بررسی نقش سیاسی و اجتماعی امام جواد(ع)

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، حجت الاسلام عارف ابراهیمی از محققان و پژوهشگران حوزه علمیه قم در یادداشتی به بررسی ابعاد سیاسی و اجتماعی حضرت جواد الائمه(ع) می‎پردازد که متن آن در ادامه تقدیم خوانندگان می‎شود؛

نگاه اجمالی به زندگانی امام جواد(ع)

امام جواد که دوران امامتش بیش از 17 سال(6) نبود، در دوران حیات خود یک مرتبه برای دیدار با پدر بزرگوار خود حضرت علی بن موسی الرضا (ع) به خراسان(7) سفر کرد و چند مرتبه از سوی خلیفه‎های عباسی دوران خود یعنی مامون و معتصم با اهداف مختلف نظیر زیر نظر گرفتن رفتار ایشان به بغداد سفر کرد.
دوران امامت  حضرت جواد (ع) مصادف با عوامل و مشکلات سیاسی و اجتماعی بسیار تاثیرگذاری در جامعه اسلامی بود که به صورت اختصار در این یادداشت به بررسی آن‎ها می‎پردازیم.

زیدیه، واقفیه، غلات، مجسمه، معتزله، اهل حدیث و اسماعیلیه برخی از فرقه‎های بود که در دوران زندگانی امام جواد (ع) حضور داشتند و دارای فعالیت‎ و پیروان بسیاری بودند.
امام محمد تقی(ع) در مواضع و احادیث مختلف این فرق ضاله و انحرافی را نکوهش کرده و بر عدم پیروی از آن‎ها تاکید ساخته است که در ادامه به چند روایات اشاره می‎شود.

امام جواد (ع) در این حدیث امت اسلامی را از اقامه نماز پشت سر کسانی که به امامتش اعتقاد نداشتند و بر برخی از ائمه نظیر واقفیان، اسماعیلیان، زیدیه توقف کرده‎اند، نهی کرده است.

ب) محمد بن الحسن، قال حدثنی أبو علی الفارسی، قال حکی منصور، عن الصادق علی بن محمد بن الرضا(علیهم السلام ) أن الزیدیة والواقفة والنصاب بمنزلة عنده سواء.(9)
امام محمد تقی (ع) در حدیثی دیگر فرقه‎های زیدیه، واقفیه و نواصب(10) را در یک ردیف می‎بیند.

امام جواد (ع) زیدیه، واقفیه و نواصب را مصداق آیه 2 و 3 سوره غاشیه بیان کرده است.

امام محمد جواد (ع) در حدیثی دیگر می فرماید «واقفیه الاغ‎‎های شیعه هستن» و سپس امام آیه 44 سوره فرقان که می فرماید «هُم إِلّا کَالأَنعامِ بَل هُم أَضَلّ سَبِیلًا» را تلاوت کرد.

هـ) قال سمعت أبا جعفر( ع ) یقول و قدذکر عنده أبوالخطاب لعن الله أباالخطاب ولعن أصحابه ولعن الشاکین فی لعنه ولعنمن قدوقف فی ذلک وشک فیه ، ثم قال هذا أبوالغمر و جعفر بن واقد وهاشم بن أبیهاشم استأکلوا بنا الناس وصاروا دعاة یدعون الناس إلی مادعی إلیه أبوالخطاب،لعنه الله ولعنهم معه ولعن من قبل ذلک منهم، یا علی لاتتحرجن من لعنهم لعنهم الله فإن الله قدلعنهم ، ثم قال ، قال رسول الله من تأثم أن یلعن من لعنه الله فعلیه لعنة الله .(11)

امام محمد تقی (ع) در این حدیث ابوالخطاب(12) و پیروانش را لعن می‎کند. ابوالخطاب بنیانگذار فرقۀ غالی خَطّابیه و پایه گذاران اسماعیلیه بر این اساس امام با لعن وی و پیروانش درپی دوری امت اسلام از چنین افرادی است.

امام محمد تقی(ع) با توجه به آنکه بخش عمده دوران امامتش همزمان با خلافت مامون و ظهور و اوج فعالیت‎های فرقه‎های ضاله و انحرافی بود از حربه و سیاست تقیه(13) با هدف حفظ تشیع و مبارزه با عقاید انحرافی و گمراه بسیار بهره برده است.

ازدواج تحمیلی
 تاریخ به خوبی گواه است که مامون نتوانست از این حربه سیاسی علیه امام جواد(ع) بهره ببرد زیرا محبوبیت امام روز به روز در میان مردم افزایش یافت و شیعیان بسیاری نظیر«محمد بن اسماعيل بن بزيع ابوجعفر مولى منصور عباسى» با هدف حمایت از کیان تشیع وارد دستگاه خلافت عباسی شدند.

مامون می‎پنداشت که به علت سن کم امام جواد (ع) می‎تواند به اهداف خود برسد به همین علت جلسات مناظره نظیره جلسه با «يحيى بن اكثم» در زمینه‎های مختلف برای امام (ع) ترتیب داد اما مأمون از اين جلسات ناكام بيرون آمد و نه تنها به هدفش نرسيد، بلكه نتيجه معكوس گرفت.

باتوجه به  پیدایش و رواج مذاهب مختلف اسلامی و بیان احادیث و نظریات فقهی به اسم اسلام، امام جواد (ع) در دوران امامتشان به مقابله و تصحیح احادیث و فتواهای غلط پرداخت که یکی از معروف‎ترین آن‎ها رد فتوای فقهی «ابن ابى دُؤاد»(15) پیرامون قطع دست سارق و تکذیب حدیث «يحيى بن أكثم بن محمد التميمی»(16) در مجلس مامون بود.

یکی از سیاست‎های خلفای عباسی برای مقابله ائمه اطهار (ع) دور ساختن شیعیان و محبان از ائمه بود که در هر دوره زمانی این سیاست دارای اوج و فرود بوده است؛ مامون و معتصم به عنوان دو تن از خلفای عباسی نیز از این قاعده مستثنی نبودند و هر کدام به اندازه خود در مسیر دیدار شیعیان با امام جواد (ع) سنگ اندازی می‎کردند به طوری که امام مجبور بود با استفاده از سیاست‎های مختلف نظیر تقیه، تعیین نماینده و وکیل ارتباط خود با محبان و پیروان اهل بیت (ع) را حفظ کند بر همین اساس شاهد حضور نمایندگان امام در کشور و شهرهای مهم جهان اسلام نظیر بغداد، واسط، ری، بصره، قم، سیستانی، همدان، اهواز و کوفه(17) در آن دوران بودیم.

1  اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۹۹.
2  طبری، دلائل الامامه، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۶.
3 اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۹۹؛ طبرسی، اعلام الوری،۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰۶؛ کلینی، الکافی، ج۲، ص۴۹۲؛
4 کلینی، اصول الکافی، ص 493؛ شیخ مفید، الارشاد، ص 326؛  محمد بن جریر بن رستم طبری، دلائل الإمة، ص 208
5 مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۹۵.
6 نوبختی، فرق الشیعه،۱۴۰۴ق، ص۸۸.
7 بیهقی، تاریخ بیهق،۱۳۶۱ش، ص۴۶.
8 صدوق، من لایحضر،۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۷۹؛ طوسی، تهذیب،۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۸.
9 شیخ طوسی، رجال الکشی،  ص۲۲۹، ۴۶۰.
10 نواصب به کسانی گفته می‎شود که با امام علی (ع)یا امامان شیعه دشمن باشند. (صنعانی،۲/ ۴۴۳ ؛ حلی، ۲۷۷؛ خوئی ۲/ ۸۵)
11 سلسله سند حدیث: «فی هاشم بن أبی هاشم و أبی السمهری و ابن أبی الزرقاء و جعفر بن واقد و أبی الغمرحدثنی محمد بن قولویه و الحسین بن الحسن بن بندار القمی، قالا حدثناسعد بن عبد الله، قال حدثنی ابراهیم بن مهزیار و محمد بن عیسی بن عبید، عن علی بن مهزیار»
12 ابوالخطاب، محمد بن ابی زینب مِقلاص اسدی، ملقب به بَرّاد اَجدَع که در منابع از او به عنوان بنیانگذار فرقۀ غالی خَطّابیهیاد شده است و می‌بایست او را در زمرۀ انقلابیون آغاز عصر عباسی به شمار آورد. همچنین از وی به عنوان یکی از پایه گذاران اسماعیلیه و نیز در شمار مرتبه «ابواب» در سلسله مراتب مقدس نصیریه نام برده‌اند.
13 جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه،۱۳۸۱ش، ص۴۷۶.
14 کتاب «بغداد» تأليف ابوالفضل احمد بن ابى طاهر كاتب، ص 142ـ 143
15 ابن ابى دُؤاد در دوران خلافت مأمون و معتصم، مورد اطمینان آنان و قاضى بغداد بود. (مجلسى، همان كتاب، ص5، پاورقى)
16 عالم و قاضی اهل بصره که در 22ذی الحجه 242 هجری قمری فوت کرده است.
17 جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۶ش، ص۷۹.