خوارج؛ نخستین نسخه جریان‌های تکفیری در جهان اسلام
گروه اندیشه: بسیاری از رفتارهایی که امروزه از گروه‌های تکفیری مشاهده می‌شود ریشه در عقائد خوارج دارد؛ رفتارهایی چون تکفیر، ترور و ... به همین خاطر است که امیرالمومنین(ع) پس از جنگ نهروان از امتداد خط فکری خوارج در نسل‌های بعد سخن گفته بود.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) یکی از موضوعاتی که در خصوص شهادت امیرالمومنین(ع) باید مورد توجه قرار گیرد جریان شناسی فرقه‌ای است که اقدام به ترور آن حضرت کردند. اهمیت پرداختن به این موضوع در آن جا است که امیرالمومنین(ع) در خطبه 60 نهج‌البلاغه از امتداد تفکر خوارج در نسل‌های آینده خبر داده است. در این خطبه آمده است که پس از جنگ نهروان شخصی به امیرالمومنین(ع) عرض کرد: «یا امیرالمومنین، تمام قوم خوارج را هلاک کردی.» حضرت در پاسخ فرمود: «به خدا چنین نیست، قطعا اینها نطفه‌هایی هستند در پشت مردان و رحم زنان. هرگاه کسی از آنان سربرآورد به هلاکت برسد تا این که آخرین نفرات آنها مشتی دزد و راهزن شوند.»
اگر چه پس از جنگ نهروان، جبهه خوارج به طور کامل هزیمت شد و بسیاری از آنان به هلاکت رسیدند. چنان که امیرالمومنین(ع) در خطبه 93 نهج‌البلاغه که پس از این پایان نبرد نهروان ایراد شده است، فرمودند: «من چشم فتنه را در آوردم»، اما در خطبه 60 به صراحت از امتداد تفکر این فرقه ضالّه سخن گفته است. حال برای این که بتوانیم امتداد این جریان را در نسل‌های آینده خصوصا در عصر خودمان شناسایی کنیم، نیازمندیم تا با ویژگی‌ها و اصول عقائد خوارج آشنا شویم.
«تکفیر»؛ اولین اصل اعتقادی خوارج
شهید مطهری که می‌توان خود ایشان را از قربانیان فتنه خوارج زمان برشمرد در کتاب جاذبه و دافعه علی(ع) برخی از اصول عقاید این فرقه را بر می‌شمارد. نخستین رکن اعتقادات خوارج از نظر شهید مطهری «تکفیر» بود. خوارج قائل به تکفیر علی(ع)، عثمان، معاویه و اصحاب جمل بودند. آنها حتی اصحاب تحکیم یعنی کسانی که به حکمیت رضا دهند و حتی کسانی که قائل به کفر علی(ع)، عثمان و ... نباشند را تکفیر می‌کردند. به تعبیر شهید مطهری: «اینها به واسطه این عقاید، صبح کردند در حالی که تمام مردم روی زمین را کافر و همه را مهدورالدم و مخلد در آتش می دانستند.»
امیرالمومنین(ع) در خطبه 127 نهج‌البلاغه از این اقدام خوارج به شدت انتقاد می‌فرماید: «اگر به گمان شما من خطا کرده‌ام چرا همه امت محمد(ص) را به خاطر گمراهی من گمراه می‌شمارید؟ چرا آنان را به خطای من مواخذه می‌کنید و به گناه من کافرشان می‌دانید؟ شمشیرهای خود را به دوش گرفته‌اید و با گناهکار و بی‌گناه یکسان رفتار می‌کنید.»
پیش‌بینی شهید مطهری از ظهور تفکرات «خوارج» در فرق اسلامی
مطهری در کتاب جاذبه و دافعه علی(ع) می‌نویسد: «مکتب خوارج مکتبی نبود که بتواند واقعا باقی بماند، ولی این مکتب اثر خود را باقی گذاشت. افکار و عقاید خارجیگری در سایر فرق اسلامی نفوذ کرد و هم اکنون «نهروانی»های فراوان وجود دارند و مانند عصر و عهد علی(ع) خطرناکترین دشمن داخلی اسلام همینها هستند، همچنانکه معاویه‌ها و عمرو عاص‌ها نیز همواره وجود داشته و وجود دارند و از وجود «نهروانی»ها به موقع استفاده می‌کنند.
بحث از خارجیگری و خوارج به عنوان یک بحث مذهبی، بحثی بدون مورد و فاقد اثر است زیرا امروز چنین مذهبی در جهان وجود ندارد. اما در عین حال بحث درباره خوارج و ماهیت کارشان برای ما و اجتماع ما آموزنده است، زیرا مذهب خوارج هر چند منقرض شده است اما روحا نمرده است، روح «خارجیگری» در پیکر بسیاری از ما حلول کرده است.»
«اقدامات تروریستی»؛ ابزار خوارج برای پیشبرد اهداف
دیگر اصل اعتقادی خوارج انجام اقدامات عملی در راستای اهداف سازمانی خود بود. خوارج ایمان را تنها عقیده قلبی نمی‌دانستند، بلکه معتقد بودند عمل به اوامر و ترک نواهی جزء ایمان است، یعنی ایمان امر مرکبی است از اعتقاد و عمل. از سوی دیگر، بر این باور بودند که امر به معروف و نهی از منکر مشروط به چیزی نیست و در همه جا بدون استثناء باید انجام گیرد.
تبلور این اصل اعتقادی در قضیه به شهادت رساندن امیرالمومنین(ع) به خوبی آشکار است: به استناد روایات تاریخی، سه تن از خوارج به نام‌های «عبدالرحمان بن ملجم»، «بُرَک بن عبدالله تمیمی» و «عمرو بن بُکَیر تمیمی» در مکه گرد هم آمدند و با هم پیمان بستند که به طور همزمان امیرالمومنین(ع)، معاویه و عمرو بن عاص را ترور کنند. در این میان، تنها ابن ملجم که عهده دار ترور علی(ع) بود توانست مأموریت خود را به اتمام رساند.
از همین قضیه می‌توان دریافت که دیگر اصل اعتقادی و شیوه رفتاری این گروه، انجام عملیات‌های تروریستی و ترور اشخاص مورد نظر خود بوده است. تا اینجا سه مورد از اصول اعتقادی خوارج بیان شد: تکفیر، انجام عملیات‌های سازمان یافته، ترور. اما ویژگی چهارم این گروه را می‌توان در نقشی که زنی به نامه «قطامه» در ترور علی(ع) ایفا کرد مشاهده کرد.
نخستین «جهاد نکاح» در تاریخ اسلام
به گواهی روایات تاریخی، وقتی ابن ملجم به کوفه رفت با زنی به نام «قطامه» آشنا شد. ابن ملجم به قطامه علاقمند شد و از او خواستگاری کرد. قطامه که از زنان متعصب خوارج بود، پیشنهاد ازدواج ابن ملجم را با این شرط پذیرفت که مهریه‌اش قتل امیرالمومنین(ع) باشد؛ یعنی قطامه نکاح خود را با ابن ملجم دستاویزی قرار داد برای به شهادت رساندن علی(ع). شاید بتوان ادعا کرد نخستین نمونه جهاد نکاحی که در اسلام صورت گرفته، اقدام قطامه در ازدواج با ابن ملجم باشد.
جمع بندی: میان تمام جریان‌های تکفیری در عالم اسلام، از خوارج گرفته تا گروهک مجاهدین و داعش و ... شباهت‌های بسیاری وجود دارد. با بررسی این شباهت‌ها می‌توان به حقیقت پیش‌بینی امیرالمومنین(ع) پس از جنگ نهروان در خصوص امتداد خط فکری خوارج در نسل‌های آینده پی برد.
