رابطه عدول از «الگوی تخصیص زمانی» انسان مسلمان با اقتصاد مقاومتی

براساس تأکیدات دین مبین اسلام، اخلال در کار و فعالیت اقتصادی انسان، در همه زندگی وی تأثیرگذار خواهد بود و این کار و تلاش در راستای رفع نیازهای خود و دیگران، عاملی مهم در جهت کسب رضایت خداوند است و همه انبیاء الهی، پیامبران، معصومان و بزرگان دینی، بر این مسئله تأکید کرده‌اند. اما در کنار همه این تأکیداتی که در اسلام بر کار و فعالیت اقتصادی صورت گرفته، بر لزوم استفاده از اوقات فراغت و همچنین تقسیم کار در زندگی انسان، تأکید فراوانی شده است؛ به گونه‎ای که علاوه بر تولید در راستای رفع نیازهای جامعه، فرصت برای استفاده از اوقات فراغت و همچنین رسیدگی به امور معنوی انسان فراهم شود.

آنچه در کشور ما به عنوان کشوری اسلامی نیازمند بررسی است این است که آیا این تقسیم کار به خوبی صورت گرفته که هم تأکیدات دین اسلام برآورده شود و هم اینکه بهره‌وری نیروی کار افزایش پیدا کند. همچنین عده‌ای وضعیت تعطیلات رسمی در کشور را مانعی بر سر راه افزایش بهره‌وری نیروی کار و بهبود وضعیت اقتصادی و تقسیم کار و اوقات فراغت به شیوه صحیح می‌دانند و معتقدند این وضعیت باید اصلاح شود اما از سوی دیگر عده‌ای بر این باورند که با توجه به بهره‌وری پائین در کشور، اصلاح تعطیلات رسمی، دردی را دوا نخواهد کرد. همه این مسائل نیازمند بررسی بیشتر در گفت‌وگو با کارشناسان مربوطه است.

ابتدا به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین امیر خادم‌علیزاده، عضو هیئت‌علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی رفتیم که وی در گفت‌وگو با ایکنا درباره تقسیم کار در زندگی انسان مؤمن در اقتصاد اسلامی اظها می‌کند: در ادبیات اقتصاد اسلامی، به نهاده ارزشمند نیروی کار در کنار نهاده مهم سرمایه و مدیریت، توجه شایانی شده است. در کلام قرآن ناطق؛ یعنی حضرت علی(ع) بیانات متعددی در زمینه تقسیم کار مؤمن رسیده است که از مجموع آنها می‌توان به یک الگوی کامل برای رفتار و تصمیم فرد مسلمان برای تقسیم اوقات شبانه روز در جهت کار و استراحت دست یافت.
وی می‌افزاید: در یکی از این روایات آن آمده است: «لِلْمُؤْمِنِ ثَلاَثُ سَاعَات: فَسَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ، وَسَاعَةٌ يَرُمُّ مَعَاشَهُ، وَسَاعَةٌ يُخَلِّي بَيْنَ نَفْسِهِ وَ بَيْنَ لَذَّتِها فِيَما يَحِلُّ وَ يَجْمُلُ». مسلمان از دیدگاه امام علی(ع)، اوقات شبانه‌روز خود را بر سه بخش تقسیم می‌کند که یک بخش برای راز و نیاز و معنویت و تکامل عبادی است که بتواند به حسنه در دنیا دست پیدا کند و یک بخش برای تحصیل معاش است تا بتواند درست زندگی کند و درست عبادت کند و یک وقتی هم برای کسب لذت‌های حلال و نیکو شامل استراحت و گردش و مسافرت‌هایی است که کارایی وی را افزایش دهد.
خادم‌علیزاده اضافه می‌کند: بدیهی است که ممکن است گاهی اوقات میزان تلاش اقتصادی، در روز مثلا 10 ساعت به جای 8 ساعت باشد و گاهی هم کمتر باشد اما مهم متوسط این ساعات است و مهم این است که بتواند به صورت متوسط، این سه بخش را رعایت کند؛ یعنی افراط و تفریط نکند و به گونه‌ای مشغول نباشد که پرداختن به دنیا وی را از آخرت مغفول کند؛ چراکه خلاف الگوی علوی در تقسیم کار فرد مسلمان است.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی یادآور می‌شود: همین‌طور کار برای کسب روزی، ممکن است اعم از اداره یا شرکت و یا حتی خانه خود فرد باشد بنابراین ملاک برای این الگو، عدم افراط و تفریط است و اینکه مسلمان، برنامه و نظمی در زندگی داشته باشد که مسلمان بتواند، حسنه را در دنیا و آخرت به دست بیاورد؛ چون اسلام، دین جمع دنیا و آخرت است.
وی می‌گوید: در اینجا باید توضیح داد که بیانات سایر ائمه که فرموده‌اند مؤمن باید اوقات خود را به چهار بخش تقسیم کند، منافاتی باید این سه بخش کُلی که حضرت علی(ع)، در روایات متعدد فرموده است، ندارد؛ چون علاوه بر مناجات و کسب روزی که در کلام امیرالمؤمنین(ع) بود، امام کاظم(ع) می‌فرمایند: بخش سوم، «سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ» و بخش چهارم هم ساعتی برای کسب لذت‌های حلال است؛ چراکه دیدار با دوستان برای فرد مؤمن نوعی لذت معنوی دارد.

این پژوهشگر اقتصاد اسلامی تأکید می‌کند: بنابراین می‌توان این الگوی سه‌بخشی را به عنوان الگوی زمانی فرد مسلمان تلقی کرد و از روایات و آموزه‌های دینی برداشت کرد که دوری از افراط، یکی از دلالت‌های این امر است. دوری از افراط، به معنای دوری از بیکاری و تعطیلی در سطح فردی و اجتماعی است؛ چراکه این بیکاری و تعطیلی، عدول از تخصیص زمانی فرد مسلمان است.
خادم‌علیزاده با اشاره به تأثیرات منفی بیکاری و تعطیلی عنوان می‌کند: اثر اقتصادی این مسئله این است که تأثیرات منفی بر رشد و تولید اقتصادی دارد که چه بسا راحتی و حتی عبادت مؤمن را کاهش می‌دهد. برای مثال، در سطح کلان، رکود و تورم ‌می‌تواند مانع برخی عباداتی همانند نذورات و صدقات شود که جنبه مادی دارند و حتی میزان خمس و زکات یعنی مالیات‌های شرعی را کاهش دهد؛ چون وقتی تولید و درآمد ملی و درآمد افراد کاهش پیدا کند، آن مالیات شرعی همانند مالیات دولت هم دچار مشکل می‌شود.

وی می‌افزاید: نتیجه چنین وضعیتی این است که حتی به دین و دنیای مسلمان هم ضربه می‌زند، یعنی الگوی تقسیم کار فرد مسلمان در صورت بروز اشکال، می‌تواند اثرات منفی بر رشد اقتصادی داشته باشد. اگر فرهنگ دینی کار و تلاش و فضای کسب و کار با رویکرد اسلامی در کشور ما ایجاد شود که یکی از الزامات اقتصاد مقاومتی با تأکید بر تولید و اشتغال به حساب می‌آید، شاهد افزایش رشد اقتصادی در جامعه اسلامی خواهیم بود.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی اظهار می‌کند: از سوی دیگر نباید از این نکته غفلت نمود که اگر اوقات فراغت کافی نباشد، بهره‌وری تولید و نیروی کار ما کاهش پیدا می‌کند و این امر در درازمدت می‌تواند مشکلات اجتماعی ایجاد کرده و نشاط را از نیروی کار بگیرد؛ بنابراین منظور از تقسیم زمانی فرد مسلمان اینگونه است که به طور متعادل به سه بخشی که به آن اشاره شد، عمل شود چون افزایش کارایی، برای کشور ما یک الزام اقتصادی است.
وی با اشاره به اهمیت تخصیص زمانی در زندگی اقتصادی انسان مسلمان می‌گوید: بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که رعایت الگوی تخصیص زمانی در جامعه اسلامی ما و عمل به آن در چارچوبی دینی و با رویکردی اسلامی، یک الزام فرهنگی، اسلامی، اجتماعی و اقتصادی برای اقتصاد مقاومتی با تأکید بر تولید و اشتغال است.

خادم‌علیزاده یادآور می‌شود: یک شخصیت اقتصادی معروف اقتصادی به نام گری بکر، براساس مطالعاتی در جامعه آمریکا به این نتیجه رسید که اگر دانشجویان، یک ترم زودتر دروس خود را تمام کرده و زودتر وارد بازار کار شوند، به میزان زیادی به رشد اقتصادی آمریکا کمک می‌کند. حال تصور کنید که ما در جامعه اسلامی و آن هم در سال «اقتصاد مقاومتی: تولید - اشتغال» چه اقداماتی را باید انجام دهیم.
این پژوهشگر اقتصاد اسلامی با اشاره به لزوم کاهش تعطیلات رسمی در کشور می‌گوید: یکی از این الزامات اقتصادی، کاهش تعطیلی‌هایی است که عدول از الگوی دینی و بر علیه تولید و اشتغال است و دلالت دیگر، رعایت الگوی تخصیص زمانی مسلمان و افزایش نشاط در زندگی فردی، اجتماعی و افزایش بهره‌وری نیروی کار در محیط اقتصادی است.
غلامعلی معصومی‌نیا، عضو هیئت‌علمی گروه اقتصاد دانشگاه خوارزمی نیز در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به تأکیدات دین مبین اسلام بر برنامه‌ریزی برای فعالیت و استراحت و فراغت توأمان اظهار می‌کند: حضرت رسول اکرم(ص) فرمودند: مؤمن باید اوقات خود را به چهار قسمت تبدیل کرده و یک بخش برای عبادت و راز و نیاز با خداوند، دوم برای محاسبه نفس، سوم پرداختن به معاش و کسب درآمد و بخش دیگر را صرف تفریح کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی می‌افزاید: اگر انسان مدام کار کند، گفته شده که کسب وی، ناپسند و حتی حرام است یعنی باید خواب و استراحت انسان به جا باشد. حال اگر شخصی درصورت کار نکردن هم بتواند به اداره زندگی خود بپردازد، گفته شده که انسان نباید کار کردن را کنار بگذارد و از سوی دیگر در دین مبین اسلام آمده که ساعاتی از عمر انسان باید صرف محاسبه نفس شود و انسان به هیچ عنوان نباید کار کردن را رها کند. از سوی دیگر گفته شده که این محاسبه نفس باعث افزایش کارایی انسان خواهد شد و انسان در بقیه کارها هم به درستی عمل خواهد کرد.
وی با اشاره به وجود تعطیلات زیاد در کشور و تأثیرات آن بر تولید ملی و اشتغال می‌گوید: این تعطیلات خلاف ساعات امرار معاش است. امام کاظم(ع) می‌فرمایند:« اِجتَهِدُوا في أن يكونَ زمانُكُم أربَعَ ساعاتٍ: ساعَةٌ لِمُناجاةِ اللّه ِ، و ساعَةٌ لأمرِ المَعاشِ، و ساعَةٌ لمُعاشَرَةِ الإخوانِ و الثِّقاتِ الذينَ يُعَرِّفُونَكُم عُيُوبَكُم و يَخلُصُونَ لَكُم في الباطِنِ، و ساعَةٌ تَخْلُونَ فيها لِلَذّاتِكم في غَيرِ مُحَرَّمٍ؛ سعى كنيد اوقات خود را چهار قسمت نماييد: زمانى براى مناجات با خدا و زمانى براى كسب‌و‌كار و زمانى براى معاشرت با برادران و افراد مورد اعتمادى كه عيب‌هايتان را به شما گوشزد مى‌كنند و در باطن خير خواه شما هستند و زمانى براى كام‌جويى از لذّت‌هاى غير حرام». البته باید دانست که تعبیر و تفسیر روایات فرق می‌کند و برداشت‌های مختلفی از آنها وجود دارد.

معصومی‌نیا یادآور می‌شود: اینکه گفته شده است ساعتی را برای امرار معاش اختصاص دهید، هدف این است که محتاج دیگران نباشیم اما این تعطیلات زیاد باعث می‌شود که مملکت ما نیازمند دیگران شود و مردم ما مجبور شوند که سر خود را مقابل دیگران خم کرده و ملت در مقابل بیگانگان احساس ذلت کند؛ بنابراین توجه به معاش، با تعطیلات گسترده در کشور منافات دارد و باعث می‌شود ما محتاج بیگانگان شویم.
برخلاف معصومی‌نیا، سیدحسن حسینی شاهرودی، عضو هیئت‌رئیسه کمیسیون اقتصادی مجلس معتقد است که تعطیلات زیاد در کشور، نه تنها آسیبی به اقتصاد کشور نمی‌زند بلکه چه بسا در صورت افزایش تعطیلات هم وضعیت اقتصادی کشور تضعیف نشود.
شاهرودی در گفت‌وگو با ایکنا درباره رابطه تعطیلات رسمی و تولید و اشتغال در کشور و رابطه آن با بهره‌وری می‌گوید: اگر بخواهیم این مسئله را در کشور خودمان ارزیابی کنیم، با توجه به اینکه ساعت کار مفید در نظام اداری و دستگاه‌های اجرایی ما بسیار پائین است و برخی مثال می‌زنند که در روز کمتر از 20 دقیقه و برخی هم خوش‌بینانه می‌گویند 2 ساعت است، این امر نشان‌دهنده این است فرایند فعالیت در نظام اداری ما، فرآیندی ناقص، پیچیده، پر پیچ و خم و بوروکراسی غیرمفیدی حاکم است.
عضو کمیسیون اقتصادی مجلس تأکید می‌کند: طبیعتا اگر در فعالیت دستگاه‌های اجرایی در کشور، فرآیندها اصلاح شود، وقت بسیار زیادی را به عنوان وقت آزاد خواهیم داشت و اگر در هفته، 5 روز را هم تعطیل کنند، با حجم فعالیتی که اکنون انجام می‌شود شاید آسیبی هم به مملکت وارد نشود.
عضو هیئت‌رئیسه کمیسیون اقتصادی مجلس با اشاره به مشکلات بدنه متراکم دولت اظهار می‌کند: خروجی ما بسیار ضعیف است. بدنه دولت بسیار متراکم است و همین تراکم باعث شده که فرآیندها بسیار کُند و پیچیده شود و این امر، بسیار به دور از اقتصاد مقاومتی و به دور از تفکری است که ما به دنبال تولید و اشتغال هستیم. بنابراین مشکل ما، مشکل تعطیلات نیست بلکه مشکل از بهره وری در کار است و ما باید بهره‌وری را بالا ببریم.
نماینده شاهرود و میامی در خانه ملت یادآور می‌شود: اگر بهره‌وری در کار را بالا ببریم، آنگاه مشاهده خواهیم کرد که اوقات کاری ما چقدر زیاد خواهد شد. شاید این وقت آزادی که در بین کارکنان هست که به بطالت گذرانده می‌شود که درگیر مسائل غیر ضروری می‌شود باعث پیچیدگی و کندی کار و عدم پیشرفت و عدم رونق اقتصادی خواهد شد.

حسینی شاهرودی در پایان می‌گوید :ما نباید به این مسئله بیاندیشیم که تعطیلات ما کم یا زیاد است؛ چراکه اگر تعطیلات را کاهش هم بدهیم، تا موقعی که اصلاح نظام اداری را در دستگاه‌های اجرایی نداشته باشیم، باز هم اتفاقی در این مملکت نخواهد افتاد. بخش خصوصی هم تابعی از بخش دولتی، متصل به این بخش و نیازمند به بخش دولتی است و وقتی در بخش دولتی، تحول، پویایی و چابکی وجود نداشته باشد، طبیعتا بخش خصوصی هم همانند انسانی است که بر روی تردمیل در حال حرکت است و با همه توان و تلاش، راه به جایی نخواهد برد.

با این نکاتی که بیان شد می‌توان نتیجه گرفت که افراط و تفریط در کار و فعالیت اقتصادی در زندگی انسان مورد پسند دین مبین اسلام نیست و زمینه‌های رشد و رونق اقتصادی جامعه اسلامی را فراهم نخواهد کرد. بلکه انسان مؤمن باید ساعات کار و اوقات فراغت خود را به گونه‌ای تنظیم کند که زمینه‌های رشد مادی و معنوی وی و کمک به تولید ملی را به صورت همزمان فراهم کند.

نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد درباره تأثیر تعطیلات رسمی بر وضعیت اقتصادی کشور و تولید ملی است که قطعا تأثیر این مسئله هم نیازمند تأملات بیشتر و توجه به اصلاح ساختارهای اقتصادی در راستای افزایش بهره‌وری و در نتیجه بهبود وضعیت اقتصادی کشور است. امید است مسئولان کشور، شرایط کار و فعالیت اقتصادی را به گونه‌ای فراهم کنند که شهروندان بتوانند، ضمن رسیدگی به اوقات فراغت و امور معنوی خود، با کار و فعالیت اقتصادی، به رشد بهره‌وری و افزایش تولید ملی هم کمک کنند.