راه‌یابی حافظ قرآن به کتاب ادبیات پایه یازدهم/ «زندان موصل» در مدارس
گروه ادب: «زندان موصل» نوشته جواد کامور بخشایش، درباره زندگی و شخصیت قرآنی علی‌اصغر رباط جزی، حافظ قرآن است که اخیراً به عنوان منبع درسی انتخاب و در کتاب ادبیات پایه یازدهم ارائه شده است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، اهمیت کتاب‌های درسی و محتوایی که در آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد قطعاً بر کسی پوشیده نیست. داستان‌ها و اشعاری که در طول دوران تحصیل خوانده‌ایم در ذهن هر یک از ما حک شده است؛ کدام یک از ماست که اشعار «من یار مهربانم» و «روباه و زاغ» و داستان‌هایی چون «تصمیم کبری»، «اورامان»، «کوکب خانم»، «دهقان فداکار»، «حسنک کجایی»، «پسر فداکار» و ... را به یاد نداشته باشد؛ متن‌ها و نوشته‌هایی که برای برخی از ما الگو قرار می‌گرفت و در ذهن بسیاری دیگر تاثیرات دیگر بر جا می‌گذاشت.
بازنگری مطالبی که در کتاب‌های مختلف درسی طی مقاطع دبستان، راهنمایی و دبیرستان مورد استفاده قرار می‌گیرد نیز نکته حائز اهمیتی است که دلیل آن، روزآمد شدن کتاب‌های درسی است که هر چند سال یک بار و گاهی به ضرورت روی می‌دهد. در همین راستا، بخشی از کتاب «زندان موصل» که درباره آزاده‌ای با شخصیت قرآنی است برای کتاب‌های درسی انتخاب شده است.
کتاب «زندان موصل»، نوشته جواد کاموربخشایش در سال 94 منتشر و بهمن‌ماه همان سال رونمایی شد. این کتاب به خاطرات علی‌اصغر رباط جزی اختصاص دارد که مدت 10 سال از عمر خود را در زندان‌های موصل 1، 2، 3 و 4 گذرانده است. هر بخش این کتاب به نام دروازه نامگذاری شده که در مجموعه 8 دروازه می‌شود و از ابتدای زندگی این آزاده در رباط جز تا آمدن به تهران، تحصیلات، فعالیت‌ها و مبارزات سیاسی پیش از انقلاب و دوران اسارت وی را در بر می‌گیرد.
رباط جزی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، فعال و مبارز سیاسی بود و سابقه یک سال حبس در زندان رژیم پهلوی را نیز در کارنامه خود دارد. وی همزمان با 12 بهمن‌ماه، به همراه عده‌ای درصدد اعتراض و تظاهرات بر می‌آیند و علیه رژیم پهلوی شعار می‌دهند که در همین حین به آنها حمله می‌شود و رباط جزی تیر می‌خورد و یکی از دوستان نزدیکش به شهادت می‌رسد. رباط جزی به علت مجروحیت، دهه فجر را در بیمارستان سپری کرد. بعد از پیروزی انقلاب، وی که در کسوت معلمی مشغول به فعالیت بود، فعالیت‌های عقیدتی و سیاسی خود را ادامه می‌دهد. جدیدترین فعالیت‌های عقیدتی وی به جلسات مختلف عقیدتی در مساجد، مدارس و اماکن بسیج اختصاص پیدا کرد که جوانان را به حمایت از اسلام دعوت میکرد. اوج فعالیت‌های رباط جزی به دورانی مربوط می‌شود که مناظره‌های جدی با سازمان مجاهدین خلق در حوزه مسائل عقیدتی برپا می‌شد.
در همین رابطه گفت‌وگویی با استاد محمدرضا سنگری، مسئول هیئت تالیف کتب درسی آموزش و پرورش داشته‌ایم که متن آن را در زیر می‌خوانید؛
استاد محمدرضا سنگری، مسئول هیئت تالیف کتب درسی آموزش و پرورش در پاسخ به اینکه روند انتخاب بخشی از کتاب «زندان موصل» به عنوان منبع درسی به چه صورت بوده است، عنوان کرد: این کتاب نوعی خاطره‌نگاری از دوران زندگی رباط جزی است که به قلم جواد کامور بخشایش تنظیم شده. به مراسم رونمایی این کتاب در فرهنگسرای اندیشه دعوت و با این کتاب آشنا شدم. سپس جلسه‌ای برای نقد و بررسی کتاب برگزار شد که به عنوان منتقد در آن نشست حضور داشتم.
وی ادامه داد: پس از مطالعه کتاب احساس کردم که نثری روان، زنده و زیبا دارد که می‌تواند به عنوان یک متن در کتاب‌های درسی مورد استفاده قرار بگیرد. در کتاب‌های درسی تقسیم‌بندی وجود دارد؛ برای مثال یک فصل به ادبیات حماسی، یک فصل به ادبیات پایداری، یک فصل به ادبیات انقلاب، سفرنامه و ... اختصاص دارد.
سنگری با اشاره به اینکه موضوعات مختلفی، 8 فصل کتاب را تشکیل می‌دهند، درباره مسئولیت خود در انتخاب بخشی از این کتاب به عنوان منبع درسی گفت: من در گروه تالیف کتاب ادبیات درسی بودم. در آنجا سوالی مبنی بر اینکه چه متنی برای این کتاب مناسب است مطرح شد. حدود 10، 12 کتاب خاطرات دفاع مقدس را ارائه و درباره آنها بحث و گفت‌وگو کردم تا اینکه این متن مناسب دیده شد.
وی درباره این بخش از متن کتاب عنوان کرد: بخشی از این متن مربوط به نویسندگی است و به حوزه ادبیات بر می‌گردد. من نیز همین بخش را انتخاب کردم که برای کتاب درسی استفاده شود. این متن مورد اقبال دبیران قرار گرفت. برنامه توجیهی این کتاب درسی پیش از آن که به دست معلمان و سرگروه‌های آموزشی برسد، در تابستان برگزار و با استقبال روبرو شد.
این پژوهشگر در این باره که آیا چنین اقدامی پیش از این سابقه داشته است یا خیر، گفت: بله. چنین اقدامی پیش از این نیز به عنوان متن کتب درسی ارائه شده بود. اولین متنی که ارائه شد مربوط به «تپه برهانی» اثر حمیدرضا طالقانی بود که به خاطرات جنگ و جبهه مربوط می‌شود. «من زنده‌ام»، به قلم معصومه آباد نمونه دیگری است که در کتب درسی آورده شد. گاهی نیز بخش‌هایی از کتاب‌هایی که در حوزه ادبیات انقلاب و دفاع مقدس بود را مورد استفاده قرار دادیم که این موارد به فراوانی صورت گرفت.
وی با اشاره به اینکه کتاب‌های درسی مقطع دبیرستان از کتاب‌های دانشگاه پیشروتر، تازه‌تر و زنده‌تر هستند، در این باره که آیا فقط داستان‌ها مورد استفاده قرار گرفته‌اند، اظهار کرد: شعر برخی از شاعران هم‌عصر و روزگار خود و حتی شاعران جوان را در کتب درسی آورده‌ایم و این رویکرد، امتیاز ویژه‌ای برای کتب درسی به شمار می‌آید.
سنگری ادامه داد: در کتب درسی نمونه اشعاری دیده می‌شود که به شعرای نسبتاً جوان دوره انقلاب اسلامی باز می‌گردد. این رویکرد مسبوق به سابقه بوده و پیشینه داشته است. شعر، سفرنامه، زندگی‌نامه و خاطره از جمله موضوعات مورد استفاده در متن کتب درسی بوده است و بر این اساس می‌توان گفت که علاوه بر داستان و خاطره، آثار دیگری هم مورد استفاده قرار گرفته است. مقوله‌های مختلف را به تناسب فصل‌های کتاب درسی استفاده کردیم.
وی با بیان اینکه ادبیات عصر انقلاب در کتب درسی حضوری روشن و پررنگ دارد، درباره معیارها و ملاک‌هایی که سبب شد این کتاب به عنوان منبع درسی انتخاب شود، گفت: معمولاً روش به این صورت است که وجه ادبی و استواری متن را به عنوان یک اصل می‌دانیم و این موضوع حائز اهمیت بسیار است. در حالی که صدها کتاب خاطره وجود دارد که پیش از این در گروه تالیف دیده، خوانده و نقد کرده بودیم.
سنگری افزود: متنی انتخاب شد که روان، زنده، پویا و متناسب با مخاطبانی باشد که در گروه دانش‌آموزان و نسل نوجوان هستند که این رویکرد یک اصل است. از آنجا که متن مورد نظر در کتاب ادبیات مورد استفاده قرار می‌گیرد، نباید فقط متن زبانی باشد؛ چنانچه متن چنین رویکردی داشته باشد ارزشمند نیست.
وی اظهار کرد: دومین اصل آن است که متن انتخابی با موضوع فصل مورد نظر کتب درسی هم‌خوانی داشته باشد. مثلا اگر به ادبیات انقلاب اسلامی مربوط می‌شود، باید متنی متناسب انتخاب می‌کردیم. برای مثال در یک سال به خاطره و زندگی‌نامه و در سالی دیگر به ادبیات داستانی پرداختیم. این موضوع نیز با کتاب ادبیات پایه یازدهم هم‌خوانی داشت.
این استاد ادبیات به نکته سوم اشاره و عنوان کرد: متن انتخابی باید الگویی برای نویسندگی باشد. اگر قرار است که به دانش‌آموزان بگوییم برای ما بنویسند، این الگو را به آنها نشان دهیم. اتفاقاً بخش انتخاب شده از زندان موصل در قسمتی از زندان روی داده است که به نویسندگی مربوط می‌شود که اسرا در اسارت سواد خواندن و نوشتن می‌آموزند.
وی ادامه داد: نکته دیگر اینکه این متن باید برای دانش‌آموزان پیامی روشن داشته باشد و به آنها بیاموزد که در سختی‌ها هم می‌‌توانند رشد کنند و از دل بحران‌ها فضایی مناسب بسازد. اسارت دوره تنگنا، سختی و مشکلات فراوان بود و در همین احوالات، نسلی از ایران اسلامی در آنجا بودند که توانستند کارهای بزرگی بکنند. همه این موارد مورد نظر هیئت مولف بوده است که به انتخاب این کتاب دست زدند.
در ادامه این گفت‌وگو به سراغ نویسنده اثر، کامور بخشایش رفتیم تا با جزئیات این کتاب که به شخصیتی قرآنی پرداخته است بیشتر آشنا شویم.
کامور بخشایش درباره شخصیت رباط جزی عنوان کرد: وی حافظه خوبی داشت و در عرصه حفظ قرآن و نهج‌البلاغه ورود پیدا کرده بود. وی در ابتدای هر جلسه‌ای یک آیه از قرآن را می‌خواند و به تفسیر آن آیه و ارشاد و راهنمایی حضار می‌پردازد و شخصیتی کاملاً قرآنی دارد. وی اعتقاد بسیاری به امیرالمومنین(ع) و نهج‌البلاغه دارد و قرآن جزئی از وجود رباط جزی به شمار می‌آید.
وی از شخصیت این آزاده به عنوان فردی خودساخته و معنوی نام برد و ادامه داد: کتاب «زندان موصل» سرشار از نکات مذهبی و قرآنی است که تلاش کردم عنوان مذهبی برای اثرم انتخاب نکنم و نگاه فرهنگی به این موضوع داشته باشم. وی معلم پرورشی ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان بود و در دوران اسارت نیز چند محور فرهنگی را به صورت اصولی پیگیری میکرد که یکی از آنها آموزش اسرای بی‌سواد بود که حتی پس از پایان دوره آموزش، کارنامه‌ای نیز برای آنان صادر میکرد.
کامور بخشایش به برپایی جلسات قرآنی در دوران اسارت اشاره و به بیان آنچه در کتب درسی ارائه شده است پرداخت و اظهار کرد: فعالیت‌های قرآنی و فرهنگی رباط جزی، بخشی از مطلب منتخب تلخیص شده است. وی به هدایت اسرا می‌پرداخت و به آنها روحیه می‌داد تا بتوانند شرایط سخت اسارت را تحمل کنند. از 400، 500 نامه‌ای که وی به همسرش نوشته است، نوشته‌ای دیده نمی‌شود که آیه‌ای از قرآن و عبارتی از نهج‌البلاغه در آن نباشد. اگر در حوزه تحلیل محتوای نامه‌ها ورود پیدا کنیم، متوجه می‌شویم که یکی از نکات مهم در این باره آن است که اسرا با استفاده از چه سلاح و به چه نحوی در شرایط سخت حفظ می‌کردند. در همین شرایط بود که رباط جزی همسرش را به صبوری دعوت میکرد و توسل به آیات قرآن کریم و احادیث نبوی در نامه‌های وی به منظور دلداری به همسرش بسیار به چشم می‌خورد که خود جای تامل دارد که با وجود شرایط سختی که متحمل است، همسرش را دلداری می‌دهد.
وی استناد رباط جزی به آیات قرآن و احادیث را نشانه توسل وی به خداوند متعال و ائمه معصومین(ع) برشمرد و یادآور شد: رباط جزی همچنان از این شیوه در زندگی خود بهره می‌برد و همین رویه سبب شده است که مورد احترام دوستان و آشنایان باشد و انتخاب بخشی از این کتاب به عنوان منبع درسی را عنایت الهی در برابر کارهای ایشان می‌دانم که با عنوان «تا غزل بعد» در کتب درسی درج شده است.
کامور بخشایش در این بخش از سخنان خود به سه، چهار صفحه‌ای اشاره کرد که تلخیص شده 10 صفحه از کتاب زندان موصل بوده و در کتب درسی منتشر شده است. این بخش از کتاب به حرکت‌های فرهنگی وی مربوط می‌شود که در دوران اسارت به انجام آنها مشغول بود. از جمله این برنامه‌ها می‌توان به اجرای تئاتر، سرود، دکلمه و ... اشاره کرد که بخشی از آنها در انتهای کتاب زندان موصل آورده شده است.
وی اظهار کرد: نخستین اقدام رباط جزی در قالب فعالیت‌های فرهنگی که در اردوگاه اسرا انجام داد، گردآوری آمار افراد بی‌سواد و کم‌سواد بود. وی سپس گروهی از معلمان را تشکیل می‌دهد که به اسرای بی‌سواد و کم‌سواد تدریس کنند. وی همه توانش را برای آموزش خواندن و نوشتن به شیوه صحیح به کار بست. البته هیچ متنی در دست نداشت و دوره اول تا پنجم ابتدایی را در ذهن خود ترسیم و کتاب درسی تهیه کرد. دوستانش نیز مشکل نبود کاغذ و خودکار را برطرف کردند.
این نویسنده از وجود اراده جمعی در انجام این کار یاد و عنوان کرد: در پایان دوره آموزش نیز به اسرا کارنامه داده می‌شد. لوح افتخاری نیز داده می‌شد که در آن قید شده بود که با توجه به موفقیت شما در گذراندن پایه اول، این لوح به شما اهدا می‌شود و امیدواریم با تلاش بیشتر در پایه دوم شاهد پیشرفت چشمگیری در این حوزه باشید. این رویکرد تا 5، 6 سال ادامه یافت و بسیاری از اسرا باسواد شدند و اظهار می‌کردند تا زمانی که قرآن و نهج‌البلاغه را به صورت روان و آسان نخوانیم، درس خواندن را ادامه می‌دهیم.
وی ادامه داد: به اذعان رباط جزی، در میان اسرا افرادی بودند که توانایی خواندن و نوشتن را داشتند، ولی ناتوان از قرائت قرآن بودند. برخی از اسرا هم بودند که از دیگران تبحر بیشتری داشتند و وی به آنان صرف و نحو عربی را آموزش می‌داد. جلسات قرآن و نهج‌البلاغه در آسایشگاهی که رباط جزی در آن حضور داشت بدون اینکه نیروهای بعثی مشکلی برای آنان ایجاد کنند برگزار می‌شد.
کاموربخشایش افزود: نتایج خوبی از این روش حاصل شد و برخی از اسرا نیز که آشنا به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، ایتالیایی و ... بودند، به سهم خود آنها را به دیگران می‌آموختند. برپایی جلسات قرآن و نهج‌البلاغه در ارتقای روحیه اسرا اثرگذار بود. گاهی رباط جزی کلاس‌های را تعطیل میکرد و جلسات حفظ حدیث دایر میکرد. برپایی کلاس صرف و نحو نیز در همین راستا برگزار شد. جلسات حفظ دعا از جمله دعای کمیل، ندبه و ... نیز در همین راستا بود.
این استاد ادبیات دانشگاه به جلسات حفظ دعای کمیل اسرا در اردوگاه اشاره و اظهار کرد: این جلسات سبب می‌شد که درد غربت و تنهایی، اندوه و دوری از وطن کمرنگ شود. خواندن ادعیه به صورت دسته‌جمعی ممنوع بود و اسرا به صورت پنهانی اقدام به این کار می‌کردند. مراسم دعای کمیل در شب‌های جمعه، دعای ندبه در صبح روزهای جمعه و دعای توسل در سه‌شنبه‌ها دایر بود.
کاموربخشایش از برپایی سه برنامه تئاتر، سرود آیات و روایات قرآنی به عنوان سه عاملی یاد کرد که سبب شده بود روحیه اسرا در دوران اسارت تقویت شود و بتوانند آن فضا را تحمل کنند.
وی درباره انتخاب بخشی از کتاب «زندان موصل» به عنوان منبع درسی عنوان کرد: از این موضوع بی‌اطلاع بودم تا زمانی که استاد محمدرضا سنگری با من تماس گرفت و این خبر را به من داد. مشخص بود که ایشان نیز در این انتخاب تاثیرگذار بوده است. ایشان از نویسندگان شاخص حوزه ادبیات است و در همه کتاب‌های ادبیات مقاطع مختلف تحصیلی نام ایشان به چشم می‌خورد.
کامور بخشایش با اشاره به اینکه مقطع دبیرستان به یقین از دو مقطع راهنمایی و دبستان حساس‌تر است، گفت: استاد سنگری در این حیطه ورود کردند و به تلخیص و انتخاب متن پرداختند. سپس از دفتر تالیف کتب درسی با من تماس گرفته شد تا در این باره یک برنامه ویدئویی تهیه شود. معمول آن بود که اگر درس جدیدی در کتاب لحاظ می‌شد، نویسنده آن درس در قالب فایل تصویری درس را توضیح می‌داد تا مفهوم درس مورد نظر برای همه دانش‌آموزان به صورت یکسان تدریس شود.
وی با بیان اینکه برای نثر این کتاب زحمات فراوانی کشیده است و سعی کرده تا استانداردهای حوزه روایت و خاطره رعایت شود، ادامه داد: من و رباط جزی، هر کدام برابر با 10 دقیقه درس را توضیح دادیم تا برای همه معلمان کشور ارائه شود؛ اینکه محتوای این درس به چه موضوعی مربوط می‌شود و چه اهدافی را دنبال می‌کند و به چه منظور انتخاب شده است.
گزارش از آزاده غلامی
خصوصا جناب رباط جزی عزیز