شاخصه‌های عدالت اجتماعی؛ مقدمه و پایه تحقق عدالت در جامعه
گروه دانشگاه: نگارنده پایان‌نامه «شیوه‌های استقرار عدالت اجتماعی در نهج‌البلاغه» اظهار کرد: این پژوهش در پی واکاوی شیوه‌های استقرار عدالت اجتماعی در نهج‌البلاغه، است که مشخص می‌کند شاخصه‌های عدالت اجتماعی، مقدمه و پایه‌ای برای تحقق عدالت در جامعه است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد «شیوه‌های استقرار عدالت اجتماعی در نهج‌البلاغه» توسط سکینه خدایی، دانش‌آموخته رشته علوم قرآن و حدیث دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) و با راهنمایی ایرج گلجانی و مشاوره داود معماری، دفاع شد. با نگارنده گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید؛
خدایی با بیان اینکه در قرآن کریم علت غایی ارسال رسل در جوامع بشری در سطح زندگی اجتماعی قسط تعیین شده است، اظهار کرد: تعبیر «لِیَقُومَ النّاسُ بالقِسط»، یعنی هدف دنیوی اصلاح جوامع، برقراری عدالت در زیست گروهی انسان‌هاست؛ زیرا از مهم‌ترین ارکان ارتباط، مسئله حق و تکلیف است و توازن میان حق و تکلیف ایجاد کننده عدالت است. بنابراین از منظر قرآن کریم و نهج‌البلاغه و سیره علوی ماهیت ارتباطی حیات انسان‌ها وابسته به اقامه عدالت است. به همین جهت تحقق عدالت اجتماعی، زیربنای عدالت فردی است. از این رو در قرآن کریم سور مدنی مقدم بر سور مکی شده است و در جامعه‌ای صالح «اُمَّۀ وَسَطا» امید به اخلاقی کردن در سطح زندگی فردی بیشتر است.
وی ادامه داد: از این منظر، عدالت اجتماعی ماهیتی فرادینی داشته و نیاز تمام عصرها و نسل‌های بشری است. از همین رو پیشوای عدالت، امیرالمؤمنین علی(ع) در نهج‌البلاغه به‌وفور بر استقرار عدالت تأکید داشته و در سخنان گوهربار خویش در لابلای نهج‌البلاغه، در این زمینه توصیه‌های ارزشمند فراوانی بیان فرموده است.
خدایی گفت: در زمینه عدالت اجتماعی در نهج‌البلاغه و سیره علوی نگارش‌هایی در قالب کتاب، مقاله و پایان نامه صورت گرفته ولی پژوهشی که مستقلا به تبیین شیوه‌های استقرار عدالت اجتماعی در نهج‌البلاغه پرداخته باشد انجام نیافته است. در این پژوهش می‌خواهیم بدانیم عدالت اجتماعی مدنظر در نهج‌البلاغه و سیره علوی چیست و از چه شیوه‌هایی می‌توان در جهت استقرار عدالت اجتماعی بهره برد و امیرالمؤمنین(ع) چه شیوه‌هایی را برای استقرار عدالت اجتماعی به کار می‌گرفته و بر این امر تأکید فرموده است. این مسئله‌ای است که در این پایان‌نامه به آن پرداخته می‌شود.
وی ادامه داد: در رابطه با سوالات مذکور می‌توان چنین پاسخ داد که عدالت اجتماعی مبتنی بر حقوق و تکالیف در سطح زندگی جمعی است. از این جهت انواع تشریع و قانون‌گذاری در جامعه، مورد توجه حضرت علی(ع) در سیرۀ علوی ایشان است و در این جهت به از بین بردن ظلم و تبعیض در سطح اجرای قوانین تلاش مستمر و مدام داشتند. به گونه‌ای که ماهیت عدالت اجتماعی برقراری روابط شفاف و بدون تبعیض در تعاملات فرد با گروه‌های اجتماعی و گروه‌های اجتماعی با فرد و گروه‌های اجتماعی با یکدیگر است.
نگارنده این پایان‌نامه خاطرنشان کرد: در نهج‌البلاغه در راستای استقرار عدالت اجتماعی شیوه‌های متعددی بیان شده که از آن جمله می‌توان به تساوی در نظر گرفتن حقوق جمعی و فردی اشاره کرد که حضرت علی(ع) در این امر افراد دور و نزدیک به خود را در برخورداری از بیت‌المال یکسان می‌نگرد؛ لذا آن حضرت فرقی میان دختر خویش و عامه مردم جهت برخورداری از بیت‌المال تمایزی قائل نیست. همچنین آن حضرت برای اینکه در حکومت خویش استبداد و خودکامگی به وجود نیاید در امور و جنبه‌های گوناگون حکومت، به مشورت با افراد مختلف پرداخته و نظر آنان را جویا می‌شود و همواره به کارگزاران خویش بهره‌گیری از این امر را توصیه می‌نماید.
وی افزود: در این پژوهش در ابتدا به شیوه کتابخانه‌ای متون مورد نظر برای به دست آوردن اطلاعات اولیه بررسی شده و سپس به روش تحلیلی به تطبیق دیدگاه‌های گوناگون و مقایسه انتقادی میان آنها پرداخته می‌شود تا تفسیر نظام‌مند و منسجم از موضوع شیوه‌های استقرار عدالت اجتماعی در نهج‌البلاغه و سیره علوی به دست آید.
خدایی با بیان اینکه این پایان‌نامه در سه فصل تنظیم شده است، گفت: فصل اول این پایان‌نامه با عنوان کلیات و مفهوم شناسی در دو بخش تدوین شده که در بخش اول به مفاهیم عدالت اجتماعی و در بخش دوم این فصل به عدالت مفهومی و عدالت مصداقی پرداختیم. فصل دوم متشکل از سه بخش است که در بخش اول عدالت فردی، در بخش دوم عدالت اجتماعی و در بخش سوم ارتباط میان عدالت فردی و عدالت اجتماعی بحث شده است. در فصل سوم به شیوه‌های استقرار عدالت اجتماعی در نهج‌البلاغه پرداخته‌ایم و راهکارهای حضرت علی(ع) را در این خصوص به بحث گذاشته‌ایم.
وی گفت: با توجه به نتایجی که از این پژوهش حاصل آمد می‌توان گفت عدالت و ظلم، معیار مشترک همه ادیان و فرهنگ‌هاست و در همه ادیان آسمانی و در همه جوامع بشری عدالت اصلی مهم و مقدس بوده است. از این رو ظلم باید کنترل گردد و عدالت توسعه یابد.
خدایی افزود: عدالت اجتماعی یکی از هنجارهای اجتماعی است که زندگی جمعی مسالمت‌آمیز همراه با صلح و صفا، رضایتمندی و آرامش را ممکن می‌سازد. این نوع از عدالت دربرگیرنده نهادهای حقوقی، حکومتی و قانون‌گذاری است. عدالت اجتماعی دارای شاخصه‌ها و مؤلفه‌هایی است که می‌توان وجود این شاخصه‌ها را مقدمه و پایه‌ای برای تحقق عدالت در جامعه برشمرد، این شاخصه‌ها در موارد زیر دسته‌بندی می‌شود:
1- برخورداری همگان از خدمات
1- برخورداری همگان از خدمات
2- برخورداری همگان از کالا
3- برخورداری همگان از اطلاعات
4- تساوی همگان در برابر قانون
5- امکان رشد اخلاقی برای همگان.
وی افزود: مولای متقیان علی(ع)، همواره بر اجرا و استقرار عدالت اجتماعی تأکید داشته و در خطبه‌ها و همچنین نامه‌های متعدد خطاب به کارگزاران حکومتی بر اجرای این امر مهم اصرار ورزیده است. ایشان در دوران حکومت خویش و همچنین قبل و بعد از آن شیوه‌هایی را در جهت استقرار عدالت اجتماعی به کار گرفته است که در این راستا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. مبارزه با رانت خواری
1. مبارزه با رانت خواری
2. داشتن نظام مالیاتی صحیح و هدفمند
3. مشورت کردن و پرهیز از استبداد و خودکامگی
4. بی طرفی قوّه قضائیه.
خدایی گفت: فرمان حکومتی امیرالمؤمنین(ع) پیرامون مدیریت و همچنین استقرار عدالت اجتماعی، در کتاب شریف نهج‌البلاغه در نامه 53 و همچنین نامه‌های متعدد دیگر به طور مفصل ذکر شده است که می‌تواند راهنمای عمل زمامداران و دولتمردان در جهت سیاست گذاری‌ها و به‌کارگیری و استقرار عدالت اجتماعی باشد. مدیریت سیاسی و همچنین کنش‌گری عالمان و فرهیختگان در حوزه اجتماعی نیازمند اصولی است که روابط عادلانه‌ای را در عرصه رفتارهای جمعی انسان به وجود آورد. امید است پایان‌نامه پیش‌رو اصول راهنمای عمل مدیران سیاسی و حوزه فرهیختگان قرار گیرد.
