رسانه، ترتیل‌های استاندارد را معرفی کند/ منفعتی در تقلید از خلیجی‌ها نیست

مسعود عنایتی مقدم، قاری ممتاز کشورمان و داور مسابقات قرآن در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) ضمن تعریف ترتیل بیان کرد: امام علی(ع) فرمودند: «الترتیل حفظ الوقوف و اداء الحروف»، به این معنا که ترتیل به معنای رعایت وقف و ابتدا و ادای صحیح حروف است، لذا عبارت ترتیل که در آیه 4 سوره مبارکه مزمل به کار رفته «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا» نیز به همین معناست.
وی در ادامه افزود: اما آن چیزی که امروزه مصطلح شده است در واقع نام علمی آن تحدیر است، ما سه روش را در قرائت قرآن داریم که عبارتند از تحقیق، تدویر و تحدیر که ترتیل مصطلح در واقع تحدیر است که در بین مردم به ترتیل شهرت یافته است. البته شاید بتوانیم این نکته را نیز بگوییم که در ترتیل‌خوانی مصطلح نیز قاری به دنبال حفظ الوقوف و اداء الحروف است و به این صورت می‌توان این ارتباط معنایی را با آیه 4 سوره مزمل ایجاد کنیم.
عنایتی مقدم تصریح کرد: همچنین با توجه به این تعریف می‌توانیم بگوییم تلاوت قرآن به شیوه تحقیق نیز می‌تواند نوعی از ترتیل مصطلح باشد؛ چرا که دو مؤلفه فوق‌الذکر در آن رعایت می‌شود.
قاری برجسته کشورمان در پاسخ به این سؤال که شاخصه‌های یک ترتیل استاندارد چه مواردی هستند؟ بیان کرد: در قرائت قرآن یک‌سری قواعد مانند قواعد تجویدی باید رعایت شود، علاوه بر این که باید در قرائت از یک سرعت مناسب برخوردار بود که این سرعت شاید تا الآن قابل تعریف نبوده است، چنان که در روش‌های ترتیل که در کشورهای مختلف مانند مصر که مقلد آنها بوده‌ایم نیز سرعت متوازنی دیده نمی‌شود و همه ترتیل‌ها با یک سرعت خاص خوانده نشده است.
وی در ادامه افزود: برای نمونه خلیل الحصری قاری است که دو نوع ترتیل داشته است، یا گاهاً در ترتیل منشاوی این را می‌بینیم که برخی از اجزا را در مقایسه با اجزای دیگر با سرعت کمتر یا بیشتری تلاوت کرده است، در هر حال شاید این سرعت چیز تعریف شده‌ای نباشد که بگوییم حتما اگر قاری با این سرعت بخواند می‌شود ترتیل خوانده است.
عنایتی مقدم گفت: اما می‌‌شود از سرعت به عنوان یک ملاک نام برد، حتی در قرائت‌های تحقیق قاریان مصری نیز این سرعت یکسان نبوده است که برای نمونه می‌توانیم تلاوت با دور کُند توسط محمود علی البنا را با تلاوت شعبان صیاد مقایسه کنیم که از سرعت بالاتری برخوردار است، نتیجه این که این سرعت و ضرب‌آهنگ در خواندن چیز تعریف شده‌ای نیست، اما این نکته مهم است که هر کسی که می‌خواهد طبق یکی از روش‌های سه گانه قرآن را تلاوت کند باید از ابتدا تا انتهای تلاوتش در سرعت توازن داشته باشد، خواه این تلاوت 10 دقیقه و خواه یک ساعت باشد.
وی بیان کرد: همچنین ممکن است این سؤال پیش بیاید که آیا ممکن است که بتوانیم در مدت نیم ساعت یک جزء را به صورت ترتیل و تحقیق بخوانیم که در پاسخ باید بگوییم خیر اینطور نیست، غرض این است که این دور خواندن و سرعت متغیر است، اما هیچ وقت یکسان نیست، یعنی نمی‌توان گفت بر اساس این مبنا می‌توانیم در یک ساعت هم یک جزء را به صورت تحقیق بخواهیم و هم ترتیل، سرعت خواند‌ن‌ها با یکدیگر متفاوت است، اما سرعت استاندارد و مصوبی وجود ندارد که بگوییم حتما این سرعتِ خاص، مخصوص ترتیل است و این سرعت مخصوص تحقیق.
عنایتی مقدم در پاسخ به این سؤال خبرنگار ایکنا که تحقیق و ترتیل به لحاظ صوت و لحنی چه تفاوت‌هایی دارند؟ تصریح کرد: مطمئنا در استفاده از پرده‌های صوتی در این دو روش‌ تفاوت‌هایی وجود دارد، البته در حال حاضر با معرفی ترتیل راشد العفاسی شاهد این هستیم که این مسائل رنگ باخته و سنت‌شکنی شده است و خیلی از موارد در ترتیل او رعایت نمی‌شود.
وی در ادامه افزود: گاهی اوقات که پس از بم‌خوانی طولانی‌مدت، اوج‌خوانی می‌کند، مستمع متعجب می‌شود، ایشان در تلاوت ترتیلش بنایی را گذاشته که متأسفانه برای بسیاری از قاریان ما نیز به عنوان الگو مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنده به این دلیل که در مراسم‌ ترتیل‌خوانی ماه مبارک رمضان در شهرهای مختلف حاضر می‌شوم شاهد تلاوت مرتلان ایرانی به شیوه العفاسی هستم و بازخوردهای مردم را هم نگاه می‌کنم حاکی از آن است که برای مردم این سؤال پیش می‌آید که این قاری به چه دلیل اینقدر داد می‌زند.
عنایتی مقدم تصریح کرد: تفاوت‌هایی که در ترتیل یک نفر از لحاظ گام صوتی با مرتل دیگر وجود دارد، برای مردم قابل هضم است اما اینکه یک قاری در خواندنش تفاوت‌های پرده‌ای صدا را بیش از حد نشان دهد یک مقدار ناخوشایند است. چون الگوبرداری ما از قاریان مصری بوده است، لذا باید طبق استانداردهای آنها صورت گیرد.
قاری برجسته کشورمان بیان کرد: در آیین نامه مسابقات اوقاف نیز برای تحدیر یا به عبارتی ترتیل اصطلاحی آمده است که یک اکتاو صوتی باید اجرا شود، اگر یک نفر از جهت صوتی اکتاو را اجرا کند نمره کامل مساحت صوت را دریافت می‌کند، با این حال خیلی‌ها تصور می‌کنند که اگر دو اکتاو را نشان دهند، نمره بیشتری می‌گیرند که این تصور اشتباه است.
عنایتی مقدم تصریح کرد: دلیل این که نباید کمتر یا بیشتر از یک اکتاو در ترتیل را اجرا کرد این است که ما برای مخاطبان در حال تلاوت قرآن هستیم و چون ریتم خواندن نیز قدری سریع‌تر از تحقیق است و باید ارتباط کلامی هم با مخاطب برقرار شود، لذا استفاده از گام‌های صوتی بالا خسته‌کننده می‌شود، مستمع شاید پنج دقیقه این رویه را تحمل کند، اما بیش از این را نمی‌تواند، بشنود.
وی در ادامه با اشاره به ترتیل‌های قاریان خلیجی گفت: البته نمی‌توان حکم به عدم استفاده از همه آنها را داد و برخی از آنها مانند ترتیل محمد ایوب نیز قابل استفاده هستند، ایوب یکی از قاریان عربستانی است که تحدیر را خیلی با متانت و وقار اجرا کرده و قابل استفاده است، اما اینها به لحاظ لحنی قدری محدود هستند و اگر یک نفر بخواهد فقط از یکی از قاریان خلیجی تقلید کند در این زمینه دستش بسته خواهد بود.
عنایتی مقدم گفت: حذیفی نیز یکی دیگر از مرتلان خلیجی است که با گام‌های پایین تلاوت می‌کند و از طرفی خیلی هم طرفدار دارد و مردم هم با او ارتباط برقرار می‌کنند، اما سدیس واقعا قابل تحمل نیست، چراکه صدای او چپ کوک است و دائما نیز در ارتفاع می‌خواند، ضمن اینکه رنگ صدای او نیز طوری است که به شخصه بیش از سه دقیقه نمی‌توانم به ترتیل‌های این قاری گوش کنم.
قاری برجسته کشورمان در مورد علت فراگیر شدن این ترتیل‌ها بیان کرد: به این دلیل که مردم از سراسر دنیا برای انجام مناسک حج به کشور عربستان سفر می‌کنند و در مغازه‌های این شهر نیز ترتیل‌های این دست فراوان در حال پخش است، مردم نیز گوششان به این ترتیل‌ها عادت می‌کند و شاید اگر بعدا آنها را استماع کنند برایشان یادآور فضای معنوی حج باشد، لذا از این ترتیل‌ها استقبال می‌شود.
عنایتی مقدم گفت: اما برای قاریان ما اگر بخواهند به صورت حرفه‌ای کار را دنبال کننده و از ترتیل‌های خلیجی استفاده کنند چیز خاصی دستشان را نمی‌گیرد، غالب این ترتیل‌ها در نمازی که اهل سنت در ماه مبارک رمضان می‌خوانند که تراویح نام دارد، اجرا شده است، به این صورت که هر شب در این نماز یک جزء از قرآن توسط امام جماعت خوانده می‌شود و مسلما افرادی نیز حضور دارند که این ترتیل امام جماعت را ضبط می‌کنند و در انتهای ماه رمضان می‌بینیم که یک دور ترتیل کل قرآن از این افراد تولید می‌شود.
وی در ادامه افزود: عفاسی یک دوره تحدیر در استودیو ضبط کرده و یک دوره نیز در همان نمازهای تراویح از او ضبط شده است، لذا بسیاری از ترتیل‌هایی که از این افراد ضبط شده است در نمازهای تراویح بوده و شاید اگر به آنها بگویند در استودیو ترتیل بخوان، نحوه تلاوتشان متفاوت شود. یکی از نمونه‌هایی که ترتیلش در نماز تراویح ضبط شده است ماهر المعیقلی است.
عنایتی مقدم در پاسخ به این سؤال خبرنگار اینکا که چگونه می‌توان از ترویج این ترتیل‌ها در کشور جلوگیری کرد؟ بیان کرد: باید بین قاریانی که در مراسم‌هایی نظیر ترتیل‌خوانی ماه مبارک رمضان دعوت می‌شوند فرهنگ‌سازی شود که توجه داشته باشند تا از هر نغمه‌ و ملودی استفاده نکنند. ما باید به قداست قرآن نیز توجه داشته باشیم، اینکه اگر توانایی صوتی یک قاری در حدی بود که بتواند هر کار صوت و لحنی را انجام دهد و بخواهد آن را اجرا کند صحیح نیست.
قاری برجسته کشورمان تصریح کرد: برخی‌ها نیز در داخل هستند که از عفاسی الگو گرفته‌اند و حتی به همان نیز شاخ و برگ‌های بیشتری می‌دهند و آنها غلیظ‌تر می‌کنند که صحیح نیست، ضمن اینکه گاهی هم مرتلان ما برای این که یک هنر جدیدی را نشان دهند از مقام‌های موسیقی ایرانی استفاده می‌کنند، شاید سه‌گاهی که در مقام ایرانی است با عربی یکی باشد اما قطعا تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند.
وی در ادامه افزود: البته در مورد عفاسی این نکته را نیز باید متذکر شد که این قاری به غیر از این که از چند ملودی که موسیقی مقامی کشور خودش است و یکی دو مقامی که استفاده می‌کند از جهت لحنی مشکلی ندارد و مشکلش بیشتر در بخش پرده‌های صوتی است.
عنایتی مقدم در بخش دیگری از گفت‌وگو با ایکنا ضمن اشاره به نقش رسانه در رساندن ترتیل به نقطه مطلوب و ایده آل بیان کرد: رسانه می‌تواند حضور کارشناسانه‌ای در این زمینه داشته باشد، به ویژه در پوشش دادن اماکنی که ترتیل را اجرا می‌کنند می‌تواند نقش مؤثری داشته باشد و هر ترتیلی پخش نشود، البته در ماه مبارک رمضان، بحث اندکی فرق دارد اما در ماه‌های دیگر و سایر برنامه‌ها اگر رادیو یا شبکه قرآن بخواهند به ترتیل بپردازند می‌توانند به صورت کارشناسانه ورود کنند.
وی در ادامه افزود: رسانه باید ترتیل‌هایی را به مردم معرفی کند که از استانداردهای لازم در زمینه‌های صوت و لحن و فصاحت و ... برخوردار باشند، متأسفانه کسانی را داریم که در ترتیلشان فقط به دنبال نمایش دادن انعطاف صوتی خودشان هستند، همچنین رسانه می‌تواند از کارشناسان مبرز نیز استفاده کند.
قاری برجسته کشورمان در انتها ضمن انتقاد از برخی اظهارنظرها در مورد ترتیل تصریح کرد: بعضا اساتیدی که مورد مصاحبه هستند نکاتی را می‌گویند که اندکی ضد و نقیض است و اصولی نیست، مثلا برخی می‌گویند ما باید به یک شیوه منحصر به فرد در ترتیل برسیم یا از لحاظ لحنی باید چیزهایی بخوانیم که معرف ملودی ایرانی باشد.
وی در ادامه افزود: بنده با این نظرات موافق نیستم و مصاحبه شوندگان نیز باید قدری با احتیاط بیشتر نظر دهند؛ چراکه برخی از آنها به دلیل شهرتی که دارند می‌توانند در قرآن‌آموزان تأثیرگذار باشند، خیلی‌ از افراد به دلیل همین نظرها دیگر در جلسات قرآن حاضر نشده‌اند و وقتی سراغ آنها را می‌گیریم می‌بینم به سمت موسیقی و آواز و نوازندگی روی آورده‌اند، لذا به این دلیل که نظرات این افراد در اذهان دیگران تأثیر می‌گذارد، قدری باید جانب احتیاط را بیشتر رعایت نمایند.