شمایل‌نگاری مذهبی؛ مثالی در عالم تصویر
گروه فرهنگی: یک نگارگر بیان کرد: شمایل‌نگاری مذهبی زمانی اتفاق می‌افتد که هنرمند قصد دارد شخصیت مقدسی را به تصویر بکشد لذا با توجه به آموزه‌ها و اعتقاداتی که دارد سعی می‌کند تصویری نزدیک به آن شخصیت مقدس را نقاشی کند.
رضا مهدوی، نگارگر، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، در خصوص شمایل‌نگاری مذهبی در تصویرگری ایرانی، اظهار کرد: شمایل‌نگاری مذهبی زمانی اتفاق می‌افتد که هنرمند قصد دارد شخصیت مقدسی را به تصویر بکشد لذا با توجه به آموزه‌ها و اعتقاداتی که دارد سعی می‌کند تصویری نزدیک به آن شخصیت مقدس را نقاشی کند.
نمادها و علایم، گویای شخصیت در هنر شمایل‌نگاری
مهدوی عناصر تشکیل دهنده شمایل‌نگاری را پیکره‌ها و چهره‌های مقدسین عنوان کرد و گفت: علایم و نمادهای مخصوصی برای به تصویر کشیدن شمایل شخصیت‌های مقدس وجود دارد از جمله برای شمایل حضرت علی(ع) همیشه شمشیر دو تیغه‌ای که نمادی از ذوالفقار بوده را در کنار تصویر ایشان کار می‌کنند و گاهی هم تصویر شیری را کنار تصویر ایشان می‌کشیدند که نمادی از لقب ایشان به حیدر کرار است.
این مدرس نگارگری ادامه داد: برای شمایل‌نگاری امام حسین(ع) نیز در کنار تصویر ایشان اسب هم به تصویر کشیده می‌شود چراکه در جریان کربلا این اسب مشهور بوده است. در تصویری که از پنج تن آل عبا کار می‌شود نیز با رنگ لباس‌ها می‌توانیم به مخاطب بفهمانیم که در تصویر کدام شخصیت امام حسن(ع) است و کدام شخصیت امام حسین(ع) است. نمادهای دیگری در شمایل‌نگاری غیر از چهره‌ها و آناتومی‌ها نداریم.
وی با بیان اینکه شمایل‌نگاری سبک‌های مختلفی دارد، افزود: در میان سبک‌های قالب آن سبک نقاشی قهوه‌خانه‌ای قاجار بیشتر مورد استفاده هنرمندان است.
عدم درک تفاوت بین عالم مثالی و حقیقی؛ یکی از مشکلات شمایل‌نگاری در جامعه امروز
سر گروه نگارگری آموزش و پرورش خراسان رضوی با اشاره به اینکه یکی از مشکلات جوامع امروزی در شمایل‌نگاری مذهبی عدم درک تفاوت بین عالم مثالی با عالم حقیقی است، بیان کرد: اگر هنرمندی شخصیتی را به تصویر می‌کشد این برداشت شخصی خود او است و قصد اهانت به کسی را ندارد و فقط مثالی در عالم تصویر می‌زند.
مهدوی با تأکید بر اینکه قلم هنرمند دوربین عکاسی نیست، اظهار کرد: هنر شمایل‌نگاری در دوره‌های مختلف ادامه داشت و در دوره قاجار به اوج خود رسیده است در این دوره شاهد شمایل‌نگاری‌های بسیاری در قالب پرده‌های قهوه‌خانه‌ای و آثار لاکی و مینایی هستیم.
رشد شمایل‌های پهلوانی و مقدس در قالب پرده‌خوانی در گذشته
وی ادامه داد: در گذشته شمایل‌نگاری رشد بسیار چشم‌گیری داشته و در فضای عمومی جامعه راه پیدا کرده بود لذا شاهد حضور شمایل‌های پهلوانی و شمایل‌های مقدس در قالب تابلوهای رنگ و روغن و پرده‌های قهوه‌خانه‌ای و کاشی‌های هفت رنگ در اماکن عمومی مثل قهوه‌خانه‌ها و حمام‌ها بوده‌ایم، در این میان نیز نقالانی بودند که این تابلوها و پرده‌ها را توضیح می‌دادند، همیشه شمایل‌ها فقط شمایل و تصویر نبوده‌اند بلکه روایت‌گر داستانی نیز بوده‌اند.
چهره آرایش کرده در شمایل‌نگاری ائمه(ع)؛ دلیل حرام اعلام کردن این هنر توسط علما
مهدوی نقال‌ها را نوعی لوازم کمک آموزشی برای مسائل ادبی و مذهبی دانست و بیان کرد: نفالان با توضیح جریان تصویر در خصوص پرده‌ها و تابلوها برای مردم به جذابیت آن می‌افزودند. در دوره معاصر نیز این روند ادامه پیدا کرد و در دو دهه اخیر تعدادی از هنرمندان با کشیدن چهره‌های آرایش کرده بعضی از امامان(ع) به خصوص امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) همراه با رگ‌هایی که مناسب شخصیت این دو بزرگوار نبود باعث ایجاد حساسیت برخی از مردم و علما شدند که در نهایت برخی از علما این شمایل‌نگاری را حرام اعلام کرده چراکه معتقد بودند به شخصیت این امامان(ع) اهانت می‌شود.
سر گروه نگارگری آموزش و پرورش خراسان رضوی اظهار کرد: ضعف‌های این هنر بستگی به قلم هنرمند دارد. او باید از توانایی بالای برخوردار باشد تا بتواند کاری را در نهایت دقت انجام دهد و ضعف‌های آناتومی در آن تصویر نداشته باشد.
وی با اشاره به اینکه دین اسلام با تصویرگری انسان مخالف است، ادامه داد: به مرور زمان در نسخه‌های خطی که به زندگی پیامبر(ص) و دیگر اهل بیت(ع) پرداخته می‌شد تصویر مثالی از آنان نیز در این نسخه‌های خطی دیده می‌شد. از جمله این نسخ معراج‌نامه دوره مغول و خاوران‌نامه همان دوره که توسط فرهاد نقاش در مورد زندگی حضرت علی(ع) نوشته شده است.
مهدوی با تأکید بر اینکه این نسخه‌ها اساطیری است، ابراز کرد: در این نسخه‌های خطی داستان‌های اسطوره‌ای زیادی را به زندگی حضرت علی(ع) وارد کردند. مغول‌ها در این شمایل‌نگاری تصویر کشیده شده را دقیقا چهره آن شخصیت عنوان نمی‌کردند و آن را تنها مثالی در عالم تصویر می‌دانستند.
هنر شمایل‌نگاری ایرانی هنری فولکلور
وی با اشاره به اینکه هنر شمایل‌نگاری ایرانی هنری فولکلور است که خطاهای طراحی بسیار در آن دیده می‌شود، بیان کرد: از آنجایی که هنرمند حس زیادی در کشیدن آن به خرج می‌دهد و انتقال آن حس به مخاطب باعث شده عیب‌های هنری آن از چشم مخاطب دور بماند و به آن‌ها خیلی اهمیت ندهد. در نمایش‌های تعزیه‌خوانی که نمایشی بسیار ساده و با لوازم صحنه محدود انجام می‌شود ولی چون بازیگر و صحنه‌گردان در داستان حس می‌گیرند و خود را در آن غرق می‌کنند، نمایش به دل بیننده می‌نششیند و مخاطب اهمیتی به محدودیت‌ها نمی‌دهد.
مهدوی بیان کرد: شمایل‌نگاری و نقاشی‌هایی که از افراد مقدس و یا حتی پهلوانان ایرانی همچون رستم و سهراب کشیده می‌شود این حس نیز در آن‌ها وجود دارد و همین حس مانع از دیده شدن عیب‌ها و کاستی‌ها می‌شود.
هنر شمایل‌نگاری، رسانه‌ای برای ارتباط با مخاطب
این نگارگر ادامه داد: هنر شمایل‌نگاری در واقع رسانه‌ای بوده است که هنرمند با استفاده از آن هنر با مخاطب خود ارتباط برقرار می‌کند. این هنر زمانی رواج یافت که هیچ رسانه‌ای همچون تلویزیون و ماهواره و... وجود نداشت و این هنر در فضای عمومی و در ارتباط با عامه مردم توانسته بود جای خالی رسانه‌ها را پر کند و بسیاری از پیام‌ها را به مخاطب خود انتقال دهد.
