مؤلفه‌های پنج‌گانه ترتیل استاندارد/ ترتیل خلیجی صحیح و با لحنی لطیف است

محمد خواجوی، مدرس و پیشکسوت قرآنی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) با اشاره به تعریف ترتیل بیان کرد: واژه ترتیل در قرآن دو بار به کار رفته است، یک مورد در سوره مبارکه فرقان آیه 32 «وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا» است، که در اینجا وقتی کفار می‌گویند، چرا قرآن به یکباره نازل نشده است؟ خداوند می‌فرماید این قرآن به این دلیل به صورت ترتیل نازل شد تا قلب پیامبر(ص) را تثبیت نماییم.
وی در ادامه اظهار کرد: مورد دیگر نیز در آیه 4 سوره مبارکه مزمل «أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا»، است که خداوند در اینجا می‌فرماید که قرآن را نیز باید به صورت ترتیل بخوانید، در واقع خداوند از پیامبر(ص) می‌خواهد که همانطور که قرآن نازل شده آن را تلاوت کند که می‌شود همان شیوه ترتیل.
پیشکسوت قرآنی کشورمان در ادامه تصریح کرد: اما آن معنایی که در تفاسیر معاصر مانند المیزان، مجمع البیان و نمونه و ... برای ترتیل ارائه شده این است که ترتیل را به معنای پشت سرهم و شمرده خواندن قرآن گرفته‌اند، علاوه بر این موارد نیز در روایات نیز برای ترتیل تعاریفی بیان شده است.
شمرده‌خوانی و توجه به معنا؛ از ملزومات ترتیل
وی در ادامه افزود: امام علی(ع) به ترتیل اشاره داشته و می‌فرمایند متقین کسانی که هستند که قرآن را صورت ترتیل می‌خوانند و از پراکندگی و بریده بریده خواندن اجتناب می‌کنند، برداشتی که از مفهوم این روایت می‌شود، این است که باید به معنای آیات نیز توجه لازم را داشت و دلیل اینکه باید در حین تلاوت به صورت ترتیل به معانی هم توجه داشت همین تأکیدی است که روی شمرده‌خوانی شده است.  
خواجوی بیان کرد: حضرت امیر(ع) علاوه بر این، سخن دیگری نیز در مورد ترتیل دارند که می‌فرمایند: «الترتیل حفظ الوقوف و اداء الحروف»، به این معنا که ترتیل این است که وقف و ابتدای درستی در حین آن تلاوت وجود داشته باشد و حروف نیز به درستی ادا شود که در اینجا بحث تجوید مطرح می‌شود.
وی در ادامه به روایتی از حضرت علی(ع) اشاره و تصریح کرد: البته این روایت حضرت امیر(ع) را ابن جزری در کتاب النشر فی قرائات العشر خود نیز آورده است که البته در آنجا گفته شده «الترتیل تجوید الحروف و حفظ الوقوف»، البته با روایت امام(ع) فرق چندانی ندارد؛ چرا که اداء الحروف همان معنای تجوید را می‌دهد که منظور همان مخارج حروف و صفات و احکام آن است، در نتیجه با توجه به فرمایش حضرت یک معنای ترتیل، رعایت وقف و ابتدا و رعایت ادای حروف و تجوید است.
خواجوی با اشاره به روایت دیگری در این زمینه بیان کرد: در روایت دیگری از امام صادق(ع) نقل شده که فرمودند: ترتیل این است که در تلاوت قرآن «مکث» کنید که این مکث اشاره به همان شمرده‌خوانی می‌کند که باید در این جا به معنای نیز توجه شود، امام در ادامه می‌فرمایند یکی دیگر از ویژگی‌ها نیز زینت دادن قرآن با صوت خوش و زیبا است، پس تا به این لحظه برای ترتیل چهار ویژگی مهم استخراج شد که عبارت از رعایت وقف و ابتدا، تجوید، صوت و لحن مناسب و زیبا.
آیین‌نامه مسابقات قرآن، منطبق با تعریف روایات از ترتیل
پیشکسوت قرآنی کشورمان در ادامه بیان کرد: در آیین‌نامه مسابقات قرآن کشورمان نیز همین ویژگی‌ها اعمال می‌شود و به نوعی عمل به این دو روایت است، البته علاوه بر این چهار ویژگی می‌توانیم شاخصه پنجم یعنی توجه به معانی آیات را نیز در نظر بگیریم و ترتیل اصطلاحی که مرتلان در حال حاضر می‌خوانند نیز باید قائم به این پنج ویژگی باشد.
ترتیل؛ محتوای همه روش‌های سه‌گانه تلاوت قرآن
خواجوی بیان کرد: البته باید توجه داشت که ترتیل در همه قالب‌های سه‌گانه تلاوت اعم از تحقیق، تدویر و تحدیر باید رعایت شود و همگی این روش‌ها ترتیل هستند، اما آن چیزی که امروز مصطلح است این که به تدویر که حد وسط در سرعت را دارا است، ترتیل می‌گویند.
وی در ادامه افزود: یک وقت سرعت تلاوت پایین است که می‌شود تحقیق، یک زمان سرعت تندتر می‌شود که در واقع تدویر یا همان ترتیل اصطلاحی است و یک زمان هم سرعت تندتر از این می‌شود که در اینجا تحدیرخوانی اتفاق می‌افتد، اما باید توجه داشت که محتوای همه این روش‌های سه‌گانه ترتیل است.
اهتمام بیشتر جلسات سنتی قرآن به ترتیل نسبت به دو دهه قبل
مدرس و پیشکسوت قرآنی کشورمان در ادامه گفت‌وگوی خود با ایکنا به جلسات سنتی قرآن اشاره و بیان کرد: جلسات سنتی قرآن با 20 سال گذشته تفاوت‌های زیادی کرده است و در حال حاضر ترتیل در این جلسات به خوبی دنبال می‌شود و معنای ترتیل نیز برای اساتید به خوبی مشخص شده است اما باید توجه داشت که آن قدر که تمرکز جلسات روی تحقیق است روی ترتیل نیست و دلیل آن هم تفاوتی است که بین این دو روش وجود دارد.
در ترتیل برخلاف تحقیق میدان برای فضاسازی صوتی و لحنی محدودتر است
خواجوی در ادامه با اشاره به برخی از تفاوت‌های تحقیق و ترتیل تصریح کرد: در تلاوت به شیوه تحقیق دست قاری بازتر است و میدان برای فعالیت‌های صوت و لحنی فراهم‌تر است و قاری می‌تواند از پرده‌های بم و توسط و اوج صدای خود استفاده کند، اما در تدویر یا همان ترتیل اصطلاحی این‌گونه نیست و از تمام ارتفاع صوت و ... استفاده نمی‌شود، ضمن این‌که چون در تحقیق فضای بیشتری برای استفاده از صوت و لحن وجود دارد، قاری می‌تواند از مقام‌های موسیقایی و گوشه‌های مختلف نیز استفاده کند، اما چون در تدویر با محدودیت لحن مواجه هستیم، لذا دست قاری نیز بسته‌ است.
مدرس پیشکسوت قرآن بیان کرد: در نتیجه به لحاظ هنری و زیبایی‌شناسی و ارائه قرآن به صورت زیبا روش تحقیق بهتر است و شاید علت این که به این روش نسبت به تدویر اقبال بیشتری وجود دارد نیز همین باشد. البته کسانی که از صوت‌هایی برخوردار هستند که خیلی مناسب تحقیق نیست می‌توانند به سمت تدویر بروند و اساتید در جلسات می‌توانند این افراد را به سمت تدویر راهنمایی کنند.
اشراف مرتل، روی تجوید باید بیشتر باشد
خواجوی تصریح کرد: البته باید توجه داشت که درست است که در تحقیق میدان صوت و لحن بازتر است اما در تدویر قاری نیازمند یک توانایی ویژه در تجوید است، چون کسی که با سرعت قرآن را تلاوت می‌کند باید مهارت بیشتری داشته باشد و به قواعد تجویدی نیز اشراف بیشتری داشته باشد که بتواند با سرعت قواعد را به درستی اجرا کند.
غالب ترتیل‌های خلیجی در قالب استاندارهای موجود اجرا شده‌اند
ترتیل‌های خلیجی و ارائه توضیح پیرامون آنها نیز بخش دیگری از مصاحبه خواجوی با ایکنا را به خود اختصاص داد، وی در این زمینه بیان کرد: مرتلان خلیجی، چیزی خلاف استانداردهای لازم در ترتیل را اجرا نمی‌کنند، در واقع غالب آنها همه بخش‌ها نظیر وقف و ابتدا، تجوید و صوت و لحن را به درستی اجرا می‌کنند، تنها چیزی که شاید در مورد ترتیل آنها قابل مناقشه باشد، لحن آنها است که البته لحن آنها نیز مشکل چندانی ندارد، درست است که مطابق لحن قاریان مصری نیست، اما به هر حال لحن لطیفی است که مورد پسند عامه مردم نیز قرار گرفته است.
پیشکسوت قرآنی کشورمان در ادامه تصریح کرد: در هر حال قرآن در سرزمین حجاز نازل شده و منظور از الحان و اصوات عربی نیز همان لحن حجازی است، البته ممکن است، عده‌ای به ترتیل آنها آن قلت داشته باشند، اما به نظر بنده مقاماتی که استفاده می‌کنند، هیچ مشکلی ندارد و ممنوع نیست، ضمن اینکه از لطافت بیشتری نیز برخوردار است.
خواجوی بیان کرد: قاریان مصری نظیر منشاوی و ... نیز تلاوت‌های ترتیل استانداردی را ارائه کرده‌اند البته ممکن است به صورت جزئی به بخشی از تلاوت‌های آنها نقد وارد باشد، اما در کل تلاوت‌های آنها مورد قبول است و می‌توانند برای ما به الگو مطرح باشند.
نقش محوری و کلیدی رسانه در رساندن ترتیل به نقطه مطلوب
وی در انتهای صحبت‌های خود با اشاره و تأکید بر نقش رسانه در رساندن سطح کیفی ترتیل به نقطه ایده‌آل تصریح کرد: جایی که می‌تواند مطالب آموزشی را ارائه کند، رسانه است، فرض بفرمایید یک جلسه آموزشی قرآن که حدود 50 نفر در آن نشسته‌اند، در این جلسه مطالب آموزشی فقط برای همین تعداد محدود است، اما رسانه می‌تواند این آموزش‌ها منتقل کند تا کسانی که موفق به حضور در جلسات نمی‌شوند نیز از مطالب استفاده کنند.
ارائه آموزش پیرامون مؤلفه‌های ترتیل، از وظایف صدا و سیما
مدرس و پیشکسوت قرآنی کشورمان در ادامه بیان کرد: همچنین رسانه می‌تواند روی هر یک از شاخصه‌های ترتیل استاندارد کار کند، مثلا یکی از شاخصه‌ها تجوید بود که در این زمینه می‌تواند با استفاده از کارشناسان متبحر این مورد را توضیح دهد، ضمن این که پخش تلاوت ترتیل از قاریان برجسته نیز خود جنبه آموزشی دارد و از این طریق گوش موسیقایی علاقه‌مندان تقویت می‌شود و می‌توانند بدون اینکه نام بسیاری از قواعد تجویدی و ... را بدانند، ترتیل استاندارد ارائه کنند.