ترتیل‌های خلیجی نیازمند پالایش

سعید رحمانی، قاری، کارشناس و داور رشته وقف و ابتدا در مسابقات قرآن در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) ‌ضمن اشاره به تعاریف متعدد ترتیل در زمان‌های مختلف بیان کرد: این کلمه در زمان‌های مختلف معانی مختلفی داشته است، در زمان گذشته یعنی حدود 15 سال قبل وقتی از ترتیل نام می‌بردند منظور وقف و ابتدا بود که الآن دیگر این چنین نیست، در واقع در مسابقات نیز اسم داور وقف و ابتدا داور ترتیل بوده است.
وی در ادامه افزود: یک ترتیل هم شیوه تلاوت قرآنی است که مردم در ماه مبارک رمضان از آن در جزءخوانی‌ها استفاده می‌کنند و بدین سبک قرآن را ختم می‌نمایند که سرعت تلاوت مناسب است و شخص راحت‌تر می‌تواند کل قرآن را ختم کند.
ترتیل به معنای ادای درست کلمات و رعایت حدود وقف و ابتدا
رحمانی بیان کرد: اما تعریف کامل‌تر ترتیل برمی‌گردد به این سخن که «الترتیل حفظ والوقوف و اداء الحروف»، البته در این که این سخن از معصوم باشد تردیدهایی وجود دارد، اما در هر حال از هر ناحیه‌ که صادر شده باشد، کاملا صحیح است و تعریف کاملی از ترتیل ارائه می‌کند، در این جا ترتیل به معنای ادای درست و ممتاز حروف به شیوه فصیح عربی است که باید در آن مرزها و حدود وقف و ابتدا نیز رعایت شود.
وی تصریح کرد: البته در چرایی نام‌گذاری ترتیل به عنوان وقف و ابتدا هم دلایلی ذکر شده که برخی گفته‌اند چون یکی از ارکان اصلی ترتیل حفظ الوقوف است شاید گریزی زده‌اند که این مسأله می‌تواند شاکله اصلی ترتیل را تشکیل دهد، لذا در کتب مربوط به علوم و فنون قرائت قرآن نقل شده که به کسانی که به وقف و ابتدا آشنایی نداشته‌اند یا آن را خوب بلد نبوده‌اند، اجازه قرائت داده نمی‌شد و تسلط به وقف و ابتدا شرط ورود برای قرائت قرآن بوده است.
رحمانی در مورد این که به چه منظور با سبک ترتیل، قرآن تلاوت شده بیان کرد: به نظر می‌رسد جنبه‌های کلاسیک و آموزشی در این شیوه مد نظر بوده چنان که قاری در ترتیل قادر است نکات آموزشی را به صورت کامل رعایت کند؛ چرا که سرعت تلاوت کُند یا بسیار تند نبوده و همین سرعت مناسب این امکان را برای قاری مهیا می‌کند.
وی در ادامه افزود: در واقع اسم صحیح ترتیل را باید تدویر گذاشت که از دور مناسبی برخوردار است و در این دور مناسب امکان ارائه تمام قواعد تلاوت وجود دارد، همچنین به نظر می‌رسد کسی که این شیوه را قاعده‌مند کرده هدفش انتقال این سبک و سیاق به صورت سالم به نسل‌های بعدی بوده است و به یک معنا تمام توجهش به حفظ سلامت تلاوت قرآن بوده است.
این کارشناس تلاوت بیان کرد: البته در کنار حفظ سلامت تلاوت، ممکن است موارد دیگری از جمله جذابیت و این که صدای جذابی به گوش مستمع برسد نیز مطرح باشد، اما آنچه که از اصالت برخوردار است حفظ قوام، استحکام و اتقان تلاوت بوده است که از نسلی به نسل دیگر به همین صورت انتقال یابد که البته با دقت نظر و حساسیت زیادی این اتفاق نیز افتاده است.
ترتیل بدون استحکام و اتقان مورد قبول نیست
وی در ادامه افزود: امروزه آن چیزی که در جامعه مشاهده می‌کنیم آن است که بعضا جنبه‌های جذابیت‌های صوتی و ... بیش از جنبه‌های اتقان و استحکام خودنمایی می‌کند که به نظر می‌رسد خطای جدیدی باشد، البته منکر زیبا اجرا شدن ترتیل نیستیم چنان که باید شنیدنی باشد اما ترتیلی که از نظر قوام و اتقان ضعیف باشد با وجود حذابیت‌های صوت و لحنی نمره قبولی نخواهد گرفت.
لزوم اجرای کامل قواعد تجویدی در ترتیل
بخش دیگری از گفت‌وگوی رحمانی با ایکنا به مؤلفه‌ها و شاخصه‌های یک ترتیل استاندارد اختصاص داشت، وی در این زمینه بیان کرد: ترتیلی که به عنوان یک هنر توسط قاری ارائه می‌شود باید همه ارکان لازم در تلاوت مانند صوت و لحن، وقف و ابتدا و تجوید را دارا باشد، مثلا از یک مرتل این انتظار وجود دارد که در ترتیل به تمام مهارت‌های تجویدی مسلط باشد و بتواند تمام ظرائف آن را به صورت کامل اجرا نماید. برای این کار نیز باید اصطلاحا دهان تجویدی شکل گرفته باشد و در این راستا هرگونه ادای با سختی و تکلف حروف و کلمات با چالش مواجه خواهد شد
وی در ادامه افزود: یکی از شاخصه‌های ویژه برای ادای ممتاز حروف و کلمات رعایت توازن‌ها و تناسب‌ها است مانند مسائلی از قبیل رعایت غنه‌ها و ... که باعث می‌شود یک ترتیل متوازن به سمع مخاطب برسد.
رحمانی تصریح کرد: نکته دیگری که در ترتیل باید رعایت شود توجه به جنبه‌های آموزشی و معلمی بودن آن است، یعنی وقتی یک شاگرد می‌خواهد فلان ترتیل را گوش کند تمام ظرافت‌ها به صورت کامل به گوش او برسد، نکته دیگر نیز ادای شیرین و با ملاحت است، گاهی اوقات از تجوید یک قاری نمی‌توان ایرادی گرفت اما آن ملاحت و شیوایی در تلاوتش وجود ندارد و موجب عدم جذابیت آن تلاوت خواهد شد.
داور وقف‌ و ابتدای مسابقات قرآن بیان کرد: از جمله نکات بسیار مهم در ترتیل توجه به دور و سرعت تلاوت است که خود دارای دو مؤلفه است، یک ثابت و دو متغیر، در بخش متغیر منظور این است که برخی اوقات سیاق آیات و نظم‌آهنگ آنها اقتضا می‌کند که قاری ابداعاتی داشته باشد در مورد بخش ثابت نیز دور خواندن نباید خیلی تند یا کُند باشد و طوری ترتیل ارائه شود که مخاطب بتواند با مرتل همراهی کند.
استفاده از نغمات باید با حفظ اصالت‌ها باشد
رحمانی در ادامه با اشاره به ویژگی‌های لحنی یک ترتیل استاندارد تصریح کرد: یک مورد، توجه به نغمات اصیل است که البته لزوما به این معنا نیست که خلاقیت و ابتکار نداشته باشیم بلکه این خلاقیت باید در چارچوب حفظ اصالت‌ها باشد تا ترتیل را شنیدنی کند، خلاقیت‌های غیر مستحسن و نامطلوب از عیار کار خواهد کاست.
وی بیان کرد: به تلفیق‌های حرفه‌ای نغمات با یکدیگر و رعایت اسلوب‌های ترتیل نیز باید توجه شود که البته خود دارای مباحث گسترده‌ای است، باید جذابیت‌ها و ابهاجات لحنی را شناخت و نظم‌آهنگ مناسب برای آیات استخراج شود، در واقع هر کدام از آیات دارای نغمه درونی است که نظم و آهنگ خودش را می‌طلبد و هرچقدر در این زمینه دقت شود ترتیل شنیدنی‌تر خواهد شد.
رحمانی تصریح کرد: یکی دیگر از مباحث مهم در ترتیل رعایت طول نفس است، به نظر می‌رسد اصراری به پر نفس خواندن آیات در ترتیل وجود نداشته باشد و نفس‌ها باید متوسط و کوتاه همراه با برش‌های مناسب لحنی باشند.
خالی بودن ترتیل استاندارد از زوائد غیر ضرور
وی در ادامه افزود: نکته بعدی معنامحوری است که طبیعتا در همه تلاوت‌ها از جمله ترتیل باید بدان توجه شود، علاوه بر این خالی بودن ترتیل از زوائد غیر ضرور نیز بسیار مهم است، برخی اوقات عده‌ای کارهای اضافی در ترتیل انجام می‌دهند که فکر می‌کنند زیبا است اما زیبا و مورد توجه نیست و برخی اوقات موجب فریب هم خواهد شد و دوستان جوان را فریب می‌دهد، بعضا کارهایی می‌کنند که شأن ترتیل متناسب با آن نیست.
رحمانی گفت: خشوع، وقار، متانت و طمأنینه تلاوت و تعادل و تناسب بین اِلمانها و عناصر مختلف لحنی نیز باید مورد توجه قرار گیرد، همچنین در بخش صوت دوست داریم صوت لطیف با استقامت خوب بشنویم چون این استقامت به طور ویژه مورد توجه است یعنی ممکن است یک صوت دو دقیقه خوب باشد اما دقیقه سوم آن زیبایی، لطافت و طنین را از دست بدهد لذا استقامت صوتی به شدت مهم است.
این کارشناس تلاوت در ادامه بیان کرد: حتما باید یک صوت لطیف با استقامت خوب در ترتیل بشنویم که این استقامت خوب با یک بم نسبتا پر و مناسبی باید همراه باشد و بم صدا باید مستحکم باشد، دلیل این هم آن است که نرمش‌های خاصی که در برخی صداها وجود دارد که مناسب هم نیست از ترتیل کنار گذاشته شود.
وی در مورد اهمیت شروع مناسب در ترتیل گفت: شروع ترتیل هم مهم است که از چه نُتی شروع شود و این نت، که بتواند جمع را با خود همراه کند یک شروع بسیار خوبی را رقم خواهد زد و البته انتخاب این شروع در ترتیل‌هایی که می‌خواهیم مردم را با خود همراه کنیم، یک هنرمندی خاص را می‌طلبد، علاوه بر این شخصیت مستقل صوتی هم از درجه اهمیت بالایی برخوردار است که این مورد را در تحقیق هم داریم و مورد دیگر هم توجه به وقف و ابتدا است.
توجه به وقف و ابتدای صحیح در یک ترتیل استاندارد
رحمانی گفت: در وقف و ابتدا دوست داریم شاهد یک سلامت وقف و ابتدایی باشیم، یعنی وقتی که شخص تلاوت می‌کند، وقف‌ها، اتصال‌ها و ابتداها باید کاملا سالم باشد و البته با تحقیق نیز تفاوت‌هایی وجود دارد و برخی از وصل‌ها و ... در ترتیل متفاوت از تحقیق است.
وی در ادامه افزود: برای نمونه وصل آیات در ترتیل به یکدیگر متعارف نیست مگر در موارد خاص، همچنین اگر قرار است خلاقیتی در وقف و ابتدا داشته باشیم نیز باید در چارچوب‌ها و استاندارهای لازم این اتفاق صورت گیرد و نکته دیگر در این زمینه رعایت وحدت رویه است.
رحمانی بیان کرد: در ترتیل‌خوانی معمولا روال این طور است که وقتی از اول تا آخر جزء یا حتی از اول تا آخر قرآن خوانده می‌شود در موارد مشابه یک وحدت رویه را داشته باشیم، برای نمونه حرف «اِنَّ» را می‌توان ذکر کرد، در برخی از موارد این حرف در معنای بیان علت جمله قبل است و در برخی موارد نیز به معنای ابتدای یک جمله جدید خواهد بود و قاری باید در تمام موارد یا این حرف را استینافیه بگیرد یا به عنوان تعلیلیه آن را مد نظر داشته باشد تا بدین صورت وحدت رویه ایجاد شود.
وی در ادامه افزود: آنچه که در وقف و ابتدا مهم است و ختام مسک آن محسوب می‌شود این است که باید در آن وحدت رویه وجود داشته باشد، به بیان دیگر مکتب وقف و ابتدایی شخص باید مشخص باشد، نمی‌شود که یک صفحه از یک مکتب و رویه و آیه و صفحه دیگر را با یک رویه دیگر تلاوت کند.
این کارشناس تلاوت قرآن تصریح کرد: با توجه به اینکه جنبه آموزشی وقف و ابتدا بیشتر مورد نظر است به نظر می‌رسد وقف و ابتدای ما باید بیشترین میزان تفکیک را داشته باشد یعنی اگر مختار بودیم که در یک مورد وقف کنیم یا وصل بنا را بر تفکیک بگذاریم مگر اینکه برای وصل کردن یک ویژگی و مطلوبیتی در معنا وجود داشته باشد که اقتضا کند وصل را انجام دهیم، طبیعتا بیشترین میزان وقف باعث می‌شود تا ترتیل به یک ترتیل آموزشی تبدیل شود.
رحمانی در ادامه به وضعیت مرتلان کشورمان و این که در چه سطحی به لحاظ کیفی قرار دارند اشاره و در این زمینه بیان کرد: به نظر می‌رسد که ما با وجود اینکه پیشرفتهای خوبی داشته‌ایم اما هنوز به یک مکتب و شیوه‌ای که در دنیا آن را به نام مکتب ایرانی و ترتیل ایرانی بشناسند نرسیده‌ایم.
وی در ادامه افزود: چون به یک شخصیت مستقل نرسیده‌ایم، به نظر می‌رسد که بعضا اختلاط سبک‌های مختلف را در تلاوتهای مرتلان کشورمان شاهد هستیم، این اختلاط بعضا خوب است اما خیلی وقتها هم ناشیانه و غیر حرفه‌ای است، مونتاژکاری‌هایی از سبک‌های مختلف به صورت غیر صحیح و دقیق انجام می‌دهد اتقان تلاوت ترتیل را کاهش می‌دهد، البته شاید جذابیت داشته باشد اما قطعا اثر فاخری را نخواهیم داشت.
وی در ادامه افزود: باید به سمتی حرکت کنیم که شخصیت ترتیل‌خوانی مستقل متناسب با استعداد و ظرفیت ایرانی و هنرمندی که در نغمه پردازی‌های ایرانیان وجود دارد برویم البته با این قید که شئونات و اسلوب‌های قرآنی نیز رعایت شوند.
رحمانی در مورد راه‌کارهای مورد نظر در رسیدن به این نقطه تصریح کرد: اولین کار همین کاری که شما در خبرگزاری ایکنا و حول موضوع ترتیل انجام می‌دهید، همچنین کاری که شورای عالی قرآن انجام داد نشست تخصصی برگزار کرد نیز مفید بود لذا راه‌کار اول این است که این موارد گفته شود و موج‌سازی صورت گیرد.
این کارشناس قرائت قرآن بیان کرد: باید اساتید نیز در این زمینه جلسات هم‌اندیشی داشته باشند و نظرات مختلف که نیاز به نقد و بررسی و اصلاح دارد در آن به بحث گذاشته شود تا راه‌کارهای مناسب از این جلسات استخراج گردد.
رحمانی در بخش درگیری از مصاحبه‌اش با ایکنا به موضوع ترتیل‌های خلیجی پرداخت و گفت: عده‌ای به این ترتیل‌ها با دید منفی نگاه می‌کنند و علت آن نیز این است که این گونه ترتیل‌ها از اصالت کافی برخوردار نیستند و سلامت آنها مخدوش است، می‌توانیم نغمات اصیل را به عنوان غذاهای سالم و اصلی معرفی کنمی و نام نغمات خلیجی را نغمه‌های فست فودی بگذاریم.
وی در ادامه افزود: برخی از نغمات هستند که به صورت ظاهری و موقت می‌توانند ذائقه‌ها را سیراب کنند و به صورت کاذب عظ برخی برطرف شود اما به نظر می‌رسد عوارضی را نیز در پی خواهد داشت که آن عوارض آسیب‌هایی را نیز به وجود خواهد آورد.
رحمانی تصریح کرد: برخی اساتید معتقدند در این نغمات خلیجی، آسیب‌هایی وجود دارد که این آسیب‌ها باید گفته شود و آن نغمات نیز پردازش شوند و بعد از این مراحل است که می‌توانند به جامعه عرضه شوند، این آثار و نغمات به صورت پالایش نشده ممکن است آسیب‌زا باشد، برخی‌ها نیز بر این باورند که اگر خود شخص بتواند ضمن حفظ اصالت‌ها و به کمک خلاقیت‌هایی که دارد از این آثار استفاده کند و کمک بگیرد مطلوب است و البته هر دو نظر نیز طرفداران خاص خودش را دارد.
وی بیان کرد متاسفانه به جهت اینکه کار علمی و پژوهشی ما در این زمینه کم بوده جامعه به سمتی حرکت کرده که اقبال آنها به برخی از نغمات خلیجی بیش از حد و به صورت افراطی شده است، وقتی این روند به وجود آمد نتیجه این می‌شود که پذیرش نغمات اصیل سخت خواهد شد، در واقع وقتی ذائقه یک فرد مثلا به چیزهای شور یا خوردنی‌های آسیب‌زا عادت کند برای بدن بسیار سخت است که این عادت غلط را تبدیل به یک عادت سالم نماید.
ترتیل‌های خلیجی نیازمند پالایش و استانداردسازی
رحمانی گفت: باید اساتید بنشینند و ترتیل‌های خلیجی را استانداردسازی و پالایش نمایند، بعد از این مرحله ترتیل‌هایی که قابل استفاده نیستند حذف کنند و آنها که قابل استفاده هستند متناسب با فرهنگ ایرانی و فضای اصیل تلاوت قرآن پالایش شوند، در حال حاضر ورود خام نغمات به بازار شنیداری جامعه ورود درستی نیست و آسیب‌های جدی هم به دنبال خواهد داشت.
داور بخش وقف و ابتدای مسابقات قرآن به رادیو ترتیل نیز اشاره کوتاهی داشت و در این زمینه بیان کرد: برای این که بتوانیم به صورت مستمر به مخاطبان ترتیل ارائه کنیم باید ترتیل‌های زیادی با حفظ اصالت‌ها و اصول ترتیل استاندارد تولید کنیم، البته راه‌اندازی رادیو ترتیل این مسأله را روشن کرد که آثار ما برای پخش به اندازه کافی نیست و باید حرکت ما به سمتی باشد که اگر قرار شد برای یکسال و به صورت روزانه ترتیل پخش کنمی کارهای تکراری به سمع شنوندگان نرسد.