تعزیه؛ از دیروز تا امروز
گروه شهرستان‌ها: هنر تعزیه در طول زمان تغییراتی را به خود دیده است تا جایی که در عصر قاجار به هنری درباری تبدیل شد، اما مجدد در دوره پهلوی دوم به جایگاه خود بازگشت؛ این تغییرات در شرایطی رخ داده که باعث شده برخی از نسخ این هنر، پشتوانه عقلایی و منطقی نداشته باشد از همین رو در شرایط فعلی این نسخ به ویرایش نیاز دارند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، تعزیه و تعزیه‌خوانی یکی از کهن‌ترین میراث‌های معنوی است، مراسمی که ارادت ایرانیان به اهل‌بیت(ع) را در قالب نمایش به اجرا در می‌آورد.
برپایی مراسم تعزیه‌خوانی، این هنر ارزشمند و مذهبی در مناطق مختلف کشور مختص ماه‌های خاصی از سال نیست و در شهرهایی مثل کاشمر، روزهای پنج‌شنبه و جمعه از سوی بزرگان این هنر برگزار می‌شود اما در محرم و صفر و به یاد سرور و سالار شهیدان این هنر پرشورتر از سایر ماه‌های سال در این شهر به نمایش گذارده می‌شود.
در همین خصوص محمد ناصری، معاون هنری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشمر در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا با بیان اینکه تعزیه در واقع همان داستان منبری‌ها است که منبری‌ها آن را به صورت نثر می‌خوانند اما تعزیه‌خوان‌ها به صورت نمایش اجرا می‌کنند، بیان کرد: تجهیزاتی که تعزیه‌خوان‌ها دارند، جذابیت این هنر را بیشتر کرده است.
نسخ تعزیه نیاز به ویرایش دارد
وی در ادامه با تأکید بر اینکه یکی دیگر از اقداماتی که باید در مسیر ارتقای تعزیه‌خوانی صورت گیرد، ویرایش نسخه‌های آن است، افزود: برخی از ادبیات و کلام منظوم تعزیه خیلی پشتوانه عقلایی و منطقی ندارد.
ناصری با اشاره به اینکه شاید در زمانی که سطح سواد مردم پایین‌تر بوده و تهاجمی به مسائل فرهنگی و دینی مردم از سوی غرب نداشته‌ایم، این نوع ادبیات پذیرفته شده بوده و از سویی مردم به دنبال صحت مطالب نبوده‌اند، افزود: اکنون اصلاح این متون ضروری است.
وی بیان کرد: هر کس بر اساس سواد خود کلامی را به نسخ اضافه کرده که این یکی از آسیب‌های جدی نسخه‌های تعزیه است.
معاون هنری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشمر اضافه کرد: شرایط امروز به گونه‌ای نیست که مخاطب بخواهد همانند گذشته برای نگاه کردن تعزیه چندین ساعت وقت بگذارد لذا نیاز است کارگردانان تعزیه و یا معین‌البکاء به نظم‌بخشی و اجرای تعزیه در وقت محدودتری در مکان مناسب تلاش کنند.
وی با اعلام اینکه جوانان امروزی امکان اینکه بخواهند سه ساعت تعزیه ببینند را ندارند و این موجب کاهش مخاطبان می‌شود، گفت: اکنون از مسیر سنتی تعزیه در حال عبور هستیم و به سمت نمایش‌های دینی ـ مذهبی با جذابیت‌های بهتر، منطبق با مسائل روز و پشتوانه عقلایی‌تری حرکت می‌کنیم.
تعزیه، فاقد مکانی شایسته برای اجرای باشکوه است
ناصری بیان کرد: به‌رغم اینکه تعزیه در کاشمر با قدمتی دیرین از تعزیه‌خوانانی شاخص نیز برخوردار است اما فاقد مکانی شایسته برای اجرایی باشکوه و انتقال پیام عاشورا به نسل آینده است.
معاون هنری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشمر بیان کرد: تعزیه، نمایشی میدانی است و به دلیل داشتن اسب، کمتر در صحنه‌های مجهز تئاتر و یا استاندارد اجرا می‌شود لذا خود تعزیه‌خوان‌ها نیز کمتر به دنبال مکانی مناسب بوده‌اند.
وی با بیان اینکه تعزیه‌خوان‌ها برای اجرای هنر خود نیازمند فضا و میدانی بزرگ هستند، اظهار کرد: تاکنون تعزیه‌خوان‌ها برای داشتن مکانی مناسب، مطالبه‌گری و پرسشگری نداشته‌اند.
ناصری با اشاره به اینکه تعزیه‌خوان‌ها بیشتر تمایل به اجرا در مقابل انظار عمومی دارند، گفت: به‌رغم اینکه نمایش‌های آئینی کاشمر ثبت یونسکو شده اما نیازمند توجه بیشتری است.
وی افزود: بدون شک می‌شود از محل اعتبارات گردشگری و زیارت، مبلغی را برای احداث مکانی مناسب اختصاص داد که در کنار این‌گونه مراسم‌ها نسبت به برگزاری نمایشگاه و جلسات دینی و مذهبی استفاده شود.
معاون هنری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشمر با تأکید بر تلاش بیشتر برای بیمه هنرمندان پیشکسوت و طرح تکریم هنرمندان، عنوان کرد: تعزیه‌خوان‌ها، نقش‌آفرینان و تمامی عوامل تعزیه می‌توانند با هفت اجرای صحنه‌ای که مستندسازی شود، مشمول طرح بیمه هنرمندان قرار گیرند.
وی، همچنین شرایط سنی بیمه شدن را زیر 50 سال برای آقایان اعلام کرد و افزود: اکنون در کاشمر 160 نفر عضو صندوق هنرمندان هستند که 137 نفرشان مشمول طرح بیمه هنرمندان شده‌اند.
ناصری با بیان اینکه تعدادی از هنرمندان به دلیل نواقصی که در پرونده‌هایشان وجود داشته، بیمه‌هایشان قطع شده که برای راه‌اندازی مجدد در تلاش هستیم، ادامه داد: هرچند مردم با تعزیه‌ها آشنا هستند و می‌دانند چه اتفاقی می‌افتد اما تا پایان همراهی می‌کنند و این جزو ویژگی‌های این هنر ارزشی است.
وی از کاشمر به عنوان مهد تعزیه در کشور نام برد و گفت: به‌رغم نقاط ضعف و قوتی که گروه‌های تعزیه دارند اما تمامی روستاها دارای تعزیه‌خوان هستند.
ضرورت استفاده از نسخه‌های جدید تعزیه
همچنین لیلا قرایی، پژوهشگر بومی منطقه کاشمر در گفت‌وگو با ایکنا با بیان اینکه مفهوم تعزیه ملموس بوده و نیازی به شرح و توصیف آن وجود ندارد، افزود: اغلب مردم، حداقل یکبار به تماشای یک مجلس از تعزیه نشستهاند.
وی با اشاره به اینکه حتی اگر انگیزهای اعتقادی پای افراد را به این مراسم باز نکرده باشد، از سر کنجکاوی به این مجالس رفته و شاید چند قطرهای هم اشک ریخته باشند، اظهار کرد: با نگاهی به تاریخچه تعزیه در مییابیم که تعزیه در طول حیات خود، همواره ابزاری در دست مردم برای بیان احساسات بوده و تا رسیدن به شکل امروزی خود راهی طولانی پیموده است.
تبدیل تعزیه به هنری درباری در عصر قاجار
وی با اشاره به برخی ادعاها در مورد اینکه این نوع سوگواری با سوگواریهای پیش از اسلام مشابه است، گفت: تا دوران زندیه نشانی از اجرای تعزیه به شکل امروزی نیست؛ شاهان قاجار توجه ویژهای به این هنر پیدا کردند؛ به طوری که هنرمندان برای اجرای آن در دربار استخدام شدند و تعزیه به هنری درباری و پر تجمل تبدیل شد.
قرایی با اشاره به اینکه در این راستا دو نوع دیگر از تعزیه رواج پیدا کرد، یکی تعزیه زنانه که توسط زنان و برای زنان در خانههای اشراف اجرا میشد و دیگری تعزیه مضحک که درونمایه نیمه اخلاقی و نیمه مذهبی داشت، گفت: تعزیه در دوره پهلوی اول سرکوب شد ولی به موازات توجه غربیان به آن و نیز غربگرایی ریشهدار در زمان پهلوی دوم، مجدد مورد توجه قرار گرفت.
این پژوهشگر بومی کاشمر بیان کرد: در این دوره، پژوهشگران نمایش غربی، ویژگی‌های منحصر به فردی در این نمایش ایرانی یافتند که همین موضوع باعث حمایت مسئولان وقت از تعزیه و بازسازی این گنجینه کهن شد؛ در همین زمان، روند موزهای شدن این هنر آغاز شد تا اینکه بالاخره در سال 1387 به ثبت ملی رسید.
زیبایی و جذابیت هنر تعزیه در خودجوش بودن و مردمی بودن آن است
وی ادامه داد: زیبایی و جذابیت هنر تعزیه در خودجوش بودن و مردمی بودن آن است که هرساله در تمامی نقاط کشور اجرا می‌شود و این فراگیر بودن دلیلی است بر احساسات مشترک مردمان این سرزمین.
وی با اشاره به اجرای گروه‌های تعزیه شهرستان کاشمر در اغلب نقاط کشور، ابراز کرد: فعالیت 35 تا 40 گروه تعزیه در ایام محرم در کاشمر که بر اساس نذر و نیاز بانیان مجالس فعالیت می‌کنند، مایه مباهات است.
قرایی با بیان اینکه هرچند به گفته رئیس اداره ارشاد کاشمر، تنها شش گروه تعزیه‌خوان در شهرستان به صورت حرفهای در عرصه این هنر فعالیت دارند و قریب 400 نفر به اجرای تعزیه به‌ویژه در ایام دهه اول محرم مشغولند اما از این تعداد پنج نفر به‌عنوان پیشکسوت در کشور مطرح هستند، افزود: برای هنرمندان این عرصه که مایل به استفاده از متون به روز و مدرن هنر تعزیه‌خوانی باشند، اداره ارشاد نسخه‌های جدید تعزیه در اختیارشان قرار داده و در راستای حمایت از هنرمندان تعزیه‌خوان نسبت به بیمه آنان اقدام کرده است.
وی افزود: امید داریم که در سایه حمایت بیشتر از هنرمندان این عرصه در کنار شور سوگواریها، تلاش شود در این برنامههای فرهنگی شعور هم باشد.
محمدجواد افتخاری
برپایی مراسم تعزیه‌خوانی، این هنر ارزشمند و مذهبی در مناطق مختلف کشور مختص ماه‌های خاصی از سال نیست و در شهرهایی مثل کاشمر، روزهای پنج‌شنبه و جمعه از سوی بزرگان این هنر برگزار می‌شود اما در محرم و صفر و به یاد سرور و سالار شهیدان این هنر پرشورتر از سایر ماه‌های سال در این شهر به نمایش گذارده می‌شود.
در همین خصوص محمد ناصری، معاون هنری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشمر در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا با بیان اینکه تعزیه در واقع همان داستان منبری‌ها است که منبری‌ها آن را به صورت نثر می‌خوانند اما تعزیه‌خوان‌ها به صورت نمایش اجرا می‌کنند، بیان کرد: تجهیزاتی که تعزیه‌خوان‌ها دارند، جذابیت این هنر را بیشتر کرده است.
نسخ تعزیه نیاز به ویرایش دارد
وی در ادامه با تأکید بر اینکه یکی دیگر از اقداماتی که باید در مسیر ارتقای تعزیه‌خوانی صورت گیرد، ویرایش نسخه‌های آن است، افزود: برخی از ادبیات و کلام منظوم تعزیه خیلی پشتوانه عقلایی و منطقی ندارد.
ناصری با اشاره به اینکه شاید در زمانی که سطح سواد مردم پایین‌تر بوده و تهاجمی به مسائل فرهنگی و دینی مردم از سوی غرب نداشته‌ایم، این نوع ادبیات پذیرفته شده بوده و از سویی مردم به دنبال صحت مطالب نبوده‌اند، افزود: اکنون اصلاح این متون ضروری است.
وی بیان کرد: هر کس بر اساس سواد خود کلامی را به نسخ اضافه کرده که این یکی از آسیب‌های جدی نسخه‌های تعزیه است.
معاون هنری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشمر اضافه کرد: شرایط امروز به گونه‌ای نیست که مخاطب بخواهد همانند گذشته برای نگاه کردن تعزیه چندین ساعت وقت بگذارد لذا نیاز است کارگردانان تعزیه و یا معین‌البکاء به نظم‌بخشی و اجرای تعزیه در وقت محدودتری در مکان مناسب تلاش کنند.
وی با اعلام اینکه جوانان امروزی امکان اینکه بخواهند سه ساعت تعزیه ببینند را ندارند و این موجب کاهش مخاطبان می‌شود، گفت: اکنون از مسیر سنتی تعزیه در حال عبور هستیم و به سمت نمایش‌های دینی ـ مذهبی با جذابیت‌های بهتر، منطبق با مسائل روز و پشتوانه عقلایی‌تری حرکت می‌کنیم.
تعزیه، فاقد مکانی شایسته برای اجرای باشکوه است
ناصری بیان کرد: به‌رغم اینکه تعزیه در کاشمر با قدمتی دیرین از تعزیه‌خوانانی شاخص نیز برخوردار است اما فاقد مکانی شایسته برای اجرایی باشکوه و انتقال پیام عاشورا به نسل آینده است.
معاون هنری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشمر بیان کرد: تعزیه، نمایشی میدانی است و به دلیل داشتن اسب، کمتر در صحنه‌های مجهز تئاتر و یا استاندارد اجرا می‌شود لذا خود تعزیه‌خوان‌ها نیز کمتر به دنبال مکانی مناسب بوده‌اند.
وی با بیان اینکه تعزیه‌خوان‌ها برای اجرای هنر خود نیازمند فضا و میدانی بزرگ هستند، اظهار کرد: تاکنون تعزیه‌خوان‌ها برای داشتن مکانی مناسب، مطالبه‌گری و پرسشگری نداشته‌اند.
ناصری با اشاره به اینکه تعزیه‌خوان‌ها بیشتر تمایل به اجرا در مقابل انظار عمومی دارند، گفت: به‌رغم اینکه نمایش‌های آئینی کاشمر ثبت یونسکو شده اما نیازمند توجه بیشتری است.
وی افزود: بدون شک می‌شود از محل اعتبارات گردشگری و زیارت، مبلغی را برای احداث مکانی مناسب اختصاص داد که در کنار این‌گونه مراسم‌ها نسبت به برگزاری نمایشگاه و جلسات دینی و مذهبی استفاده شود.
معاون هنری اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی کاشمر با تأکید بر تلاش بیشتر برای بیمه هنرمندان پیشکسوت و طرح تکریم هنرمندان، عنوان کرد: تعزیه‌خوان‌ها، نقش‌آفرینان و تمامی عوامل تعزیه می‌توانند با هفت اجرای صحنه‌ای که مستندسازی شود، مشمول طرح بیمه هنرمندان قرار گیرند.
وی، همچنین شرایط سنی بیمه شدن را زیر 50 سال برای آقایان اعلام کرد و افزود: اکنون در کاشمر 160 نفر عضو صندوق هنرمندان هستند که 137 نفرشان مشمول طرح بیمه هنرمندان شده‌اند.
ناصری با بیان اینکه تعدادی از هنرمندان به دلیل نواقصی که در پرونده‌هایشان وجود داشته، بیمه‌هایشان قطع شده که برای راه‌اندازی مجدد در تلاش هستیم، ادامه داد: هرچند مردم با تعزیه‌ها آشنا هستند و می‌دانند چه اتفاقی می‌افتد اما تا پایان همراهی می‌کنند و این جزو ویژگی‌های این هنر ارزشی است.
وی از کاشمر به عنوان مهد تعزیه در کشور نام برد و گفت: به‌رغم نقاط ضعف و قوتی که گروه‌های تعزیه دارند اما تمامی روستاها دارای تعزیه‌خوان هستند.
ضرورت استفاده از نسخه‌های جدید تعزیه
همچنین لیلا قرایی، پژوهشگر بومی منطقه کاشمر در گفت‌وگو با ایکنا با بیان اینکه مفهوم تعزیه ملموس بوده و نیازی به شرح و توصیف آن وجود ندارد، افزود: اغلب مردم، حداقل یکبار به تماشای یک مجلس از تعزیه نشستهاند.
وی با اشاره به اینکه حتی اگر انگیزهای اعتقادی پای افراد را به این مراسم باز نکرده باشد، از سر کنجکاوی به این مجالس رفته و شاید چند قطرهای هم اشک ریخته باشند، اظهار کرد: با نگاهی به تاریخچه تعزیه در مییابیم که تعزیه در طول حیات خود، همواره ابزاری در دست مردم برای بیان احساسات بوده و تا رسیدن به شکل امروزی خود راهی طولانی پیموده است.
تبدیل تعزیه به هنری درباری در عصر قاجار
وی با اشاره به برخی ادعاها در مورد اینکه این نوع سوگواری با سوگواریهای پیش از اسلام مشابه است، گفت: تا دوران زندیه نشانی از اجرای تعزیه به شکل امروزی نیست؛ شاهان قاجار توجه ویژهای به این هنر پیدا کردند؛ به طوری که هنرمندان برای اجرای آن در دربار استخدام شدند و تعزیه به هنری درباری و پر تجمل تبدیل شد.
قرایی با اشاره به اینکه در این راستا دو نوع دیگر از تعزیه رواج پیدا کرد، یکی تعزیه زنانه که توسط زنان و برای زنان در خانههای اشراف اجرا میشد و دیگری تعزیه مضحک که درونمایه نیمه اخلاقی و نیمه مذهبی داشت، گفت: تعزیه در دوره پهلوی اول سرکوب شد ولی به موازات توجه غربیان به آن و نیز غربگرایی ریشهدار در زمان پهلوی دوم، مجدد مورد توجه قرار گرفت.
این پژوهشگر بومی کاشمر بیان کرد: در این دوره، پژوهشگران نمایش غربی، ویژگی‌های منحصر به فردی در این نمایش ایرانی یافتند که همین موضوع باعث حمایت مسئولان وقت از تعزیه و بازسازی این گنجینه کهن شد؛ در همین زمان، روند موزهای شدن این هنر آغاز شد تا اینکه بالاخره در سال 1387 به ثبت ملی رسید.
زیبایی و جذابیت هنر تعزیه در خودجوش بودن و مردمی بودن آن است
وی ادامه داد: زیبایی و جذابیت هنر تعزیه در خودجوش بودن و مردمی بودن آن است که هرساله در تمامی نقاط کشور اجرا می‌شود و این فراگیر بودن دلیلی است بر احساسات مشترک مردمان این سرزمین.
وی با اشاره به اجرای گروه‌های تعزیه شهرستان کاشمر در اغلب نقاط کشور، ابراز کرد: فعالیت 35 تا 40 گروه تعزیه در ایام محرم در کاشمر که بر اساس نذر و نیاز بانیان مجالس فعالیت می‌کنند، مایه مباهات است.
قرایی با بیان اینکه هرچند به گفته رئیس اداره ارشاد کاشمر، تنها شش گروه تعزیه‌خوان در شهرستان به صورت حرفهای در عرصه این هنر فعالیت دارند و قریب 400 نفر به اجرای تعزیه به‌ویژه در ایام دهه اول محرم مشغولند اما از این تعداد پنج نفر به‌عنوان پیشکسوت در کشور مطرح هستند، افزود: برای هنرمندان این عرصه که مایل به استفاده از متون به روز و مدرن هنر تعزیه‌خوانی باشند، اداره ارشاد نسخه‌های جدید تعزیه در اختیارشان قرار داده و در راستای حمایت از هنرمندان تعزیه‌خوان نسبت به بیمه آنان اقدام کرده است.
وی افزود: امید داریم که در سایه حمایت بیشتر از هنرمندان این عرصه در کنار شور سوگواریها، تلاش شود در این برنامههای فرهنگی شعور هم باشد.
محمدجواد افتخاری
