دلايل حضور كم‌رنگ مردم در مساجد از دیدگاه معماری اسلامی
گروه فرهنگی: مسجد در دين اسلام همواره از جايگاه رفيعي برخوردار بوده است اما استقبال و استفاده از مسجد آن‌چنان‌که شایسته جامعه اسلامي است، وجود ندارد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از قزوین، پس از بررسی جایگاه رفیع مسجد در دین مبین اسلام سعی در پرداختن به دلايل حضور كم رنگ و ناشايست در مساجد و همچنین ارائه راهكارهايی برای رفع این مشکل داریم.
توجیهاتی که مردم برای عدم حضور در مسجد دارند به دو دسته تقسیم می‌شود بخشي از اين افراد عدم حضور خود در مسجد را نداشتن اعتقاد به نماز مي دانند و كلاً نماز، حكمت و دلايل آن را براي خود مجهول مي دانند اما دسته ديگر كساني هستند كه اتفاقاً نماز مي خوانند و چه بسا در اول وقت، ولي با اين وجود به دلايل مختلف از رفتن و حضور در مسجد سرباز مي زنند اين عدم مشاركت را هم مي توان به طور كل در انتظار اين افراد از حضور تك تك افراد جامعه در فعاليت هاي اجتماعي و از طرف ديگر پيش زمينه فكري آنها از مكان مسجد و محل نماز گزاردن دانست.
نظافت مسجد و پاكيزگي نمازگزاران
در مصاحبه‌های فراوانی که با مردم شده است شايد اولين پاسخ نمازگزاران در سئوال ما از آنها به نظافت مسجد و پاكيزگي نمازگزاران برمي گشت بيش تر آنها سطح پاكيزگي و رعايت بهداشت در مساجد را ضعيف مي دانستند و بر آن خورده مي گرفتند. موضوعي كه در احاديث و ميان مراجع عظام در رساله هاي علميه بسيار بر آن تاكيد شده و مهم دانسته شده است.
براي حضور در مسجد تن ها پاكي و صفاي قلب روحاني و دوري از گناه و آلودگي كفايت نمي كند بلكه پاكي جسم نمازگزار- لباس نمازگزار- مكان نمازگزار بويژه (مكان سجده) لازم است.
* پيامبر اكرم(ص) فرمودند هر كه اين دانه سير را مي خورد به مسجد ما نزديك نشود، اما اگركسي آن را مي خورد و به مسجد نمي آيد اشكالي ندارد. (اشاره به پاكيزگي نمازگزاران)
* تميز كردن مسجد و روشن كردن چراغ آن مستحب است و كسي كه مي خواهد مسجد برود، مستحب است خود را خوشبو كند و لباس پاكيزه و قيمتي بپوشد و ته كفش خود را وارسي كند كه نجاستي به آن نباشد.
از طرف ديگر از ارتباط مجموعه كالبدي مسجد با فضاهاي ناپاك و حتي كسب هاي شبه ناك نيز بايد پرهيز كرد در معماري سنتي ما همواره گرداگرد مجموعه فضاي كالبدي مسجد توسط راه از هر گونه تماس و ارتباط با فضايي كه احتمالاً امكان آلودگي در آنها مي رفت جلوگيري مي شد چيزي كه امروزه در طراحي و ساخت مساجد خود كم تر به آن توجه مي كنيم.
بنابراين يكي از راهكارهاي جذب نمازگزاران پاكيزگي و نظافت به موقع مسجد، تعبيه امكانات مناسب براي شستشوي دست و پا و صورت (سرويس بهداشتي مناسب و تميز) فرش ها، موكت ها و ديوارهاي پاكيزه و سيستم هاي مناسب براي تهويه و خوش بوسازي هوا است.
ضمناً دوري فضاهاي خدماتي مثل آشپزخانه و سرويس بهداشتي از فضاي مسجد كنترل و بهبود فضاي پاكيزه را ميسر مي سازد و فضاي آرامش بخشي را رقم خواهد زد نكاتي كه سوابق بر اين امتحان و آزمايش خود را در حرم حضرت علي بن موسي الرضا پس داده و بسيار مورد اقبال قرار گرفته است.
تنبلي و آسوده طلبي نمازگزاران
در اين مورد نمازگزاران بيان مي كنند كه به علت آن كه مسافت مسجد از منزلشان يا محل كارشان طولاني است از رفتن به مسجد سرباز مي زنند. راهكاري كه مي توان براي رفع اين مشكل ارائه كرد آن است كه به جاي آن كه مساجد با هزينه و مساحت زياد به سازيم اقدام به ساخت مساجد كوچك با هزينه هاي خيلي كمتر بكنيم مساجدي كه براي ساكنين چند خانه يا كوچه و يا خيابان مجاور هم در نظر گرفته شده است به طوري كه فاصله افراد از منزل شان تا محل مسجد كم تر از 10 دقيقه باشد. در واقع با اين كار به جاي داشتن چند مسجد بسيار بزرگ و پرخرج تعداد خيلي بيش تري مساجد كوچك و نزديك بهم داريم كه تمامي اين مساجد زير نظر مسجد بزرگ منطقه قرار گرفته و فعاليت مي نمايند.
جانمايي مسجد
در دين مبين اسلام قرارگيري مسجد و همسايگي آن به حدي مورد توجه قرار گرفته است كه توصيه مي شود تا حد ممكن كسب و كارهايي از جمله دباغي و قصابي و ماهي فروشي از مسجد دور شود و در عوض كسب كارهايي چون عطاري و ميوه فروشي به مسجد نزديك باشند و تا حد ممكن بوي محيط ساختمان مسجد مطبوع باشد.
از طرف ديگر مكان قرارگيري مسجد بايد در ضلعي از بافت شهري منطقه قرار داشته باشد كه علاوه بر توجه به قبله و نمايش جهت درست نمازگزاردن، معرف يك مسجد، قابل تمايز (در عين عدم بي تفاوتي نسبت به محيط اطراف) و از لحاظ بصري به راحتي قابل شناسايي باشد.
ورودي مسجد
بسياري از نمازگزاران معتقد هستند كه بسياري از نمازخانه هاي محله آنها درگاه ورودي خاص و قابل توجهي ندارد و از لحاظ بصري با ساير محيط اطراف خود يكسان است. در دين اسلام درب مسجد، درب درگاه با عظمت پادشاهي و حريم كبريايي لقب گرفته است از اين رو بايد كيفيات و كميات فضايي خاص خود را نمايش دهد و خاصيت دعوت كنندگي داشته باشد، متمايز و ممتاز نسبت به فضاي مجاور خود باشد (اين كار مي تواند با كاهش يا افزايش ارتفاع، تزئينات زياد يا ساده فراهم گردد و با به كارگيري مواد و مصالح شاخص از مواد و مصالح بافت هم جوار خود تعريف گردد اين امر را در معماري گذشته ي خود نيز مي توانيم جستجو كنيم.
توجیهاتی که مردم برای عدم حضور در مسجد دارند به دو دسته تقسیم می‌شود بخشي از اين افراد عدم حضور خود در مسجد را نداشتن اعتقاد به نماز مي دانند و كلاً نماز، حكمت و دلايل آن را براي خود مجهول مي دانند اما دسته ديگر كساني هستند كه اتفاقاً نماز مي خوانند و چه بسا در اول وقت، ولي با اين وجود به دلايل مختلف از رفتن و حضور در مسجد سرباز مي زنند اين عدم مشاركت را هم مي توان به طور كل در انتظار اين افراد از حضور تك تك افراد جامعه در فعاليت هاي اجتماعي و از طرف ديگر پيش زمينه فكري آنها از مكان مسجد و محل نماز گزاردن دانست.
نظافت مسجد و پاكيزگي نمازگزاران
در مصاحبه‌های فراوانی که با مردم شده است شايد اولين پاسخ نمازگزاران در سئوال ما از آنها به نظافت مسجد و پاكيزگي نمازگزاران برمي گشت بيش تر آنها سطح پاكيزگي و رعايت بهداشت در مساجد را ضعيف مي دانستند و بر آن خورده مي گرفتند. موضوعي كه در احاديث و ميان مراجع عظام در رساله هاي علميه بسيار بر آن تاكيد شده و مهم دانسته شده است.
براي حضور در مسجد تن ها پاكي و صفاي قلب روحاني و دوري از گناه و آلودگي كفايت نمي كند بلكه پاكي جسم نمازگزار- لباس نمازگزار- مكان نمازگزار بويژه (مكان سجده) لازم است.
* پيامبر اكرم(ص) فرمودند هر كه اين دانه سير را مي خورد به مسجد ما نزديك نشود، اما اگركسي آن را مي خورد و به مسجد نمي آيد اشكالي ندارد. (اشاره به پاكيزگي نمازگزاران)
* تميز كردن مسجد و روشن كردن چراغ آن مستحب است و كسي كه مي خواهد مسجد برود، مستحب است خود را خوشبو كند و لباس پاكيزه و قيمتي بپوشد و ته كفش خود را وارسي كند كه نجاستي به آن نباشد.
از طرف ديگر از ارتباط مجموعه كالبدي مسجد با فضاهاي ناپاك و حتي كسب هاي شبه ناك نيز بايد پرهيز كرد در معماري سنتي ما همواره گرداگرد مجموعه فضاي كالبدي مسجد توسط راه از هر گونه تماس و ارتباط با فضايي كه احتمالاً امكان آلودگي در آنها مي رفت جلوگيري مي شد چيزي كه امروزه در طراحي و ساخت مساجد خود كم تر به آن توجه مي كنيم.
بنابراين يكي از راهكارهاي جذب نمازگزاران پاكيزگي و نظافت به موقع مسجد، تعبيه امكانات مناسب براي شستشوي دست و پا و صورت (سرويس بهداشتي مناسب و تميز) فرش ها، موكت ها و ديوارهاي پاكيزه و سيستم هاي مناسب براي تهويه و خوش بوسازي هوا است.
ضمناً دوري فضاهاي خدماتي مثل آشپزخانه و سرويس بهداشتي از فضاي مسجد كنترل و بهبود فضاي پاكيزه را ميسر مي سازد و فضاي آرامش بخشي را رقم خواهد زد نكاتي كه سوابق بر اين امتحان و آزمايش خود را در حرم حضرت علي بن موسي الرضا پس داده و بسيار مورد اقبال قرار گرفته است.
تنبلي و آسوده طلبي نمازگزاران
در اين مورد نمازگزاران بيان مي كنند كه به علت آن كه مسافت مسجد از منزلشان يا محل كارشان طولاني است از رفتن به مسجد سرباز مي زنند. راهكاري كه مي توان براي رفع اين مشكل ارائه كرد آن است كه به جاي آن كه مساجد با هزينه و مساحت زياد به سازيم اقدام به ساخت مساجد كوچك با هزينه هاي خيلي كمتر بكنيم مساجدي كه براي ساكنين چند خانه يا كوچه و يا خيابان مجاور هم در نظر گرفته شده است به طوري كه فاصله افراد از منزل شان تا محل مسجد كم تر از 10 دقيقه باشد. در واقع با اين كار به جاي داشتن چند مسجد بسيار بزرگ و پرخرج تعداد خيلي بيش تري مساجد كوچك و نزديك بهم داريم كه تمامي اين مساجد زير نظر مسجد بزرگ منطقه قرار گرفته و فعاليت مي نمايند.
جانمايي مسجد
در دين مبين اسلام قرارگيري مسجد و همسايگي آن به حدي مورد توجه قرار گرفته است كه توصيه مي شود تا حد ممكن كسب و كارهايي از جمله دباغي و قصابي و ماهي فروشي از مسجد دور شود و در عوض كسب كارهايي چون عطاري و ميوه فروشي به مسجد نزديك باشند و تا حد ممكن بوي محيط ساختمان مسجد مطبوع باشد.
از طرف ديگر مكان قرارگيري مسجد بايد در ضلعي از بافت شهري منطقه قرار داشته باشد كه علاوه بر توجه به قبله و نمايش جهت درست نمازگزاردن، معرف يك مسجد، قابل تمايز (در عين عدم بي تفاوتي نسبت به محيط اطراف) و از لحاظ بصري به راحتي قابل شناسايي باشد.
ورودي مسجد
بسياري از نمازگزاران معتقد هستند كه بسياري از نمازخانه هاي محله آنها درگاه ورودي خاص و قابل توجهي ندارد و از لحاظ بصري با ساير محيط اطراف خود يكسان است. در دين اسلام درب مسجد، درب درگاه با عظمت پادشاهي و حريم كبريايي لقب گرفته است از اين رو بايد كيفيات و كميات فضايي خاص خود را نمايش دهد و خاصيت دعوت كنندگي داشته باشد، متمايز و ممتاز نسبت به فضاي مجاور خود باشد (اين كار مي تواند با كاهش يا افزايش ارتفاع، تزئينات زياد يا ساده فراهم گردد و با به كارگيري مواد و مصالح شاخص از مواد و مصالح بافت هم جوار خود تعريف گردد اين امر را در معماري گذشته ي خود نيز مي توانيم جستجو كنيم.
مسجد جامع يزد- پيرنيا
یادداشت از علی رضا موذن / علی دل زنده پژوهشگران معماری
