«چاووش‌خوانی» سنتی که رو به فراموشی می‌رود

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) یکی از سنت‌های آئینی، آوایی و موسیقایی ایرانیان از دیرباز که معمولاً در زمان بدرقه زائران و یا استقبال از ایشان به انجام رسیده و البته اکنون دیگر منسوخ شده و تنها به عنوان میراث معنوی و فرهنگی در خاطره‌ها و مکتوبات تاریخی ثبت و ضبط شده است «چاووش خوانی» است که این سنت از همان سال‌های نخست ورود اسلام به ایران ابتدا برای زائران بیت‌الله الحرام صورت گرفته و کمی بعد به زائران عتبات عالیات و مشهد مقدس و غیره نیز تعمیم یافته است.

با توجه به قرارگیری در ایام ذی‌الحجه و موسم حج ابراهیمی که بالغ بر 86 هزار زائر از ایران اکنون در سرزمین وحی مشغول انجام اعمال مربوط به حج تمتع هستند خالی از لطف ندانستیم که در گفت‌و‌گو با هوشنگ جاوید؛ کارشناس فرهنگ و هنر اقوام ایرانی و پژوهشگر در زمینه موسیقی نواحی و اقوام در این مورد گفت‌و‌گویی داشته باشیم که در ادامه می‌خوانید:

ـ ریشه لغوی و تاریخی «چاووش» در کجاست؟

«چاووش» در اصل مشتق از واژه ترکی خوارزمی چاو به معنای بانگ زدن با صدای بلند است  و یا پیغام رساندن با صدایی بلند و رسا برای آگاه ساختن مردم نسبت به چیزی، خبری و یا بروز اتفاقی.

اصل این اتفاق ریشه در باور ایرانی پیش از اسلام دارد، آن زمان که مثلاً با استفاده از طبل و دهل و صدای آهنگین افرادی تحت عنوان جارچی قصد بر رساندن خبری به مردم وجود داشت و یا به این واسطه مردم را نسبت به حضور حاکم و یا پادشاهی آگاه می‌کردند که ممکن بود از گذرگاهی در میان مردم و عوام تردد کند.

بر همین اساس رفته رفته و به شکل ناخودآگاه هنر چاووشی و «چاووش خوانی» شکل می‌گیرد و جزئی از فرهنگ مردم ایران می‌شود و از همان ابتدای ظهور اسلام در ایران و در قرن نخست که بحث عزیمت حجاج به خانه خدا مطرح می‌شود،«چاووش خوانی» به عنوان یک رسم دیرینه ایرانی در بدرقه و یا استقبال از حاجی خانه خدا به مورد استفاده قرار می‌گیرد که البته گویا ریشه در باور دینی و اعتقادی مردم منبعث از قرآن نیز دارد که در آن توصیه شده است زمانی که به سمت خانه خدا رهسپار می‌شوید با بانگ بلند و رسا ندا دردهید تا قلب‌ها را نیز با خود به حرکت درآورید.

به هر شکل «چاووش خوانی» به عنوان یک سنت در میان مردم مسلمان ایرانی منحصراً در موسم حج نهادینه می‌شود که البته در قرن دوم هجری به واسطه جهشی که در شعر و ادب فارسی شاهد آن هستیم شاعرانی ابیاتی به عنوان محتوای شعری برای استفاده در مراسم «چاووش خوانی» می‌سرایند که توسط افرادی خوش‌صدا که اشراف بر دستگاه‌های آوازی و موسیقایی نیز داشته‌اند و اصطلاحاً به آنها «نقیب» می‌گفتند، این اشعار در زمان برگزاری مراسم، آوازخوانی می‌شده است؛همانطور که گفته شد«چاووش خوانی» هم در بدرقه حاجی و هم در مراجعت او در زمانی که به پیشوازش می‌رفتند برگزار شده که البته در زمان مراجعت حاجی، ممکن بود شکل متفاوتی از اجرای چاووش را مستقبلین شاهد باشند.

ـ این شکل متفاوت به چه معناست، یعنی در فرم اجرا و یا محتوای اشعار تغییراتی به عمل می‌آمد؟

حج اتفاق بزرگی در زندگی هر انسان مسلمانی است حتی در شرایط کنونی که شاید عزیمت به آن به زحمت و مرارت گذشته نباشد. اما در گذشته‌های دور یک سفر حج ماه ها به طول می‌انجامیده است مثلاً 6 تا 9 ماه و این امکان وجود داشته که فرد و یا افرادی در کاروان اعزام شده عمرشان برای بازگشت به موطن خود کفاف نداده و در طی این سفر مرحوم شوند.

در زمان بازگشت که معمولاً مردم با همان شادی و نشاط زمان بدرقه به استقبال حاجی و یا حجاج می‌رفتند امکان داشت فرد و یا افرادی به رحمت خدا رفته باشند که در این مقطع این ابتکار عمل شخص چاووش خوان بوده است که با استفاده از اسب زودتر از بقیه خود را به کاروان رسانده و وضعیت آنها را جویا شود که اگر مصیبتی بر آنها واقع شده است اینبار با در دست گرفتن کتل که در اصل نماد سر بریده شهید دشت کربلا و یا پیکر مطهر اوست به دیگران بفهماند که از شادی دست برداشته و او به احترام فرد متوفی اصطلاحاً به جای «چاووش خوانی»، کتل خوانی کند.

ـ پس منشأ «چاووش خوانی» سفر حج بوده است و بعداً در مورد سایر سفرهای زیارتی معمول شده است، در این مورد توضیح دهید؟

بله، بعدها این آئین مقدس در مورد زائران عتبات عالیات نیز معمول شده و از دوره صفویه به این سو در مورد زائران آستان قدس رضوی، شاهچراغ و حتی حضرت معصومه(س) نیز به اجرا درمی‌آمد.

از آنجا که آواز و آوازخوانی در شرع مقدس اسلام با اشکالاتی همراه بود اما گسترش و فرهنگسازی «چاووش خوانی» تا به آنجا پیش رفت ونفوذ یافت که بعدها از این آئین در استقبال از ماه رمضان، اعلام وقت سحری روزه داران و سایر مناسبت‌های مذهبی نیز استفاده به عمل می‌آمد.

ـ اشعار «چاووش خوانی» به شکل آوازی در چه دستگاه‌هایی خوانده می‌شد؟ محتوای اشعار «چاووش خوانی» چیست؟

اغلب در چارگاه، ماهور و شور و البته باید بگویم که نوع استفاده هر کدام و کیفیت اجرای آن رابطه مستقیم به تخصص و تسلط چاووش خوان بر موسیقی و دستگاه‌های آوازی داشت؛ شخصاً «چاووش خوانی» در دستگاه همایون نیز شنیده‌ام.

اما در مورد محتوای اشعار «چاووش خوانی» باید بگویم که ویژه سفر حج این امر به ستایش خدا، خانه خدا، پاک و منزه بودن ذات پروردگار، امر به معروف و نهی از منکر اختصاص پیدا می‌کرد اما در مورد سفر عتبات و کربلا بیشتر به اشعاری در رثای امام حسین(ع) و شهدای دشت کربلا اختصاص داشت، در مورد علی بن موسی‌الرضا(ع) نیز بحث غریبی آن حضرت، ظلمی که بر ایشان در دستگاه عباسی روا داشته شد مورد نظر بود و مثلاً این بیت شعر که« از توس بوی سیب می‌آید، بوی امام غریب می‌آید» توسط چاووش خوان خوانده می‌شد.

ـ چه مؤلفه‌های دیگری موجب تفاوت «چاووش خوانی»ها از یکدیگر می‌شد و مثلاً از کجا باید متوجه می‌شدیم که این چاووش زائر خانه خداست و با عتبات عالیات؟

نکته جلب توجه اینکه چاووش خوان در مورد «چاووش خوانی» زائر خانه خدا پرچم سبز به دست می‌گرفت و در مورد زائر عتبات عالیات به مصداق آب و تشنگی؛ پرچم آبی، برای زائر مشهد نیز معمولاً از پرچم زرد استفاده می‌شد و به این شکل امکان تفکیک آنها از یکدیگر بود. در چاووش استقبال از رمضان و محرم هم که پرچم سفید و یا مشکی کاربرد داشت.

ـ اثری از این مراسم آئینی اکنون باقی است؟

متأسفانه اغلب مظاهر آن از میان رفته است و اکنون به تعداد انگشتان دست چاووش خوان معمولاً در مناطق مرکزی همچون یزد و اردکان داریم، از جمله آخرین افراد از نسل طلایی چاووش خوان می‌توان از هادی ده آبادی در یزد یاد کرد که اغلب آنها پیر و فرتوت شده‌اند و دیگر صدایی برای آوازخواندن ندارند.

عده‌ای جوان نیز همچنان داعیه «چاووش خوانی» در این مناطق را دارند که به تصور من تنها ادای چاووش خوانان را درمی‌آورند و هیچ اشرافی نه بر موسیقی و نه دستگاه‌های آوازی دارند و کار ایشان بیشتر خودنمایی است تا انجام یک کار هنری با درونمایه غنی.

ـ و پرسش پایانی اینکه آیا ساز موسیقی خاصی «چاووش خوانی» را همراهی می‌کند؟

در بعضی از مناطق کردنشین دف هم در این مراسم نواخته شده است و البته در اغلب مناطق زاگرس‌نشین ساز کرنا و نقاره نیز در «چاووش خوانی» استفاده می‌شود، توجه داشته باشید که استفاده از ساز تنها در «چاووش خوانی» زائر در مراجعت از سفر است و در زمان بدرقه تنها آواز خوانده می‌شود.

امیر سجاد دبیریان