نگاه جهان‌شمول و بی‌طرفانه دایرةالمعارف قرآن/ دانشنامه به نیمه رسید

حجت‌الاسلام والمسلمین علی خراسانی، مدیر گروه دایرةالمعارف‌های قرآن مرکز فرهنگ و معارف قرآن در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) درباره دایرةالمعارف قرآن گفت: این دانشنامه که از سال 1376 در مرکز فرهنگ و معارف قرآن شروع شده، تاکنون 15 جلد از آن ارائه شده است، این دانشنامه به صورت الفبایی و به زبان فارسی است و همه موضوعات در قالب مدخل‌های فارسی در این دانشنامه مورد توجه قرار گرفته و در ذیل آن مقاله آمده و یا به مدخلی که مناسب است، ارجاع داده شده است. این دایرةالمعارف از حرف «الف» آغاز شده و تا «ی» ادامه می‌یابد و قرار است آن را در 30 جلد ارائه دهیم که تاکنون نیمی از این راه را رفته‌ایم که 14 جلد چاپ شده و جلد پانزدهم تا اردیبهشت سال آینده به سی و یکمین نمایشگاه کتاب تهران می‌رسد.
وی افزود: در جلد نخست از این دایرةالمعارف، نخستین مدخل، «آب» است و تا مدخل «ابوسلمه» ادامه دارد و مشتمل بر 87 مدخل اصلی و 39 مدخل ارجاعی است که مهمترین مدخل‌ها در این مجلد، آب، آبادانی، آبرو، آثار باستانی، آخرت، آخرالزمان، آدم، آدم‌ربایی، آرامش، آسانی، آسمان، آشتی، آمادگی نظامی، آمرزش و در قسمت اعلام آمنه، آهن، ابلیس، ابتکار، ابوبکر، ابوجهل، ابوذر غفاری، ابوسفیان و ... است.
خراسانی ادامه داد: جلد دوم از مقاله «ابوطالب» شروع شده و تا «اسباب نزول» ادامه دارد و 81 مدخل اصلی و 30 مدخل ارجاعی است و مهمترین مدخل‌ها غیر از بحث ابوطالب که جنبه کلامی و تاریخی و با توجه به استنادات قرآن مورد توجه قرار گرفته، مدخل‌های احباط و تکفیر، احتجاج، احترام، احرام، احد، احسان و ... از حبث حجم آیاتی که به آنها اختصاص پیدا کرده و هم از حیث مقاله و مباحث فقهی، تاریخی و کلامی مورد توجه بوده است.
وی با اشاره به جلد سوم دایرةالمعارف قرآن عنوان کرد: این مجلد از «اسباط» تا «اعجاز قرآن» بوده و شامل 92 مدخل اصلی و 55 مدخل ارجاعی است و مهمترین مدخل‌هایی که در این مجلد وجود دارد، سنت استدراج است که دارای بحث‌های مهمی بوده، استعاذه، استقامت، استقلال، استعانت، اسراف، اسرافیل، اسرائیلیات و اعلامی چون اسماعیل(ع)، اسماء و صفات الهی، اشراط الساعه، اصحاب سبعه و اصحاب فیل و اعجاز به ویژه اعجاز قرآن کریم که دارای جنبه‌های متعددی از جمله اعجاز بیرونی، درونی، علمی، غیبی، بیانی، هدایتی، لفظی، معنایی و ... است.
خراسانی تصریح کرد: جلد چهارم دایرةالمعارف قرآن از اعجام قرآن تا انفاق است و عمده‌ترین مدخل‌های آن اعراب قرآن، اعلام قرآن، افسانه غرانيق، اقتصاد، اقرار، اقليت و اکثريت، اکراه، اکمال دين، التقاط، امامت، امتحان، امدادهای غيبی، ام الکتاب، امنيت، اميد، انتقام، انسان و انفاق را شامل می‌شود. همه مقالات جامع بوده و به صورت همه جانبه به آنها پرداخته شده است و براساس منابع دست اول و برداشت از آیات قرآن کریم طبقه‌بندی و ارائه شده است و تعداد مداخل اصلی در آن 82 و مداخل ارجاعی 47 مدخل است. جلد پنجم از انفال تا بقعه مبارک بوده و در این مجلد مداخل وارد حرف «ب» شده و شامل 90 مقاله و مدخل اصلی و 48 مدخل ارجاعی است و از مهمترین مداخل می‌توان اول(از اسماء الهی)، اولی الامر، اولی العزم، اولیاء الله، اهل بیت و قرآن، ایثار، ایرانیان، ایمان، ایوب، بابل، باب، باران، بازار، باغ، بت‌پرستی، بخل، بدعت، برائت، برهان، بصیرت و بقعه مبارکه را نام برد.
وی در ادامه موضوعات جلد شش و هفت دایرةالمعارف قرآن را مورد اشاره قرار داد و گفت: در جلد ششم که شامل 79 مدخل اصلی و 55 مدخل ارجاعی از ادامه حرف «ب» و سپس «پ» است و موضوعاتی چون بلاغت قرآن، بلعم باعورا، بلوغ، بنی اسرائیل، بنی امیه، بنی هاشم، بهداشت، بهشت، بیابان، بیعت، بیت المعمور، پادشاهی، پشیمانی، پیروزی، پیروی، پول و ... مورد توجه قرار گرفته است و جلد هفتم نیز دارای60 مدخل اصلی و 30 مدخل ارجاعی است و از تابستان آغاز و تا تفاخر ادامه می‌یابد. عمده‌ترین مقالاتی که در این مجلد آمده تابئین، تاریخ قرآن، تأمل، تبرج، تبرک، تبلیغ، تثلیث، تجسس، تجسم اعمال، تحدی، تحریف ناپذیری قرآن، تزکیه، ترتیل، تسبیح، تسخیر، تشبیه در قرآن، تعاون، تعدد زوجات، تعلیم و تربیت، تهیت و تفاخر هستند.
وی تصرح کرد: جلد هشتم این دایرةالمعارف قرآن شامل اطلاعات پايه، معتبر و اصيل در باب علوم، معارف و اعلام قرآنى است و با مدخل تفسیر آغاز شده و تا تناسب آیات ادامه دارد. در اين مجلد 55 مدخل اصلی و 15 مدخل ارجاعی است. با توجه به اینکه تفسیر یکی از مهمترین مقالات است، تفسیر به صورت مفصل آمده و مبانی و قواعد تفسیر، انواع تفسیر در آن تبیین شده و همه تفاسیر مربوط به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) مورد توجه قرار گرفته است که با توجه به اهمیت این بحث، این مقاله به صورت تک نگاشته و مستقل منتشر خواهد شد تا دانشجویان و طلبه‌های این رشته بتوانند از آن بهره‌مند شوند. این مقاله مربوط به نویسندگانی چون محمدعلی مهدوی راد، طیب حسینی، سعیدی روشن و ... است و از مدخل‌های مهم می‌توان تفکر، تقدیس، تقرب، تقلید، تقیه، تکاثر، تکبر، تکثرگرایی، تکبیر، تکلیف، تلاوت، تمدن و تناسب آیات را برشمرد. نهمین مجلد دايرة المعارف قرآن كريم با مدخل تناسخ آغاز می‌شود و تا جمع قرآن ادامه دارد و در آن به مقالاتی مانند تنزیه و تشبیه، تواضع، توبه، توحید، تورات، توسل، توکل، تیمم، ثمود، جاسوسی، جامعه، جاهلیت، جبر و اختیار و جبرئیل برخورد می‌کنیم که به شیوه‌ای علمی به نگارش درآمده است و اعلامی مانند جعفر بن ابی‌طالب نیز آمده است.
وی در ادامه با اشاره به جلد دهم گفت: این مجلد از مدخل جمعه شروع شده و تا «حس‌گرایی» ادامه می‌یابد و دارای 78 مدخل اصلی بوده و 41 مدخل آن ارجاعی است و عمده‌ترین مدخل‌ها شامل جمعه، جن، جنگ، جنون، جوانی، جنین، جهان، جهان‌بینی، جهل، جهنم، چشم، چشمه، چوپانی، حج الوداع، حجر الاسود، حدیبیه، حروف مقطعه، حزن، حسد و حس‌گرایی است. جلد یازدهم نیز شامل 67 مدخل اصلی و 16 مدخل ارجاعی است و عمده‌ترین اعلام در آن به حسن بن علی، حسین بن علی و مقالاتی مانند حضانت، حق و حقوق، حکم، حکمت، حج، حمد الهی، حنین، حواریون، حورالعین، حیات طیبه، حیوان، خاک، خانواده و ... اختصاص یافته است. جلد دهم نیز از خاورشناسان و قرآن تا درنده بوده و 83 مدخل اصلی و 57 مدخل ارجاعی را دربرگرفته است. عمده‌ترین این مدخل‌ها خسران، خشکسالی، خشوع، خصایص دنیوی، خشونت، خلقت، خمس، خون، خواب، خواستگاری، خواهر، خودکشی، خورشید، خیبر و خیرالرازقین از اسماء الهی است که حدود 300 مدخل درباره اسماء الهی است.
خراسانی درباره سایر مجلدهای دایرةالمعارف قرآن بیان کرد: جلد سیزده از دروغ تا رضا را دربرگرفته و عمده‌ترین مدخل‌های آن شامل دروغ، دریا، دشمنی، دنیا، دوستی، دین، دیه، ذوالقرنین، رب، رجهت، رحمت، رزق، رسالت، رستگاری، رشد و رشوه بوده و در جلد چهاردهم مهمترین مداخل به رکوع، رعد و برق، رفاه، روح، رنگ، رمضان، روزه، ریا، زبان، زلزله، زن، زوجیت، زیباترین و ... اختصاص یافته است. جلد پانزدهم این مجموعه نیز دارای 72 مدخل اصلی و 25 مدخل ارجاعی است که از حرف «سین» آغاز شده و اولین مقاله آن به سنت اختصاص یافته است و عمده‌ترین موضوعات مورد بحث در آن به سامری، سب و دشنام، ستاره‌پرستی، سجده، سحر، سخاوت، سرور و شادی و سعادت پرداخته است.
وی در ادامه گفت: یکی از ضعف‌هایی که مخاطبان و علاقه‌مندان قرآن دارند این است که ذهنیت جامعی نسبت به مداخل در دایرةالمعارف قرآن ندارند؛ از این رو تعدادی از مقالات معرفی می‌شود تا آشنایی ضمنی با مداخل مجلدات این مجموعه داشته باشند که در مجموع می‌توان گفت، تمام مباحثی که از قرآن می‌شود استخراج کرد در این دایرةالمعارف تبیین شده است.
مدیر گروه دایرةالمعارف‌های قرآن مرکز فرهنگ و معارف قرآن در ادامه در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه این دایرةالمعارف در مقایسه با دایرةالمعارف قرآن لایدن جزئی‌تر وارد مباحث شده است، آیا این سبک و روش همه دایرةالمعارف‌ها در کشورمان است تا دلیل دیگری دارد، بیان کرد: دایرةالمعارف لایدن هلند، نگاهشان بیشتر به مباحث علوم قرآنی و چالشی در این زمینه مانند زبان، قرآن، تحریف قرآن و ... بوده است و خاورشناسان براساس گرایشاتی که داشته‌‎اند، به برخی موضوعات، گرایش خاصی داشته‌اند اما در دایرةالمعارف قرآن مرکز فرهنگ و معارف اغلب مباحث صبغه قرآنی داشته و بر مفاهیم و علوم قرآنی نیز تأکید شده است و به بیان دیگر جهان‌شمول‌تر است و براساس اهداف هدایتی قرآن تدوین شده است به عنوان مثال مقالاتی مانند توحید، شرک، زکات و زلزله در دایرةالمعارف لایدن وجود ندارد؛ چرا که آنها به مباحث معرفتی قرآن کاری نداشتند. از این رو دایرةالمعارف قرآن کشورمان را می‌توان دایرةالمعارف به معنای واقعی دانست و از این حیث در این دایرةالمعارف 3 هزار مدخل بررسی شده، در حالی که دایرةالمعارف لایدن 750 مدخل دارد. به همین دلیل می‌توان گفت ما در تدوین دایرةالمعارف قرآن به نیازهای سیاسی و اجتماعی توجه کرده‌ایم و حتی ممکن است مباحثی به روز نبوده، اما بر حسب نیازهای علمی پژوهشگران نیز به برخی مباحث پرداخته شده است.
وی در ادامه عنوان کرد: در این مجموعه در تدوین مقالات از آموزه‌های اهل بیت(ع) و پیامبر اکرم(ص) استفاده شده و به صورت جامع مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و بررسی عمیق هر یک از موضوعات در تمام مباحث مورد توجه بوده تا معرفی کامل و جامعی از علوم، معارف و مفاهیم قرآن و به دور از افراط و تفریط انجام شود.