معنویت و عدل؛ مقاصد عمده قرآن از نگاه امام خمینی(ره)

گروه اندیشه: امام خمینی(ره) در فرازهایی از آثار خود به مقاصد قرآن می‌پردازد؛ با بررسی این فرازها به نظر می‌رسد معنویت و عدل سهم عمده‌ای در مقاصد قرآن داشته باشد.

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، از نظر امام خمینی(ره) تفسیر قرآن به معنای بیان مقاصد کتاب الله است و «ما باید هدف فرود آمدن این کتاب را از خود قرآن بگیریم». می‌توان در اینجا اهمیت و مرجعیت قرآن را یافت؛ از نظر امام خمینی(ره) هدف قرآن را باید از خود قرآن اخذ کرد؛ اولویت در بیان مقاصد قرآن با خود کتاب الله است. از سوی دیگر این مسئله تناقضی با عقلانی بودن مقاصد قرآن ندارد. ایشان در این خصوص می‌گویند: «ما باید مقصود از تنزیل این کنار را قطع نظر از جهات عقلی برهانی که خود به ما مقصد را می‌فهماند از خود کتاب اخذ کنیم. مصنف کتاب، مقصد خود را بهتر می‌داند.» (آداب الصواة، ص193)

از نظر امام خمینی(ره) مقاصد قرآن خصوصیاتی از جمله فطری بودن، متکثر بودن و مشکک بودن دارد. ایشان معتقد هستند که «هیچ جا بهتر از قرآن نیست، هیچ مکتبی بالاتر از قرآن نیست. این قرآن است که هدایت می‌کند ما را به مقاصد عالیه‌ای که در باطن ذاتمان توجه به او هست و خودمان نمی‌دانیم»(صحیفه امام، ج12، ص 511). اعتقاد به فطرت الهی در انسان توسط بسیاری از اندیشمندان و علمای اسلامی تصریح شده است.

همچنین امام خمینی(ره)‌ در خصوص متکثر بودن مقاصد قرآن معتقد است، «قرآن در عین حالی که یک کتاب معنوی عرفانی است، و در عین حال که تهذیب نفس می‌کند و این نکته از خصوصیات این کتاب آسمانی است که هم باب معرفت را باز کرده و هم باب مادیات و هم اتصال مادیان به معنویات را»(تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی(ره)، 89) تکثر قرآن ما را به خصوصیت دیگر مقاصد قرآنی رهنمون می‌سازد و آن ترتب و لایه‌لایه‌ بودن مقاصد الهی در این کتاب است. از نظر امام خمینی(ره) هر کس به حد توان خود از این کتاب بهره می‌برد و «قرآن یک سفره گسترده‌ای است که همه از آن استفاده می‌کنند؛ منتهی هر کسی به وضعی استفاده می‌کند و هر یک از طبقات علما بر اساس مسلک خاصی، فلاسفه روی مسائل فلسفی اسلام، عرفا روی مسائل عرفانی، فقها روی مسائل فقهی و سیاسیون روی مسائل سیاسی و اجتماعی آن تاکید می‌کنند.»

مقاصد قرآن از نظر امام خمینی را می‌توان «مقصد تربیتی»، «توسعه معرفت»، «تذکر»، «تدبر و تفکر»، «راهنمایی سلوک انسانیت»، «استخلاص از زندان طبیعت»، «کیفیت سیر و سلوک» و «اجرای عدالت اجتماع» دانست. نکته مهمی که در این جا وجود دارد، گستره وسیع مقاصد قرآن از نظر امام خمینی(ره) است. ایشان هم ابعاد درونی مانند «استخلاص از زندان طبیعت» را در نظر داشته‌اند و هم «اجرای عدالت اجتماعی» را، و این به نوبه خود می‌تواند رویکردی عرفانی-سیاسی به مقاصد کتاب الله باشد.

امام خمینی(ره) معتقد بود که قرآن برای هدایت آمده است، اما این هدایت خود را در مقاصد دیگر به شکلی جزئی‌تر نشان می‌دهد. از نظر ایشان قرآن «باب معرفت را باز کرده است» و توسعه معرفتی قرآن منوط به داشتن ذوق عرفانی خواننده آن است. ایشان می‌‎فرماید: «عمده مقصد و مقصود انبای عظام و تشریع شرایط و تاسیس احکام و نزول کتاب‌های آسمانی، خصوصا قرآن شریف جامع، که صاحب و مکاشف آن نور مطهر رسول ختمی(ص) است،‌ نشر توحید و معارف الهی و قطع ریشه کفر و شرک و دوبینی و دو پرستی سر توحید و تجرید در جمیع عبادت قلبیّه و قالبیّه ساری و جاری است.» امام خمینی(ره) توسعه معرفت را در معرفت الله می‌داند و آن را بالاترین سعادت معرفی می‌کند.

نیم‌نگاهی به مقاصدی که امام خمینی‌(ره) مورد تاکید قرار داده است نشان می‌دهد که ایشان دیدگاهی عرفانی در خصوص مقاصد قرآن داشته‌اند. استخلاص از زندان طبیعت به عنوان یک مقصد قرآنی این مسئله را به خوبی نشان می‌دهد. در نزد عرفا به معنای عام، این جهان زندان است و معرفت حسی معرفتی گذراست. از نظر امام خمینی(ره) نیز «خدای تبارک و تعالی به واسطه سعه رحمت بر بندگان، این کتاب شریف را از مقام قرب و قدس خود نازل فرموده و به حسب تناسب عوالم تنزل داده تا به این عالم ظلمانی و سجن طبیعت رسیده و کسوت الفاظ و صورت حروف در آمده؛ استخلاص مسجونین در این زندان تاریک دنیا و رهایی مغلولین در زنجیرهای آمال و امانی و رساندن آنها را از حضیض نقص و ضعف و حیوانیت به اوج مال و قوت انسانیت».

هرچند امام خمینی(ره) نگاهی عرفانی داشته و قرآن را در پی مقاصدی چون راهنمایی سلوک انسانیت و تربیت نفوس و استخلاص از زندان طبیعت دانسته است، اما این رویکرد مانع از آن نشده است که مقاصد سیاسی و اجتماعی را مورد غفلت قرار دهد. «یکی دیگر از مقاصد قرآن از دیدگاه امام، اجرای عدالت اجتماعی است که ایشان در تفسیر احکام اجتماعی و تشکیل حکومت ارائه می‌دهد. قرآن کریم در سوره حدید آیه 25، فرستادن پیامبران و فرود آمدن کتاب‌های آسمانی را برای این می‌داند که مردم به اقامه عدل برخیزند،‌ همچنین در آیات بسیاری دستور به عدل می‌دهد؛ اما نکته مهم این است که در قرآن مقصدیابی شود و جهت‌گیری احکام و دستورات بر مبنای قسط و عدل معین گردد و این چیزی است که امام خمینی ارائه می‌دهد»(تفسیر قرآن مجید بر گرفته از آثار امام خمینی(ره)، ص 98).

امام خمینی(ره) در کنار معنویت که سهم عمده‌ای در رویکرد وی دارد، عدل را حائز اهمیت ویژه می‌داند. وی در یکی از سخنرانی‌های خود می‌گوید: «قرآن دعوت به معنویات تا حدی که بشر می‌تواند به او برسد و فوق او کرده و بعد هم اقامه عدل. پیغمبر هم و سایر کسانی که سلان وحی بودند، آنها هم این دور رویه را داشتند. خود پیغمبر هم عملش این طور بود تا آن روزی که حکومت تشکیل نداده بود، معنویات را تقویت می‌کرد. به مجرد این که توانست حکومت تشکیل بدهد، علاوه بر معنویت اقامه عدل کرد» (صحیفه امام، جلد 17، ص 528). ذکر عدل در کنار معنویت نشان از آن دارد که عرفان امام(ره) تنها عرفانی منزوی نیست بلکه در عرصه اجتماعی به دنبال اثرگذاری است که مبنای آن از قرآن است.

گزارش خطا