شب قدر؛ شب خودانتقادی/ فرایند همگانی شدن خیر با نزول فرشتگان
گروه اندیشه: الله‌بداشتی معتقد است که در دوران غیبت جبرئیل و ملائکه بر حضرت امام عصر(عج) نازل می‌شوند وی همچنین معتقد است که انسان در این شب با مرور کارنامه سال گذشته خود و خود انتقادی آینده‌روشن‌تری خواهد داشت.
علی الله‌بداشتی، استادیار دانشگاه قم در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در پاسخ به این پرسش که به لحاظ وجودی چگونه یک شب ارزشمند‌تر از شب‌های دیگر است و وجوه شرافت شب قدر چیست؟ گفت: ایام، شب‌ها و روزها از جهت اینکه حاصل گردش زمین به دور خورشید هستند، تفاوتی با هم ندارند، اما حوادثی در برخی از این روزها و شب‌ها اتفاق می‌افتد که به واسطه آن، یک شب خاص باعظمت می‌شود و یا در میان روزها برخی از روزها به واسطه برخی حوادث، روزهایی با ارزش می‌شوند که یوم‌الله خوانده می‌شوند.
عظمت شب قدر
وی ادامه داد: شب قدر در قرآن مورد عظمت یاد شده است ما در سوره قدر می‌خوانیم که «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ؛ شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است»(قدر، 3)؛ بنابراین شب قدر را خداوند از هزار شبی که در آن شب قدر و رمضان نباشد باارزش‌تر دانسته است.
استادیار دانشگاه قم تصریح کرد: حالا چرا شب قدر با ارزش است، خود قرآن بسیاری از اسرار این عظمت را بیان کرده است. همچنین قرآن «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ؛ ما آن را در شبى فرخنده نازل كرديم [زيرا] كه ما هشداردهنده بوديم» (دخان، 3) این شب را شب مبارک نامیده است. پس یکی از علل عظمت شب قدر به نزول قرآن است.
الله‌بداشتی تصریح کرد: حالا اینجا اشکالی که پیش می‌آید این است که قرآن به صورت تدریجی در طول 23 سال نازل شده است، اما اینجا می‌گوید در یک شب نازل شده است که آیا اینجا مراد ابتدای نزول است یا چیز دیگری. ابتدای نزول نمی‌تواند باشد، زیرا بر اساس مشهور تاریخ، نزول قرآن در 27 رجب آغاز شده است.
معنای نزول قرآن
وی با بیان اینکه تفاسیر متعددی در خصوص نزول قرآن شده است، گفت: برخی از مفسران گفته‌اند که در شب قدر قرآن از آسمان‌های فوق طبیعی بر آسمان دنیا نازل شده، اصطلاحا از آسمان علوی بر آسمان دنیوی نازل شده است.
استادیار دانشگاه قم افزود: تفسیری که مرحوم علامه طباطبائی در این زمینه دارد، بسیار زیبا است. ایشان می‌گوید قرآن یک مقام احکام و یک مقام تفسیر دارد. یعنی یک حقیقت حکمی دارد و یک حقیقت تفصیلی که حقیقت جمعی قرآن که روح قرآن و حقیقت قرآن است، در لوح محفوظ است و جملة واحدة است. این مجموعه در شب قدر بر قلب پیامبر اسلام(ص) نازل شده است.
وی ادامه داد: پس پیامبر گرامی اسلام(ص) در واقع در شب قدر از همه حقیقت قرآن یک دفعه آگاه شده است و عالم شده است، اما این مقام جمع‌الجمعی قرآن و حقیقت واحده قرآن است. ما یک مقام دیگر به نام مقام تفصیل قرآن داریم که در طول 23 سال با توجه به موقعیت‌های مختلفی که لازم بود، بر پیامبر(ص) در موقعیت‌های خاص، آیات مخصوص به موقعیت نازل شده است و این مقام تنزیل است. پس ما یک انزال داریم و یک تنزیل، انزال به امری دفعی گفته می‌شود که یک مجموعه به یک‌باره نازل شود، مقام تنزیل به صورت پراکنده و تکه‌تکه فرود آمدن است.
الله‌بداشتی تصریح کرد: اگر به سوره قدر باز گردیم می‌گوید: «تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ؛ در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان براى هر كارى [كه مقرر شده است] فرود آيند(قدر، 4). وجه دیگری از عظمت شب قدر به آمدن ملائکه است.
استادیار دانشگاه قم افزود: الروح را بسیاری از مفسران به جبرئیل تفسیر کرده‌اند که البته خود اینجا بحث مفصلی دارد که اینجا مراد روح‌القدس و روح‌الامین است؛ زیرا روح با «ال» آمده که بیان معرفه است.
الله‌بداشتی با بیان اینکه یکی دیگر از علل عظمت شب قدر فرود آمدن ملائکه و در راس آنها ملک مقرب الهی جناب جبرائیل و یا روح‌القدس است، گفت: اینجا سوالی که مطرح می شود این است که ملائکه و جبرائیل چرا می‌آیند و فرود‌آمدن‌شان کجاست و میزبان‌شان کیست؟ اینجا هم تفاسیر متعددی است.
ملائکه به کجا نازل می‌شوند
وی افزود: در خود عصر رسول اسلام میزبان این ملائکه‌ای که از آسمان نازل می‌شدند خود رسول گرامی اسلام(ص) بود و در واقع این قرآن چون مقامی بسیار عظیم دارد، وقتی خداوند خواست هدیه آسمانی را بر پیامبر خود نازل کند، بزرگترین ملک مقربش را با فوجی از ملائکه، نامه خدای سبحان را بر قلب بنده بزرگوارش یعنی پیامبر اسلام(ص) نازل کرده و این نامه را برای او فرستاده است.
استادیار دانشگاه قم تصریح کرد: در عرف بشری هم وقتی می‌خواهید یک نامه با عظمتی را برای مقامی بفرستید از شخصیت‌های بزرگی برای این کار استفاده می‌کنید. به اعتبار عظمت نامه و عظمت کسی که نامه برای اوست این چنین رفتاری پیش گرفته می‌شود. این جا هر دو جهت جمع است هم نامه الهی بسیار با عظمت است و هم مقامی که این نامه برای او نازل می‌شود، یعنی پیامبر گرامی اسلام(ص)، بنده بسیار محبوب الهی بوده و اول مقام در عالم خلقت است و شاید اولین مقام در عالم هستی است و بر اساس برخی روایات «اول ما خلق الله نوری و کنت نبیاً».
وی ادامه داد: در آغاز نزول ملائکه، مسئله روشن است، اما اگر این مسئله را به همه اعصار تعمیم دهیم، در آن صورت نزول ملائکه پیش از پیامبر اسلامی(ص) باید نزول ملائکه برای انبیا هر عصر باشد و اگر بخواهیم این آیه را به بعد از پیامبر(ص) تا امروز و آینده بشر تخصیص دهیم، مقامی که شایستگی نزول را دارد، امام هر عصر است. این یعنی بعد از رسول گرامی اسلام(ص)، مقامی که می‌تواند میزبان ملائکه قرار بگیرد امیرمومنان علی(ع) است و بعد از او امام حسن(ع) و بعد از ایشان ائمه(ع) دیگر در هر عصری میزبان این ملائکه هستند.
الله‌بداشتی تصریح کرد: وقتی ایام غیبت فرا می‌رسد، آن حضرت میزبان روح‌القدس و ملائکه الهی است و ماموریت اینها در روایات آمده است که همه مقدرات بشر را از شب قدر امسال تا شب آینده برای امام زمان(عج) بیان می‌شود و امام زمان(عج) از آینده بشر و حوادث آن سال با خبر می‌گردد و بر اساس علم خاص الهی که برای این بندگان خاص خدا هست، تصمیمات مقتضی را می‌گیرند.
استادیار دانشگاه قم با بیان اینکه در پایان سوره می‌خوانیم «سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ : [آن شب] تا دم صبح صلح و سلام است» (قدر، 5) گفت: مفسرین در باب سلام به کار رفته در این آیه گفته‌اند در هر شبی هم بلا و هم سلامت وجود دارد اما در شب قدر سلامت است. در این شب سلامت الهی نازل می‌شود، این در واقع از جانب خدای سبحان است که فاعل و مفید خیر بوده و افاضه‌کننده است.
الله‌بداشتی افزود: اگر کسی در این شب غفلت کند و ایام این شب را به خوابیدن یا کارهای مباح و لغو دیگر صرف کند، خود را از این سفره صید خدای سبحان که همه‌اش سلامت است محروم کرده است، به همین خاطر تاکید شده است تا در این شب انسان بیدار بماند و به بهترین اعمال دست بزند.
فرایند همگانی شدن خیر
وی در پاسخ به این پرسش که نزول فرشتگان بر امام(ع) چگونه به خیر همگانی منجر می‌شود؟ گفت: در واقع از نگاه شیعی ما معتقدیم امام واسطه فیض جامعه بشری و پروردگار آسمان‌هاست. وقتی فیضی به امام جامعه‌ای برسد آن فیض در واقع به همه جامعه رسیده است. چون امام فیض را به بندگان دیگر منتقل می‌کند. امام زمان(عج) اگر چه در غیبت است، اما می‌گوید ما از شیعیان‌مان غافل نیستیم و از این رو هر خیری که به امام عصر نازل شود، خیرات علم و خیر بر امت امام(ع) هم خواهد بود و نکته دیگر این است که ملائکه که در این شب نازل می‌شوند، برای بشر خیر، بشر، سلامتی و مغفرت می‌آورند و یک تعبیر این است که سفره برکت و مغفرتش را بر اساس ملائکه می‌فرستد و هر کسی می‌تواند بر اساس ظرفیت خود از این خان الهی بهره بگیرد.
شب قدر شب خود انتقادی
استادیار دانشگاه قم در پاسخ به این پرسش که تقدیر سرنوشت در شب قدر چه نسبتی با اختیار انسان دارد، گفت: تقدیر و سرنوشت الهی مراتبی دارد، یک مرتبه‌اش در علم حتمی الهی است، یک مرتبه‌اش در لوح محفوظ و اثبات است و مقدراتی که در شب قدر رقم می‌خورد برای انسان، برای سال بعدش است و برای همین است که تاکید شده است انسان در این شب دعای بسیار بکند و از خداوند بخواهد که آن چیزی که خیر است بر ما نازل شود.
الله‌بداشتی ادامه داد: ما با اعمال گذشته‌مان آینده را ترسیم می‌کنیم؛ برای مثال کسی که دیپلم می‌گیرد با این کار آینده خود را ترسیم می‌کند. اگر انسان می‌داند کوتاهی‌هایی در گذشته کرده است و با جبران این کوتاهی‌ها، او آینده بهتری خواهد داشت. این همه تاکیدی که شده است که انسان دعای جوشن بخواند و پناه ببرد به خدا که جهنمی نشود این جهنمی شدن مربوط به هزار سال آینده که نیست انسان در جهنم می‌تواند حضور داشته باشد، پس اینکه از خداوند بخواهیم که از این پل نیفتیم به جهنم وارد شویم مطرح است از این رو اگر گذشته ما جبران شود آینده ما روشن‌تر خواهد شد.
وی تصریح کرد: اگر شما در واقع متوجه زندگی خود بشوید و بر پرونده گذشته خود مروری کرده و نمره‌های‌تان را ببینید و بعد توبه کنی که چرا کوتاهی کرده‌ای، همین توبه کرده، نهیب زدن به خود و خود انتقادی و نقد خود باعث سعادت انسان می‌شود.
استادیار دانشگاه قم افزود: شب قدر فرصتی است برای نقد خویشتن و اگر انسان به این توفیق دست پیدا بکند که زندگی سال گذشته خود را مرور بکند و خود را نقد بکند و از خداوند در خصوص کوتاهی‌هایی که نسبت به حق خدا، حق مردم و کرامت انسانی خود انجام داده متوجه شود و از خدا بخواهد که توفیق جبران کوتاهی‌ها را بدهد، برای آینده او گام بزرگی است. همه ما می دانیم که مقام عصمت نداریم متوجه‌ایم که کوتاهی‌هایی از ما رخ داده است و باید از خداوند بخواهیم با توجه به باب رحمتی که باز کرده، گذشته ما را جبران کرده و از خدا بخواهیم که به ما توفیق دهد که با حرکت معنوی بیشتری به سوی آینده حرکت بکنیم.
عظمت شب قدر
وی ادامه داد: شب قدر در قرآن مورد عظمت یاد شده است ما در سوره قدر می‌خوانیم که «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ؛ شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است»(قدر، 3)؛ بنابراین شب قدر را خداوند از هزار شبی که در آن شب قدر و رمضان نباشد باارزش‌تر دانسته است.
استادیار دانشگاه قم تصریح کرد: حالا چرا شب قدر با ارزش است، خود قرآن بسیاری از اسرار این عظمت را بیان کرده است. همچنین قرآن «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ؛ ما آن را در شبى فرخنده نازل كرديم [زيرا] كه ما هشداردهنده بوديم» (دخان، 3) این شب را شب مبارک نامیده است. پس یکی از علل عظمت شب قدر به نزول قرآن است.
الله‌بداشتی تصریح کرد: حالا اینجا اشکالی که پیش می‌آید این است که قرآن به صورت تدریجی در طول 23 سال نازل شده است، اما اینجا می‌گوید در یک شب نازل شده است که آیا اینجا مراد ابتدای نزول است یا چیز دیگری. ابتدای نزول نمی‌تواند باشد، زیرا بر اساس مشهور تاریخ، نزول قرآن در 27 رجب آغاز شده است.
معنای نزول قرآن
وی با بیان اینکه تفاسیر متعددی در خصوص نزول قرآن شده است، گفت: برخی از مفسران گفته‌اند که در شب قدر قرآن از آسمان‌های فوق طبیعی بر آسمان دنیا نازل شده، اصطلاحا از آسمان علوی بر آسمان دنیوی نازل شده است.
استادیار دانشگاه قم افزود: تفسیری که مرحوم علامه طباطبائی در این زمینه دارد، بسیار زیبا است. ایشان می‌گوید قرآن یک مقام احکام و یک مقام تفسیر دارد. یعنی یک حقیقت حکمی دارد و یک حقیقت تفصیلی که حقیقت جمعی قرآن که روح قرآن و حقیقت قرآن است، در لوح محفوظ است و جملة واحدة است. این مجموعه در شب قدر بر قلب پیامبر اسلام(ص) نازل شده است.
وی ادامه داد: پس پیامبر گرامی اسلام(ص) در واقع در شب قدر از همه حقیقت قرآن یک دفعه آگاه شده است و عالم شده است، اما این مقام جمع‌الجمعی قرآن و حقیقت واحده قرآن است. ما یک مقام دیگر به نام مقام تفصیل قرآن داریم که در طول 23 سال با توجه به موقعیت‌های مختلفی که لازم بود، بر پیامبر(ص) در موقعیت‌های خاص، آیات مخصوص به موقعیت نازل شده است و این مقام تنزیل است. پس ما یک انزال داریم و یک تنزیل، انزال به امری دفعی گفته می‌شود که یک مجموعه به یک‌باره نازل شود، مقام تنزیل به صورت پراکنده و تکه‌تکه فرود آمدن است.
الله‌بداشتی تصریح کرد: اگر به سوره قدر باز گردیم می‌گوید: «تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ؛ در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان براى هر كارى [كه مقرر شده است] فرود آيند(قدر، 4). وجه دیگری از عظمت شب قدر به آمدن ملائکه است.
استادیار دانشگاه قم افزود: الروح را بسیاری از مفسران به جبرئیل تفسیر کرده‌اند که البته خود اینجا بحث مفصلی دارد که اینجا مراد روح‌القدس و روح‌الامین است؛ زیرا روح با «ال» آمده که بیان معرفه است.
الله‌بداشتی با بیان اینکه یکی دیگر از علل عظمت شب قدر فرود آمدن ملائکه و در راس آنها ملک مقرب الهی جناب جبرائیل و یا روح‌القدس است، گفت: اینجا سوالی که مطرح می شود این است که ملائکه و جبرائیل چرا می‌آیند و فرود‌آمدن‌شان کجاست و میزبان‌شان کیست؟ اینجا هم تفاسیر متعددی است.
ملائکه به کجا نازل می‌شوند
وی افزود: در خود عصر رسول اسلام میزبان این ملائکه‌ای که از آسمان نازل می‌شدند خود رسول گرامی اسلام(ص) بود و در واقع این قرآن چون مقامی بسیار عظیم دارد، وقتی خداوند خواست هدیه آسمانی را بر پیامبر خود نازل کند، بزرگترین ملک مقربش را با فوجی از ملائکه، نامه خدای سبحان را بر قلب بنده بزرگوارش یعنی پیامبر اسلام(ص) نازل کرده و این نامه را برای او فرستاده است.
استادیار دانشگاه قم تصریح کرد: در عرف بشری هم وقتی می‌خواهید یک نامه با عظمتی را برای مقامی بفرستید از شخصیت‌های بزرگی برای این کار استفاده می‌کنید. به اعتبار عظمت نامه و عظمت کسی که نامه برای اوست این چنین رفتاری پیش گرفته می‌شود. این جا هر دو جهت جمع است هم نامه الهی بسیار با عظمت است و هم مقامی که این نامه برای او نازل می‌شود، یعنی پیامبر گرامی اسلام(ص)، بنده بسیار محبوب الهی بوده و اول مقام در عالم خلقت است و شاید اولین مقام در عالم هستی است و بر اساس برخی روایات «اول ما خلق الله نوری و کنت نبیاً».
وی ادامه داد: در آغاز نزول ملائکه، مسئله روشن است، اما اگر این مسئله را به همه اعصار تعمیم دهیم، در آن صورت نزول ملائکه پیش از پیامبر اسلامی(ص) باید نزول ملائکه برای انبیا هر عصر باشد و اگر بخواهیم این آیه را به بعد از پیامبر(ص) تا امروز و آینده بشر تخصیص دهیم، مقامی که شایستگی نزول را دارد، امام هر عصر است. این یعنی بعد از رسول گرامی اسلام(ص)، مقامی که می‌تواند میزبان ملائکه قرار بگیرد امیرمومنان علی(ع) است و بعد از او امام حسن(ع) و بعد از ایشان ائمه(ع) دیگر در هر عصری میزبان این ملائکه هستند.
الله‌بداشتی تصریح کرد: وقتی ایام غیبت فرا می‌رسد، آن حضرت میزبان روح‌القدس و ملائکه الهی است و ماموریت اینها در روایات آمده است که همه مقدرات بشر را از شب قدر امسال تا شب آینده برای امام زمان(عج) بیان می‌شود و امام زمان(عج) از آینده بشر و حوادث آن سال با خبر می‌گردد و بر اساس علم خاص الهی که برای این بندگان خاص خدا هست، تصمیمات مقتضی را می‌گیرند.
استادیار دانشگاه قم با بیان اینکه در پایان سوره می‌خوانیم «سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ : [آن شب] تا دم صبح صلح و سلام است» (قدر، 5) گفت: مفسرین در باب سلام به کار رفته در این آیه گفته‌اند در هر شبی هم بلا و هم سلامت وجود دارد اما در شب قدر سلامت است. در این شب سلامت الهی نازل می‌شود، این در واقع از جانب خدای سبحان است که فاعل و مفید خیر بوده و افاضه‌کننده است.
الله‌بداشتی افزود: اگر کسی در این شب غفلت کند و ایام این شب را به خوابیدن یا کارهای مباح و لغو دیگر صرف کند، خود را از این سفره صید خدای سبحان که همه‌اش سلامت است محروم کرده است، به همین خاطر تاکید شده است تا در این شب انسان بیدار بماند و به بهترین اعمال دست بزند.
فرایند همگانی شدن خیر
وی در پاسخ به این پرسش که نزول فرشتگان بر امام(ع) چگونه به خیر همگانی منجر می‌شود؟ گفت: در واقع از نگاه شیعی ما معتقدیم امام واسطه فیض جامعه بشری و پروردگار آسمان‌هاست. وقتی فیضی به امام جامعه‌ای برسد آن فیض در واقع به همه جامعه رسیده است. چون امام فیض را به بندگان دیگر منتقل می‌کند. امام زمان(عج) اگر چه در غیبت است، اما می‌گوید ما از شیعیان‌مان غافل نیستیم و از این رو هر خیری که به امام عصر نازل شود، خیرات علم و خیر بر امت امام(ع) هم خواهد بود و نکته دیگر این است که ملائکه که در این شب نازل می‌شوند، برای بشر خیر، بشر، سلامتی و مغفرت می‌آورند و یک تعبیر این است که سفره برکت و مغفرتش را بر اساس ملائکه می‌فرستد و هر کسی می‌تواند بر اساس ظرفیت خود از این خان الهی بهره بگیرد.
شب قدر شب خود انتقادی
استادیار دانشگاه قم در پاسخ به این پرسش که تقدیر سرنوشت در شب قدر چه نسبتی با اختیار انسان دارد، گفت: تقدیر و سرنوشت الهی مراتبی دارد، یک مرتبه‌اش در علم حتمی الهی است، یک مرتبه‌اش در لوح محفوظ و اثبات است و مقدراتی که در شب قدر رقم می‌خورد برای انسان، برای سال بعدش است و برای همین است که تاکید شده است انسان در این شب دعای بسیار بکند و از خداوند بخواهد که آن چیزی که خیر است بر ما نازل شود.
الله‌بداشتی ادامه داد: ما با اعمال گذشته‌مان آینده را ترسیم می‌کنیم؛ برای مثال کسی که دیپلم می‌گیرد با این کار آینده خود را ترسیم می‌کند. اگر انسان می‌داند کوتاهی‌هایی در گذشته کرده است و با جبران این کوتاهی‌ها، او آینده بهتری خواهد داشت. این همه تاکیدی که شده است که انسان دعای جوشن بخواند و پناه ببرد به خدا که جهنمی نشود این جهنمی شدن مربوط به هزار سال آینده که نیست انسان در جهنم می‌تواند حضور داشته باشد، پس اینکه از خداوند بخواهیم که از این پل نیفتیم به جهنم وارد شویم مطرح است از این رو اگر گذشته ما جبران شود آینده ما روشن‌تر خواهد شد.
وی تصریح کرد: اگر شما در واقع متوجه زندگی خود بشوید و بر پرونده گذشته خود مروری کرده و نمره‌های‌تان را ببینید و بعد توبه کنی که چرا کوتاهی کرده‌ای، همین توبه کرده، نهیب زدن به خود و خود انتقادی و نقد خود باعث سعادت انسان می‌شود.
استادیار دانشگاه قم افزود: شب قدر فرصتی است برای نقد خویشتن و اگر انسان به این توفیق دست پیدا بکند که زندگی سال گذشته خود را مرور بکند و خود را نقد بکند و از خداوند در خصوص کوتاهی‌هایی که نسبت به حق خدا، حق مردم و کرامت انسانی خود انجام داده متوجه شود و از خدا بخواهد که توفیق جبران کوتاهی‌ها را بدهد، برای آینده او گام بزرگی است. همه ما می دانیم که مقام عصمت نداریم متوجه‌ایم که کوتاهی‌هایی از ما رخ داده است و باید از خداوند بخواهیم با توجه به باب رحمتی که باز کرده، گذشته ما را جبران کرده و از خدا بخواهیم که به ما توفیق دهد که با حرکت معنوی بیشتری به سوی آینده حرکت بکنیم.
