جبل عامل؛ تبعیدگاهی که به دانشگاه بدل شد

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) روز 12 شوال مصادف است با سالروز رحلت شیخ بهایی و امروز نیز 13 شوال سالروز تولد شهید ثانی فقیه گرانقدر شیعی است. از آنجایی که شهید ثانی و شیخ بهایی هردو  از عالمان منطقه جبل عامل لبنان بودند، لذا به همین مناسبت نگاهی خواهیم داشت به تاریخ این منطقه که عالمان بسیار معروفی در خاک آن زاده شدند.

جبل عامل نام منطقه‌ای در جنوب لبنان است که بیشتر آوازه خود را وام‌دار حضور عالمان برجسته‌ای است که در این دیار پرورش یافتند. در زمان خلیفه سوم، اباذر غفاری به جرم اعتراض به عدم انضباط مالی و حیف و میل بیت‌المال مسلمین توسط حکومت عثمان، به شهر شام تبعید شد. شهر شام در آن زمان کشورهای سوریه، لبنان و فلسطین کنونی را در برمی‌گرفت. معاویه را رسم برآن بود که مخالفین خود را به منطقه جنوب لبنان می‌فرستاد. مردم این ناحیه تازه مسلمان بودند. اباذر از آغاز حضور در این منطقه دو رویکرد در پیش گرفت. رویکرد اول، اعتراض به فساد دستگاه اموی و افشای شخصیت معاویه بود که در نهایت منجر به اخراج او از شام و بازگشت به مدینه شد. معاویه در نامه‌ای که برای عثمان نوشت گوشزد کرد که اگر اباذر در شام بماند موجب آشوب خواهد شد.

رویکرد دوم اباذر، معرفی چهره اسلام ناب علوی به تازه مسلمانان جبل عامل و نشر معارف اهل بیت(ع) در منطقه شام بود. همین تلاش‌های اباذر بود که توانست منطقه شام که تحت تبلیغات سوء معاویه بر علیه شخصیت اهل بیت(ع) آن جا را به کانون دشمنی با خاندان عصمت بدل ساخته بود و مردمانش دانش‌آموخته مکتب اسلام انحرافی معاویه بودند، به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی شیعیان تبدیل کند.

اهتمام به پیگیری این دو رویکرد در نهایت باعث شد که اباذر به ربذه تبعید شود. نقل است که شخصی اباذر را در بیابان ربذه دید که تنها نشسته است. از او علت تنهایی‌اش را پرسید. اباذر پاسخ داد همواره امر به معروف و نهی از منکر را شیوه خود ساختم و این دو، همراهی برایم باقی نگذاشت. نهی از منکر اباذر معطوف به اعتراض به انحرافات خلفای زمان خود بود. وظیفه امر به معروف او نیز در قالب نشر معارف اهل بیت(ع) و دفاع از حقانیت آنان صورت می‌گرفت.

سال‌ها پس از وفات اباذر، هم‌زمان با گسترش تشیع در منطقه شام، حلقه علمی مستحکمی در منطقه جبل عامل شکل گرفت که اثرات آن در کل جهان تشیع فراگیر شد. تا همین امروز شخصیت‌های علمی متعددی در این منطقه ظهور کرده‌اند که بررسی ابعاد فعالیت‌ هرکدام فرصت جداگانه‌ای می‌طلبد اما در اینجا به معرفی اجمالی هرکدام می‌پردازیم:

شهید اول: شهید اول از فقهای برجسته قرن هشتم هجری و نویسنده کتاب معروف «لمعه الدمشقیه» است. همسر، دختر و پسران او همه جزء شخصیت‌های علمی عصر خود بودند. وی کتاب لمعه الدمشقیه که از کتب مرسوم حوزه علمیه در عصر حاضر به شمار می‌رود را در مدت 7 روز در زندان تألیف کرد. ایشان در سن 52 سالگی توسط مخالفان شیعه در نهایت مظلومیت به شهادت رسید و پیکرش سوزانده شد.

شهید ثانی: از فقهای قرن 10 هجری که به آرای فقهی مذاهب 5 گانه تسلط داشت و طبق مبانی هرکدام، فتوا می‌داد. خاندان او همه از دانشمندان و فقها بودند تا جایی که به «سلسله الذهب» مشهور شدند. خاندان صدر که شخصیت‌هایی چون امام موسی صدر و شهید صدر از آن بر آمده است از نسل شهید ثانی محسوب می‌شوند. معروف‌ترین اثر بر جای مانده از شهید ثانی، کتاب «الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه» است که در آن کتاب «لمعه الدمشقیه» شهید اول شرح داده شده است. یکی از شاگردان شهید ثانی، پدر شیخ بهایی است. ایشان در نهایت در سن 54 سالگی به شهادت رسید و پیکرش به دریا انداخته شد.

شیخ بهایی: پس از شهادت شهید ثانی، شیخ بهایی در سن 13 سالگی از جبل عامل به کشور ایران مهاجرت کرد. وی بعدها به مقام شیخ‌الاسلامی، مهم‌ترین مقام مذهبی حکومت صفوی دست پیدا کرد. نسب شیخ بهایی به حارث همدانی از اصحاب امیرالمومنین(ع) می‌رسد. شیخ بهایی شاگردان بسیاری چون محمدتقی مجلسی (پدر علامه مجلسی)، فیض کاشانی و ملاصدرای شیرازی را در مکتب علمی خود پرورش داد. یکی از آثار شیخ بهایی با عنوان «جامع عباسی» نخستین دوره فقه غیراستدلالی شیعی به زبان فارسی است که به صورت رساله عملیه نوشته شده است.

شیخ کفعمی: از عالمان قرن 9 هجری بود و نسبش به حارث همدانی از صحابه امیرالمومنین(ع) و نخستین گردآورنده خطبه‌های ایشان، می‌رسید. از کتاب‌های مشهور او می‌توان به دو اثر، المصباح و البلدالامین اشاره کرد که جزء منابع کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی محسوب می‌شود. یکی دیگر از آثار با اهمیت کفعمی، نسخه صحیفه سجادیه اوست که در سال 94 از آن رونمایی شده و کامل‌ترین نسخه صحیفه سجادیه به شمار می‌آید.

شیخ حر عاملی: وی از فقها و محدثین قرن 11 هجری است و نسبش به حربن یزید ریاحی می‌رسد. کتاب «وسائل الشیعه» مهم‌ترین اثر اوست که برای تدوین آن 20 سال از عمر خود را صرف کرد. کتاب وسائل الشیعه از زمره کتب مرجعی است که از بدو تألیف همواره مورد توجه و استفاده فقها و مجتهدین بوده است. پدر و مادر شیخ حرعاملی هردو اهل علم و فضلیت بودند. شیخ حرعاملی در سن 40 سالگی از جبل عامل عازم خراسان شد و تا آخر، در همان شهر رحل اقامت گزید.

محقق کرکی: از فقهای جبل عامل بود که به دعوت شاه اسماعیل صفوی به ایران مهاجرت کرد. وی در زمان شاه طهماسب به مقام شیخ‌الاسلامی گماشته شد و از این فرصت برای ترویج فرهنگ تشیع در بین ایرانیان نهایت استفاده و بهره را برد. از جمله اقدامات او برپایی نخستین نماز جمعه در مسجد عتیق اصفهان در عصر صفویان و رسمیت دادن به این مراسم در تمام اقصی نقاط ایران بود. مهم‌ترین تألیف محقق کرکی که به محقق ثانی نیز شهرت دارد، کتاب «جامع المقاصد فی شرح القواعد» است که در شرح کتاب «قواعدالاحکام» علامه حلی نگارش شده است و از اهمیت بسزایی برخوردار است.  

سید جعفر مرتضی: ایشان از علمای معاصر و نگارنده کتاب «الصحیح من سیره النبی الاعظم» است. نسب او به زید بن علی(ع) پسر امام سجاد(ع) می‌رسد. از شخصیت سیدجعفر مرتضی به عنوان یکی از عوامل اصلی احیای تاریخ در حوزه علمیه یاد می‌شود. بی‌گمان این شهرت، به سبب شیوه خاص او در نگارش کتاب «الصحیح» است که در آن روایتی مستند و مستدل از زندگی پیامبر اکرم(ص) ارائه کرده است.

لازم به ذکر است اسامی که در فهرست بالا آورده شد تنها بخشی از شخصیت‌های برجسته جبل عامل را شامل می‌شود. شیخ حرعاملی در کتاب «امل الآمل فی علماء جبل عامل» فهرستی از اندیشمندان و علمای جبل عامل را گردآوری کرده است. بعدها پژوهش‌های بسیاری پیرامون این کتاب انجام شده و مورد تکمیل قرار گرفت.

نکته حائز اهمیت در تاریخ سرزمین جبل عامل این است که بسیاری از عالمان نام‌آشنای این منطقه به ایران مهاجرت کردند. علت این امر، رقابت دو امپراتوری عثمانی و صفوی بود که اولی، امتداد جریان تندرو اهل سنت بود و دومی، پرچم‌دار مذهب تشیع. رقابت این دو حکومت، فضای جبل عامل را برای عالمان شیعی ناامن ساخته بود لذا بسیاری از عالمان آن دیار با دعوت شاهان صفوی به ایران مهاجرت کردند و در دولت صفویان به مناصب عالی مذهبی گماشته شدند.

این موضوع توانست برای عالمان شیعی یک فرصت استثنایی فراهم کند تا با استفاده از جایگاه و نفوذ خود در دولت صفوی و امنیتی که در ایران برای آنها فراهم شده بود به گسترش و تقویت مذهب تشیع و ترویج معارف اهل بیت(ع) بپردازند. در فضای آرامی که سلاطین صفوی برای علمای شیعی جبل عامل فراهم ساخته بودند آثار بسیاری تدوین شد و شاگردان متعددی پرورش یافت.

ارادت مردمان جبل عامل به اهل بیت(ع)

سوای عالمانی که در جبل عامل پرورش یافتند، مردمان این سرزمین نیز همواره جزء شیعیان راستین اهل بیت(ع) به شمار می‌آمدند. چنانکه گفته‌اند در اواخر قرن یازدهم، به شیعیان این منطقه اختصاصاً «مَتاوِله» می‌گفتند که برخی این کلمه را برگرفته از عبارت «مُتْ وَلیاً لِعلی» (با ولایت علی بمیر) می‌دانند که به تدریج به صورت «متولی» و سپس «متوالی» درآمد.

در روایتی از امام صادق(ع) در خصوص مردمان جبل عامل آمده است که حضرت فرمودند: هؤُلاَءِ شِیعَتُنَا حَقّا وَهُمْ اَنْصَارُنَا وَاِخْوَانُنَا وَالْمُوَاسُونَ لِغَریِبِنَا وَالْحَافِظُونَ لِسِرِّنَا وَاللِّینَةُ قُلُوبُهُمْ لَنَا وَالْقَاسِیَةُ قُلُوبُهُمْ عَلَی اَعْدَائِنَا وَهُمْ کَسُکَانِ السَّفِینَةِ فِی حَالِ غَیْبَتِنَا تُمُحِّلَ الْبِلاَدُ دُونَ بِلاَدِهِمْ وَلاَ یُصَابُّونَ بِالصَّوَاعِقِ یَأمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیَعْرِفُونَ حُقُوقَ اللّهِ وَیُسَاوُنَ بَیْنَ اِخْوَانِهِمْ اُولَئِکَ الْمَرْحُومُونَ الْمَغْفُورُ لِحَیِّهِمْ وَمَیِّتِهِمْ وَذَکَرِهِمْ وَاُنْثَاهُمْ وَلاَسْوَدِهِمْ وَاَبْیَضِهِمْ وَحُرِّهِمْ وَعَبْدِهِمْ وَاِنَّ فِیهِمْ رِجَالاً یَنْتَظِرُونَ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُنْتَظِرِینَ؛

ترجمه: آنان شیعیان حقیقی ما هستند و یاران و برادران ما محسوب می شوند. با غریبان ما برادری و مواسات کرده و اسرار ما را حفظ می‌کنند. دل‌هایشان برای ما نرم و بر دشمنان ما سخت است. آنان همانند ساکنین کشتی در حال غیبت هستند [که اهل نجات‌اند]. شهرها خشک و قحط زده می‌شود امّا آنجا سرسبز است و در معرض بلایای طبیعی قرار نمی‌گیرد. امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، حقوق خدا را شناخته، در بین برادرانشان مساوات را رعایت می‌کنند. آنها مورد رحمت الهی هستند و زنده و مرده، مرد و زن، سیاه و سفید و آزاد و بنده‌شان آمرزیده می‌شوند و در میان آنان مردانی است که انتظار [ظهور دولت حقه را] می‌کشند و خداوند منتظران را دوست دارد.