«ترتیل» ضابطه است نه روش/ انتخاب «نت» و «مقام» مناسب؛ دو مؤلفه مهم در ترتیل استاندارد

حجت‌الاسلام رضا محمدی‌پرچوی، پژوهشگر و نویسنده در حوزه ترتیل در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) به ارائه تحلیلی جامع از تعریف ترتیل و ترتیل‌های خلیجی و ... پرداخت و در ابتدا بیان کرد: ترتیل یک روش خاص در قرائت قرآن نیست، بلکه یک ملاک است و مبانی و ضوابطی است که به همه انواع روش‌های قرائت قرآن حاکم است.
ترتیل؛ ضابطه‌ای با دو ویژگی برجسته
وی در ادامه افزود: «ترتیل» دارای دو ویژگی برجسته است، اول اینکه در این مبنا باید قرآن به صورت پیاپی و منظم خوانده شود، روایتی که منسوب به امام علی(ع) است که حضرت می‌فرماید «الترتیل اداء الحروف و حفظ الوقوف» نیز به همین نکته اشاره دارد، در نتیجه اولین رکن در ترتیل بحث شمرده‌خوانی است.
مولف کتاب‌ «تحلیل و آموزش قرائت ترتیل به روش استادان حصری، منشاوی، محمد جبریل و پرهیزکار» تصریح کرد: حدیث دیگری داریم که امام علی(ع) می‌‌فرماید: «بَيِّنْهُ تِبْيَاناً وَ لَا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ وَ لَا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الرَّمْلِ وَ لَكِنْ أَفْزِعُوا قُلُوبَكُمُ الْقَاسِيَةَ وَ لَا يَكُنْ هَمُّ أَحَدِكُمْ آخِرَ السُّورَةِ»، این روایت نیز اشاره دارد که ترتیل یک ضابطه است و یک نوع قرائت خاص نیست و اولین شرط آن بحث منظم خواندن است، یعنی نه اینقدر کُند باشد که شکل نوحه و مداحی بگیرد و نه اینقدر تُند باشد که به صورت شعر باشد و مانند سنگ‌ریزه‌ها پراکنده نشود.
پرچوی در ادامه بیان کرد: رکن دوم ترتیل معنا‌محوری است در سوره مبارکه قیامت فرمود: «فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ» که منظور ادا کردن حق تلاوت است، مرحوم آیت الله دستغیب در کتاب قلب سلیم دارد که معنامحوری دو حالت دارد، اول اینکه قاری «خوفا لامر الله» بخواند که اگر اینطور باشد باید قاری پایان هر فراز توقف کند و در آیات تأمل داشته باشد، دومین حالت اینکه باید رجاءاً قرآن را تلاوت کند و این حالت یعنی قاری کسی است که آشنای به قوانین و احکام قرائت قرآن است و در جایگاه خطاب به مردم قرار دارد.
لحن‌محوری بیش از حد؛ ضعف ترتیل‌های امروزی
وی بیان کرد: متأسفانه تلاوت‌های ترتیل امروزی این خلأ را دارد و اینقدر لحن‌محور شده که این قاری معلوم نیست، دقیقا چه کاری انجام می‌دهد و گاهی هم به تکرارهای مکرر و بی دلیل می‌پردازد، یا صرفا گاهی اوقات برخی از آیات‌الاحکام بیش از حد تکرار می‌شوند که این هم صحیح نیست. اما در تلاوت‌های قدما مانند منشاوی این مسائل روشن است و کاملا معلوم است که قاری به صورت درست کار را اجرا می‌کند.
تقسیم‌بندی سه گانه مشهور در انواع تلاوت قرآن صحیح نیست
پرچوی تصریح کرد: متأسفانه این چیزی که در زمینه تقسیم‌بندی نحوه قرائت قرآن صورت گرفته که می‌گویند قرائت با سه شیوه تحقیق، تحدیر و ... است، این صحیح نیست و ما داریم در داخل به این موارد دامن می‌زنیم و آن را توسعه می‌دهیم. در کشورهای عربی و مصر این تقسیم‌بندی‌ها وجود ندارد و آنها چند مصحف دارند، یک مورد المصحف المجود است، برخلاف اسمی که دارد به معنای پرداختن به تجوید نیست و به معنای قرائت مجلسی و توجه به لحن است، مانند تلاوت‌هایی که منشاوی و امثال او انجام داده‌اند.
این حافظ قرآن در ادامه بیان کرد: یک مورد هم المصحف المرتل است که همین ترتیل فعلی ما است و دیگری هم حدر است که منظور قرائت تند در نماز است، برخی‌ها تقسیم‌بندی دیگری دارند که صحیح نیست و موارد مشهور همین‌ها است. قبلا می‌گفتند تحقیق هم دو نوع است، آموزشی و مجلسی، اما چرا ما باید یک تقسیم‌بندی مستقل از کشورهایی نظیر مصر را داشته باشیم؟ مصری‌ها المصحف المحقق دارند که منظور دوره‌ای است که در آن حصری قرآن را با دور کُند خوانده است.
حصری و چهار مدل تلاوت قرآن او
پرچوی با اشاره به تلاوت‌های خلیل الحصری گفت: این قاری چهار مدل تلاوت قرآن داشته که اولین مدل او المصحف المعلم بوده که تحقیق آموزشی است که مصطلح شده است. در مورد قرائت ترتیل حصری نیز اینطور گفته‌اند که در واقع هفت نفر از جمله حصری و منشاوی و ... را دعوت می‌کنند و یک گروهی تشکیل می‌دهند که ائمه و متخصصان قرآنی مصر در آن حضور داشته‌اند، این افراد صوت این قاریان را گوش می‌کنند و در نهایت حصری را انتخاب می‌کنند.
وی در ادامه افزود: این گروه تخصصی بعد از انتخاب حصری به این نتیجه رسیدند که او در جمع مردم نیز به ارائه ترتیل بپردازد و در نهایت مردم هم روی صدا و ترتیل حصری اجماع می‌کنند که این صدا و روش خوب است. اینجا بود که به حصری اجازه خواندن دادند، تلاوت حصری نیز به گونه‌ای نبوده که مثلا یک جزء را به صورت کامل بخواند بلکه معمولا هر بار به مدت یک ربع تا بیست دقیقه تلاوت می‌کرده است.
فلسفه شکل‌گیری المصحف المعلم حصری
پرچوی بیان کرد: فلسفه شکل گیری المصحف المعلم حصری نیز این بود که وقتی به کویت سفر کرد، دید وضعیت تجوید بسیار نابسامان شده و برای این که به داد ترتیل برسد و در ترتیل مرجعی باشد تصمیم به تلاوت به این شیوه گرفت که مصحف معلم او در واقع کلکسیونی از تجوید است که این هم دو مدل است یک مدل ریتم ندارد و فقط همراه با ضرب آهنگ است که برای روخوانی مناسب است، نوع دوم مصحف او نیز دارای لحن و ریتم است و سومین مصحف او نیز المصحف المرتل است که 70 درصد از اسلوب و سبک استاد پرهیزکار نیز از همین نوع است و نوع چهارم از تلاوت‌های حصری نیز همین است که در مجالس می‌خوانده که یک مقدار هم ساده‌تر است.
سرعت و حد و مرز ترتیل مشخص است
وی در پاسخ به این سؤال خبرنگار ایکنا که در ترتیل اصطلاحی امروزی سرعت چگونه تعریف می‌شود؟ گفت: همین که گفته‌اند به صورت شمرده و منظم بخوانید یعنی سرعت را نیز تعیین کرده‌اند، این که خداوند روش را به ما معرفی نکرده بلکه مبنا و ضابطه را ارائه داده نیز علتش این است که همه چیز انسان‌ها در حال تکمیل است، اگر قرار بود شیوه قرائت قرآن به یک شیوه خاص منحصر می‌شد که سابقه آن هم برمی‌گردد به صدر اسلام، طبیعتا دیگر موسیقی قرآن نیز شکل نمی‌گرفت، چون در این سبک محصور می‌ماندیم، اما در حال حاضر می‌بینیم که با تطوری که صورت گرفته در واقع شیوه تلاوت قرآن غنی‌تر شده و نت‌های جدیدی هم کشف شده است.
پرچوی بیان کرد: اگر بخواهیم نمونه ارائه کنیم می‌توانیم به محمد ایوب اشاره کنیم، خیلی از ترکیب‌های این قاری جدید است و این ابداعات و ابتکاراتی که صورت گرفته دقیقا به این دلیل است که خداوند هیچ گاه روش را معرفی نکرده که همه ملزم باشند طبق آن روش قرآن بخوانند بلکه ضابطه و مبنا ارائه شده است و حدود و صغور نیز روشن است.
وی در ادامه افزود: در روایتی از رسول خدا(ص) وارد شده است که فرمودند: «اقْرَءُوا الْقُرْآنَ بِلُحُونِ‏ الْعَرَبِ‏ وَ أَصْوَاتِهَا وَ إِيَّاكُمْ [وَ] لُحُونَ أَهْلِ الْفِسْقِ وَ أَهْلِ الْكَبَائِرِ»، همه به فراز ابتدایی این روایت توجه دارند اما به ادامه آن کمتر توجه می‌شود، در ادامه روایت حضرت حدود و صغور را مشخص کرده‌اند و فرمودند که: «إِيَّاكُمْ [وَ] لُحُونَ أَهْلِ الْفِسْقِ وَ أَهْلِ الْكَبَائِرِ»، در واقع این روایت روش و دور مناسب را هم ارائه داده که نباید قرائت قرآن با حالت غِنا باشد و ریتم تندی داشته باشد، چه اینکه ریتم کُند نیز مناسب نیست.
پرچوی بیان کرد: در نتیجه ترتیل خودش آن سرعت مناسب را دارد و دست قاری باز است تا سرعت مناسب را انتخاب کند و تا به امروز نیز همان سه شیوه معروف در قرائت قرآن به وجود آمده که حداقل سرعت تحقیق و حداکثر سرعت نیز به حدرخوانی تعبیر شده که این مورد برای نماز است.
قاری و حافظ قرآن گفت: یکی از اساتید قرآن کشورمان نیز حدود 15 سال قبل نوعی قرائت باب کرد که ریتم غنا داشت و استاد علامی که استاد من هم بود چقدر با این فرد مبارزه کرد؛ چرا که کار این قاری صحیح نبود. در آیه سوره مبارکه اسراء نیز به نحوه قرآن خواندن اشاره شده است، جایی که خداوند می‌فرماید: «وَ قُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَ نَزَّلْنَاهُ تَنْزِيلًا»، کلمه «مکث» در واقع سرعت مناسب را نیز مشخص کرده است و باید قرائت همراه با تأنی باشد.
نُت شروع، یکی از شاخصه‌های مهم در ترتیل استاندارد
پرچوی در ادامه گفت‌وگوی خود با ایکنا به بیان شاخصه‌های یک ترتیل استاندارد پرداخت و تصریح کرد: یکی از مهم‌ترین بحث‌ها در ترتیل بحث رعایت نت مناسب است، نت شروع در ترتیل با تلاوت تحقیق متفاوت است؛ چرا که در تحقیق قاری می‌خواهد مدت زمان زیادی به تلاوت قرآن بپردازد و قرار است مجلس گردانی کند و باید با بم‌ترین پرده صدایی کار را آغاز کند تا در ادامه به مشکل برخورد نکند.
وی در ادامه افزود: اما در ترتیل نت مهم از درجه چهارم به دوم صدا است و قاری می‌تواند با توجه به این نت‌ها تلاوت اثرگذار ارائه کند، در واقع تلاوت‌هایی در دنیا ماندگار شده‌اند که در نت‌های صوتی «فا»، «می» و «رِ» خوانده شده‌اند و رفت و برگشت‌ها در همین محدوده که محدوده اصلی است، وجود داشته است.
نت‌های نامناسب در ترتیل‌خوانی؛ «سُل» تا «سی»
پرچوی گفت: پس اگر در ترتیل به نت «سُل» یا «لا» و «سی» وارد شویم توفیقی نخواهیم داشت، دلیل آن هم این است که ترتیل یک قرائت ساده و روان است، یعنی در ترتیل بیشتر قاری به عبارت‌‌خوانی می‌پردازد، اما در تحقیق گاهی قاری روی یک ادغام مانور‌های زیادی می‌دهد.
وی در ادامه افزود: اگر قرار باشد که یک قاری مثلا صدای چپ داشته باشد و در نت بالا شروع کند خب طبیعی است که این قاری نمی‌تواند ترتیل خوبی داشته باشد چون دستش برای ارائه مانورهای مناسب بسته است، همچنین نکته مهمی که در نت وجود دارد بحث تنوع است، اشکالی که به مرتلان ایرانی وارد است این که به لحاظ نت صوتی و تنوعی که در آن باید ایجاد شود این اتفاق نمی‌افتد و به جز استاد پرهیزکار این تنوع را شاهد نیستیم، علت هم در این است که ایشان نیز از حصری تقلید کرده‌اند و رویکرد حصری با منشاوی متفاوت بوده و در قفلات فرود می‌آمده است.
نویسنده و پژوهشگر ترتیل بیان کرد: این فرود در پایان نفس‌ها و موضوعات، بسیار با اهمیت است و در ترتیل مرتلان ایرانی لحاظ نمی‌شود چراکه هنوز به ترتیل آنها نگاه تحقیق حاکم است، اگر نت شروع مناسب باشد و این فراز و فرودها در ترتیل اتفاق بیفتد یک ترتیل خوب ارائه می‌شود، کاری که العفاسی انجام داده است.
اهمیت شناخت دقیق درجات صوتی و نسبت آنها با یکدیگر
پرچوی گفت: در واقع مهم‌ترین هنر العفاسی نیز در همین است و آنهایی که ترتیل می‌خوانند نیز باید شناخت دقیقی از درجات و نسبت درجات صوتی با یکدیگر داشته باشند و به یک معنا اساس خواندن صوت است نه لحن، حصری هم لحن آنچنانی ندارد و جالب این که تا جزء 8 در مقام بیات تلاوت کرده و بعد وارد مقام‌های رست و نهاوند شده است البته که از حجاز کار هم استفاده کرده است، این کل تلاوت حصری است که بسیار صوت محور است نه اینکه بخواهد از تمامی گوشه‌ها و ... استفاده کند.
«رست»، «بیات» و «نهاوند» پرکاربردترین مقام‌ها در ترتیل مرتلان برجسته
وی در ادامه افزود: با نظارت استاد پرهیزکار 40 دوره ترتیل را گوش داده‌ام و نکته جالب توجهی که بدان رسیده‌ام این که مرتلان برجسته کسانی بوده‌اند که در لحن به سه لحن بسیار مهم رسیده‌اند که اینها به ترتیب عبارت از رست، بیات و نهاوند هستند. تمام کسانی که ترتیل خوبی داشته‌اند در این سه مقام خوانده‌اند، خصوصا مقام رست، یکی از قوی‌ترین رست‌‌خوا‌نها نیز محمد جبریل مصری است.
پرچوی گفت: موسیقی ملی اکثر کشورها نیز یا رست است یا نهاوند و یا بیات، تمام شورها و زمینه‌های مداحای ایرانی نیز بیات و بیات ترک است که مردم هم با آن زیاد سر و کار دارند، زیباترین اذان‌ها نیز معمولا در مقام بیات بوده است. از طرفی چون مدام هم گوششان با این مقام‌ها آشنایی دارد اگر مرتل بتواند روی این موارد سرمایه گذاری کند سطح ترتیلش بسیار بالا خواهد رفت.
ترتیل‌های خلیجی که این روزها بحث سر آنها داغ شده و موافقان و مخالفانی نیز دارد نیز بحث دیگری بود که پرچوی در مورد آن به ارائه یک تحلیل جامع پرداخت و گفت: ببینید ما در دنیا چند اسلوب بیشتر نداریم، یکی عراقی است که ترتیل آنها خاص است و تحریرهای حزن آوری نیز دارند که بسیار هم زیبا است. یک شیوه هم شیوه مصری‌ها است که دکتر «لبیب سعید» ابداع کرده که حصری هم آن را خوانده و مرسوم شده است.
وی در ادامه افزود: شیوه دیگر نیز اسلوب عرب‌های قدیمی است که سر دسته اینها زکی داغستانی است و حجازی اصل می‌خواند، در آفریقا و نیجریه نیز قرائت‌ها به همین سمت است و هنوز دارند به همان مدل می‌خوانند که دارای یک ریتم خاص است. اما مهم‌ترین بخش در این موارد شیوه خلیجی است که در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس شکل گرفته است، مبدع این روش نیز شیخ علی جابر است که در رست مبدع بوده و العفاسی نیز هر چه در رست می‌خواند اشاره‌‌ای به علی جابر دارد و قاری دیگری که تلاوت‌های خلیجی را متحول کرده در واقع شیخ محمد ایوب بوده است.  ایوب یکی از کسانی است که سبک‌های خلیجی را باب کرد و تکامل هم داد.
ترتیل‌های استودیویی خلیجی‌ها با نمازهای تراویحشان تفاوت دارد
محقق و پژوهشگر در زمینه ترتیل در بخش دیگری از گفت‌وگوی خود با ایکنا گفت: البته یک اشتباهی هم صورت می‌گیرد و آن این که بین قرائت‌های ترتیل استودیویی خلیجی‌ها با ترتیل‌هایی که در نمازهای تراویح خوانده‌اند، تفکیک قائل نمی‌شوند، در حالی که باید بین این دو تفاوت قائل بود.
ضبط ترتیل ایوب به سفارش پادشاه سعودی
وی بیان کرد: ایوب بعد از 15 سال که حصری ترتیلش را ارائه کرده بود یک دوره ترتیل کامل در استودیو ضبط کرد که البته به سفارش پادشاه عربستان صورت گرفت. در واقع از چهار نفر خواستند که این ترتیل را ضبط کنند. البته در بین این چهار نفر نیز فقط ترتیل‌های ایوب و حذیفی قابل اعتنا است و اشکالاتی که در زمینه وقف و ابتدا در تلاوت‌های امروز قاریان خلیجی وجود دارد در تلاوت این دو نیست، خصوصا ایوب که در لحن بسیار خوب است و از جمله نفرات دیگری که در استودیو خوانده‌اند نیز می‌توان به علی جابر اشاره کرد. در نتیجه ترتیل‌های خلیجی که کارشناس داشته‌اند باید از بقیه آنها جدا کنیم.
پرچوی در ادامه تصریح کرد: در ترتیل‌های خلیجی، نباید مباحث مربوط به وهابیت و ... را مطرح کرد، بالاخره باب علم را نباید بست و اگر روایتی از اهل سنت نیز رسیده باشد، اگر صحیح باشد ما می‌پذیریم، در ترتیل هم همینطور است، مگر افرادی مانند سُدیس که در مورد شیعیان حرف‌های وقیحی زده است که روی این قاری حساسیت خاصی وجود دارد و اصلا تلاوت او ترتیل نیست بلکه حدر است و نباید در مورد آنها بحثی کنیم.
پژوهشگر ترتیل بیان کرد: ترتیل‌های مناسب خلیجی‌ها همان‌هایی است که علی جابر و ... امثالهم خوانده‌اند و بقیه آنها در واقع حدر می‌خوانند، به آنها نقد داریم اما به صورت کلی نفی نمی‌کنیم.
تنوع زیاد در نغمات؛ آیتمی غیر ضرور در ترتیل
وی در ادامه افزود: یک نکته دیگر این که یکی از مهم‌ترین چیزهایی که در ترتیل مطرح است بحث تنوع زیاد در نغمات است، ما فکر می‌کنیم تنوع دادن به الحان یک حسن است در حالی که این ضعف است، دو سال قبل یک آیین‌نامه در زمینه ترتیل‌خوانی نوشتم که آقایان شهیدی پور و پرهیزکار هم آن را تأیید کردند و به حجت‌الاسلام والمسلمین حسینی در مرکز امور قرآنی اوقاف هم ارائه دادم.
وی در ادامه گفت: در آیین‌نامه فعلی این که قاری روی یک مقام بایستد، ضعف می‌دانند در حالی که اینطور نیست و اگر قاری بتواند یک یا دو صفحه را در یک مقام بخواند این هنر است البته به شرط اینکه در آن تنوع هم وجود داشته باشد.
پرچوی گفت: آن چیزی که در مرتلان ایرانی دیده می‌شود، این است که مثلا در مقام بیات فقط به سه ملودی می‌پردازند و فقط آن را تکرار می‌کنند و قاری برای این که ملودی که می‌خواند دچار تکرار نشود، مجبور است مدام به سرعت، مقام عوض کند، طبیعی است که ممکن است لحن در وسط موضوعات عوض شود که این کار مناسب نیست. این عوض کردن دستگاه در مرتلان ایرانی به سردی گرایش دارد، اما در خلیجی‌ها اینطور نیست و تلاوت آنها را گرم می‌کند. در واقع تمام تلاوت آنها طراوت دارد و در این زمینه می‌توان حصری را نیز مثال زد. در نتیجه چیدمان لحنی نیز بسیار مهم است که قاری چطور لحن را بچیند.
وی در ادامه افزود: اخیرا یکی از قاریان بین‌المللی نیز ترتیلی را ضبط کرده است که هر صفحه را در یک نت اجرا کرده، البته کار خوبی است اما نیازی به این کار هم نیست، چون گاهی اوقات یک داستان در چند صفحه تکرار شده و این تغییر نت در هر صفحه جالب نیست.
پرچوی با اشاره به آیات الاحکام بیان کرد: گاهی اوقات هم آیات الاحکام که مربوط به مسائل شرعی است بسیار بد تلاوت می‌شود و مرتلان ما زیباترین نغمه‌ها را در این آیات اجرا می‌کنند، اما مثلا در تلاوت منشاوی چنین چیزی را نمی‌بینیم و در واقع با ساده‌ترین لحن تلاوت می‌کند و مهم‌ترین نکته در تنوع نیز تنوع در سر آیه‌ها است که در کشور ما یک مقدار کم است.