛ اینکه جایگاه و شان کار و کارگر در کشور شان مطلوبی نیست، اینکه در راه‌های خیر و نیک پول‌های فراوانی هزینه می‌شود ولی بسیاری از آن‌ها متناسب با اولویت نیست، اینکه اسراف و تبذیر، تجمل‌پرستی و مانور تجمل، به رخ کشیدن ثروت و سنجش شخصیت انسان‌ها با میزان ثروتشان و ده‌ها رذیله و خصیصه ناپسند به خصوص در سال‌های اخیر در کشور با روندی تصاعدی رو به تزاید نهاده است بیش از آن که ریشه اقتصادی داشته باشد ریشه در فرهنگ اقتصادی دارد.
دردآورتر از همه این‌ها، آن که این فرهنگ گاهی تا جایی رو به حضیض ذلت نهاده است که ایرانی، جنسی بهتر از مشابه خارجی تولید می‌کند اما وقتی نام ایران بر روی آن ثبت می‌شود مشتری را به عقب می‌راند و گویی خاک مرگ بر آن پاشیده است؛ اینکه ایرانی کمتر حاضر است جنس ایرانی بخرد به هیچ وجه ربطی به مقوله اقتصاد و تولید و صرفه و عدم صرفه ندارد؛ جنسی با کارگر ایرانی و با کیفیتی بهتر از اجناس خارجی تولید می‌شود و بعضا قیمت آن تفاوت زیادی هم با قیمت خارجی ندارد ولی باز باید مارک یک برند خارجی را یدک کند تا بتواند فروش داشته باشد؛ آیا این چیزی جز وادادگی فرهنگی و بی غیرتی اقتصادی است البته بماند که عده‌ای برای سودهای بادآورده و قاچاق کالا نمی‌خواهند این فرهنگ رویه درستی به خود بگیرد و عده‌ای نیز با تولید اجناس بنجل بی اعتمادی اقتصادی درست کرده و می‌کنند ولی جای تردید نیست که این مسئله بیش از آن که ریشه اقتصادی داشته باشد ریشه فرهنگی دارد و اینجاست که نقش رسانه اعم از رسانه صوتی و تصویری ملی و رسانه‌های مکتوب و مجازی و منبر و خطابه بارز و مشهود می‌شود.
حوزه و دانشگاه و به خصوص حوزه اگر چه ممکن است نقش مستقیمی در تولید و اشتغال نداشته باشند اما نقش مهمی می توانند در فرهنگسازی اقتصادی داشته باشند و در راس آن تولید و تدوین مبانی، اهداف و روش‌های اقتصاد اسلامی و مهمتر از آن زمینه‌سازی فرهنگی برای پذیرش آن از سوی جامعه است.
هنوز که هنوز است تولید علم اقتصاد اسلامی برای تدریس در حوزه و دانشگاه به مقدار لازم و مطلوب نداریم و کسانی تربیت نمی‌شوند که وقتی از دانشگاه وارد عرصه تلاش و فعالیت اقتصادی می‌شوند چشم بر روی حقوق‌های نجومی و اختلاس ببندند و مسئولیت را طعمه ندانند تا بادآورده و حرام بر ثروت‌هایشان بیافزایند؛ کمتر مدیرانی تربیت کرده‌ایم که اگر مصداق «عباد الرحمن» نیستند حداقل مصداق «وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا »(63 فرقان) باشند بلکه عرصه سیاسی و مدیریتی کشور به عرصه رقابتی خطرناک و ناجوانمردانه برای رسیدن به طعمه بیت‌المال شده است.
رهبری در سال‌های اخیر با توجه به مشکلات اقتصادی و تحریم که می‌تواند پاشنه آشیل بقای کشور باشد اهتمام ویژه‌ای به این مقوله نشان داده‌اند اما واقعیت آن است که نه تنها حوزه بلکه مجموعه نهادهای فرهنگساز کشور نتوانسته‌اند موفقیت قابل ارایه‌ای در این مسئله داشته باشند؛ فرهنگ اقتصادی در کشور روز به روز وخیم تر و مجروح‌تر شده است؛ یک نقش حوزه بازتولید اندیشه‌های قرآنی و روایی اقتصادی است که کارهای خوبی شده و می‌شود و آثار فراوانی نیز تولید شده است اما نقش مهمتر نهادهای تبلیغ، آن است که الگویی عملی برای تبعیت مردم ارایه دهند و راه آن این است که خود پیشگام در این مسئله باشند و صد البته مسئولیت مسئولان به ویژه حوزویان مسئول در کشور دوچندان است؛ مطمئنا وقتی مسئولان اتومبیل خارجی سوار می‌شوند؛ حاضر نیستند به لباس ایرانی و پارچه ایرانی و در یک کلام تولید ایرانی افتخار کنند مطمئنا نمی‌توان به مردم گفت شما به این ها افتخار کنید.
مبلغان و وعاظ کم نیستند و در کنار رسانه‌ها و همراه آنان کم منبر وعظ و خطابه و مجلس انسان‌سازی در کشور به خصوص در ماه‌های عزا برپا نمی‌شود اما چقدر از محتوای منابر در سال‌های اخیر به تبیین شعارهای رهبری و انتقاد از کسانی که به اقتصاد کشور ضربه می‌زنند بوده است؛ چقدر در فرهنگسازی اقتصادی معطوف به عرصه کاربردی حتی تولید علمی داشته‌ایم؟ آیا این خطر نیست که تولیدات مجالس مذهبی نیز گاهی رنگ سکولاریسم به خود گرفته و می‌گیرد؟
به نظر می‌رسد بازتولید گفتمان قرآنی روایی در مقوله کار، تولید، تبیین ماهیت واقعی شخصیت انسان، ثمرات دنیوی و اخروی تولید و عمل صالح مهمترین مقولاتی است که بار آن بر دوش حوزه و دانشگاه بیش از هر نهاد دیگری است.
قرآن کریم در آیات متعدد شرط سعادت و رسیدن به فوز عظیم الهی را در ایمان و عمل صالح قرار داده است و آیا مسئولیت تولید و تربیت انسان‌های صالح جز خانواده بر دوش نهادهای دیگری غیر از نهادهای آموزشی و تبلیغی است؟. در منظومه معرفتی قرآن و روایات، اساسا اقتصاد و ثروت مقوله‌ای محوری نیست؛ یک آیه و روایت نمی‌توان یافت که در آن اقتصاد و رشد مادی هدف شمرده شود و همه مقدمه برای مسئله دیگری است؛ گویی خداوند در قرآن مسئولیت رزق و اقتصاد خانواده مومن را به طرز قاطعی بر عهده گرفته است آن جا که می‌فرماید نحن نرزقکم و ایاکم ما از شما روزی نمی‌خواهیم و روزی شما را هم می دهیم؛ «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ»(96 اعراف) و یا فرموده «وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا»(6 هود)؛ لحن ایات آنقدر قاطع است که خداوند وعده داده اگر انسان در هر شغل و مقام و پست و حرفه‌ای اگر مومن باشد رزق و روزی و اقتصاد او بر عهده خداست؛ ولی چقدر برای ایجاد این باورها البته نه فقط به صورت دستوری و توصیه‌ای بلکه در قالب تجلی و بروز آن در سیستم برنامه‌ریزی و تصمیم گیری کشور تلاش گفتمانی و تصمیم ساز صورت گرفته است.
در گفتمان قرآنی و اسلامی، کار و رشد و پیشرفت هم هدف نیست بلکه وسیله و ابزاری برای خدمت به دیگران و رشد و تعالی اجتماعی است لذا بر خلاف مکاتب جامعه‌شناسی مادی که تمامی مولفه‌های رشد و پیشرفت را در شغل و در آمد، تحصیلات و بالا شهر و پایین شهری بودن خلاصه می‌کنند ملاک اصلی در برتری انسان را در تقوا می‌داند و می‌فرماید: «وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى»(39 نجم) همچنین فرموده است: يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ(13 حجرات) و اگر کار ارزش شمرده و روایت فرموده است: الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله؛ هر برای خانواده‌اش تلاش کند همانند مجاهد در راه خداست و پیامبر بر دست کارگر بوسه می‌زند همه و همه برای آن است تا انسان مصداق «ملعون من القی کله علی الناس؛ کسی که بار خود را بر دوش دیگران بیندازد ملعون است» نشود.
به هر صورت امسال نیز با تدبیر مقام معظم رهبری شعار سال به مقوله ای مهم از اقتصاد مقاومتی یعنی تولید و اشتغال اختصاص یافته است و همان طور که با استناد به آیات قرآن بیان شد مهمترین رکن در تولید و اشتغال تربیت نیروهای انسانی است که باور به خدا، قیامت و در یک کلام از یک سو متقی و از سوی دیگر دارای عمل صالح باشند و صد البته بدیهی است که عمل صالح منحصر به عباداتی چون روزه و نماز نیست بلکه کسب رزق حلال و تولید در راستای خدمت به مردم مهمترین جزء از اجزاء عمل صالح است همان طور که عالمی چون آیت‌الله فاصل لنکرانی که یک عمر خود را مفتخر به نوکری قرآن و اهل‌بیت می‌دانست فرموده است: حاصل 50 سال عمر این است که من پنجاه سال است دارم اسلام می‌خوانم، بگذار خلاصه‌اش را برایت بگویم، واجباتت را انجام بده، به جای مستحبات، تا می‌توانی به کار مردم برس، کار مردم را راه بینداز. اگر قیامت کسی از تو سوال کرد بگو فاضل گفته بود.
اگرچه تولید و اشتغال که امسال از سوی مقام معظم رهبری به عنوان شعار سال انتخاب شده است در نگاه نخست مقوله‌ای اقتصادی است و مدنظر ایشان نیز ایجاد شغل برای آحاد جامعه و تولید مصارف مورد نیاز کشور توسط خود مردم است اما این به معنای آن نیست که حوزه در این مقوله نهادی بی طرف است و نمی‌تواند دخالت قابل توجه و نقش موثری داشته باشد.
بسیاری از مشکلات اقتصادی کشور اگر چه ریشه اقتصادی دارد ولی بخش معتنابهی از آن نیز ناشی از نبود فرهنگ اقتصادی مناسب است؛ اینکه دلالی در کشور پردرآمدتر از تولید است، اینکه مصرف اعم از مصرف انرژی و مواد غذایی و ... بهینه نیست، اینکه جوانان کشور تا مجبور نباشند حاضر به کارگری نیستند؛ اینکه جایگاه و شان کار و کارگر در کشور شان مطلوبی نیست، اینکه در راه‌های خیر و نیک پول‌های فراوانی هزینه می‌شود ولی بسیاری از آن‌ها متناسب با اولویت نیست، اینکه اسراف و تبذیر، تجمل‌پرستی و مانور تجمل، به رخ کشیدن ثروت و سنجش شخصیت انسان‌ها با میزان ثروتشان و ده‌ها رذیله و خصیصه ناپسند به خصوص در سال‌های اخیر در کشور با روندی تصاعدی رو به تزاید نهاده است بیش از آن که ریشه اقتصادی داشته باشد ریشه در فرهنگ اقتصادی دارد.
دردآورتر از همه این‌ها، آن که این فرهنگ گاهی تا جایی رو به حضیض ذلت نهاده است که ایرانی، جنسی بهتر از مشابه خارجی تولید می‌کند اما وقتی نام ایران بر روی آن ثبت می‌شود مشتری را به عقب می‌راند و گویی خاک مرگ بر آن پاشیده است؛ اینکه ایرانی کمتر حاضر است جنس ایرانی بخرد به هیچ وجه ربطی به مقوله اقتصاد و تولید و صرفه و عدم صرفه ندارد؛ جنسی با کارگر ایرانی و با کیفیتی بهتر از اجناس خارجی تولید می‌شود و بعضا قیمت آن تفاوت زیادی هم با قیمت خارجی ندارد ولی باز باید مارک یک برند خارجی را یدک کند تا بتواند فروش داشته باشد؛ آیا این چیزی جز وادادگی فرهنگی و بی غیرتی اقتصادی است البته بماند که عده‌ای برای سودهای بادآورده و قاچاق کالا نمی‌خواهند این فرهنگ رویه درستی به خود بگیرد و عده‌ای نیز با تولید اجناس بنجل بی اعتمادی اقتصادی درست کرده و می‌کنند ولی جای تردید نیست که این مسئله بیش از آن که ریشه اقتصادی داشته باشد ریشه فرهنگی دارد و اینجاست که نقش رسانه اعم از رسانه صوتی و تصویری ملی و رسانه‌های مکتوب و مجازی و منبر و خطابه بارز و مشهود می‌شود.
حوزه و دانشگاه و به خصوص حوزه اگر چه ممکن است نقش مستقیمی در تولید و اشتغال نداشته باشند اما نقش مهمی می توانند در فرهنگسازی اقتصادی داشته باشند و در راس آن تولید و تدوین مبانی، اهداف و روش‌های اقتصاد اسلامی و مهمتر از آن زمینه‌سازی فرهنگی برای پذیرش آن از سوی جامعه است.
هنوز که هنوز است تولید علم اقتصاد اسلامی برای تدریس در حوزه و دانشگاه به مقدار لازم و مطلوب نداریم و کسانی تربیت نمی‌شوند که وقتی از دانشگاه وارد عرصه تلاش و فعالیت اقتصادی می‌شوند چشم بر روی حقوق‌های نجومی و اختلاس ببندند و مسئولیت را طعمه ندانند تا بادآورده و حرام بر ثروت‌هایشان بیافزایند؛ کمتر مدیرانی تربیت کرده‌ایم که اگر مصداق «عباد الرحمن» نیستند حداقل مصداق «وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا »(63 فرقان) باشند بلکه عرصه سیاسی و مدیریتی کشور به عرصه رقابتی خطرناک و ناجوانمردانه برای رسیدن به طعمه بیت‌المال شده است.
رهبری در سال‌های اخیر با توجه به مشکلات اقتصادی و تحریم که می‌تواند پاشنه آشیل بقای کشور باشد اهتمام ویژه‌ای به این مقوله نشان داده‌اند اما واقعیت آن است که نه تنها حوزه بلکه مجموعه نهادهای فرهنگساز کشور نتوانسته‌اند موفقیت قابل ارایه‌ای در این مسئله داشته باشند؛ فرهنگ اقتصادی در کشور روز به روز وخیم تر و مجروح‌تر شده است؛ یک نقش حوزه بازتولید اندیشه‌های قرآنی و روایی اقتصادی است که کارهای خوبی شده و می‌شود و آثار فراوانی نیز تولید شده است اما نقش مهمتر نهادهای تبلیغ، آن است که الگویی عملی برای تبعیت مردم ارایه دهند و راه آن این است که خود پیشگام در این مسئله باشند و صد البته مسئولیت مسئولان به ویژه حوزویان مسئول در کشور دوچندان است؛ مطمئنا وقتی مسئولان اتومبیل خارجی سوار می‌شوند؛ حاضر نیستند به لباس ایرانی و پارچه ایرانی و در یک کلام تولید ایرانی افتخار کنند مطمئنا نمی‌توان به مردم گفت شما به این ها افتخار کنید.
مبلغان و وعاظ کم نیستند و در کنار رسانه‌ها و همراه آنان کم منبر وعظ و خطابه و مجلس انسان‌سازی در کشور به خصوص در ماه‌های عزا برپا نمی‌شود اما چقدر از محتوای منابر در سال‌های اخیر به تبیین شعارهای رهبری و انتقاد از کسانی که به اقتصاد کشور ضربه می‌زنند بوده است؛ چقدر در فرهنگسازی اقتصادی معطوف به عرصه کاربردی حتی تولید علمی داشته‌ایم؟ آیا این خطر نیست که تولیدات مجالس مذهبی نیز گاهی رنگ سکولاریسم به خود گرفته و می‌گیرد؟
به نظر می‌رسد بازتولید گفتمان قرآنی روایی در مقوله کار، تولید، تبیین ماهیت واقعی شخصیت انسان، ثمرات دنیوی و اخروی تولید و عمل صالح مهمترین مقولاتی است که بار آن بر دوش حوزه و دانشگاه بیش از هر نهاد دیگری است.
قرآن کریم در آیات متعدد شرط سعادت و رسیدن به فوز عظیم الهی را در ایمان و عمل صالح قرار داده است و آیا مسئولیت تولید و تربیت انسان‌های صالح جز خانواده بر دوش نهادهای دیگری غیر از نهادهای آموزشی و تبلیغی است؟. در منظومه معرفتی قرآن و روایات، اساسا اقتصاد و ثروت مقوله‌ای محوری نیست؛ یک آیه و روایت نمی‌توان یافت که در آن اقتصاد و رشد مادی هدف شمرده شود و همه مقدمه برای مسئله دیگری است؛ گویی خداوند در قرآن مسئولیت رزق و اقتصاد خانواده مومن را به طرز قاطعی بر عهده گرفته است آن جا که می‌فرماید نحن نرزقکم و ایاکم ما از شما روزی نمی‌خواهیم و روزی شما را هم می دهیم؛ «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ»(96 اعراف) و یا فرموده «وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا»(6 هود)؛ لحن ایات آنقدر قاطع است که خداوند وعده داده اگر انسان در هر شغل و مقام و پست و حرفه‌ای اگر مومن باشد رزق و روزی و اقتصاد او بر عهده خداست؛ ولی چقدر برای ایجاد این باورها البته نه فقط به صورت دستوری و توصیه‌ای بلکه در قالب تجلی و بروز آن در سیستم برنامه‌ریزی و تصمیم گیری کشور تلاش گفتمانی و تصمیم ساز صورت گرفته است.
در گفتمان قرآنی و اسلامی، کار و رشد و پیشرفت هم هدف نیست بلکه وسیله و ابزاری برای خدمت به دیگران و رشد و تعالی اجتماعی است لذا بر خلاف مکاتب جامعه‌شناسی مادی که تمامی مولفه‌های رشد و پیشرفت را در شغل و در آمد، تحصیلات و بالا شهر و پایین شهری بودن خلاصه می‌کنند ملاک اصلی در برتری انسان را در تقوا می‌داند و می‌فرماید: «وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى»(39 نجم) همچنین فرموده است: يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ(13 حجرات) و اگر کار ارزش شمرده و روایت فرموده است: الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله؛ هر برای خانواده‌اش تلاش کند همانند مجاهد در راه خداست و پیامبر بر دست کارگر بوسه می‌زند همه و همه برای آن است تا انسان مصداق «ملعون من القی کله علی الناس؛ کسی که بار خود را بر دوش دیگران بیندازد ملعون است» نشود.
به هر صورت امسال نیز با تدبیر مقام معظم رهبری شعار سال به مقوله ای مهم از اقتصاد مقاومتی یعنی تولید و اشتغال اختصاص یافته است و همان طور که با استناد به آیات قرآن بیان شد مهمترین رکن در تولید و اشتغال تربیت نیروهای انسانی است که باور به خدا، قیامت و در یک کلام از یک سو متقی و از سوی دیگر دارای عمل صالح باشند و صد البته بدیهی است که عمل صالح منحصر به عباداتی چون روزه و نماز نیست بلکه کسب رزق حلال و تولید در راستای خدمت به مردم مهمترین جزء از اجزاء عمل صالح است همان طور که عالمی چون آیت‌الله فاصل لنکرانی که یک عمر خود را مفتخر به نوکری قرآن و اهل‌بیت می‌دانست فرموده است: حاصل 50 سال عمر این است که من پنجاه سال است دارم اسلام می‌خوانم، بگذار خلاصه‌اش را برایت بگویم، واجباتت را انجام بده، به جای مستحبات، تا می‌توانی به کار مردم برس، کار مردم را راه بینداز. اگر قیامت کسی از تو سوال کرد بگو فاضل گفته بود.
