17 دی؛ زادروز خالق تصانیف«ایران ای سرای امید» و «کاروان شهید»

محمدرضا لطفی 17 دی سال 1325 در گرگان به دنیا آمد؛ آن هم در خانواده‌ای فرهنگی که پدر و مادر هر دو معلم بودند و مادر مربی قرآن و محمدرضا، تارنوازی را نزد پدر و برادر بزرگش فراگرفت و به گفته خودش با این ساز بزرگ شد.

آشنایی لطفی با حسین علیزاده و داریوش طلایی از پیشکسوتان موسیقی در دوران حضورش در هنرستان موسیقی صورت گرفت و البته لطفی علاوه بر حضور در هنرستان به مدت 5 سال به آموختن موسیقی نزد اساتیدی چون علی‌اکبر شهنازی و حبیب‌الله صالحی پرداخت که پس از آن به دعوت حسین دهلوی به ارکستر صبا به عنوان نوازنده تار مشغول به کار شد و سال 43 جایزه نخست موسیقی‌دانان جوان را از آن خود کرد.

سال 52 لطفی وارد دانشکده هنرهای زیبای تهران شد و بلافاصله به مرکز حفظ و اشاعه موسیقی راه یافت و نزد اساتیدی همچون نورعلی برومند، عبدالله دوامی و سعید هرمزی ردیف آوازی و سازی را فراگرفت و مراحل تسلط بر موسیقی ایرانی را چنان شتابنده پشت سر گذاشت که 23 سالگی پس از طی تمام دوره‌های آموزش در این نوع موسیقی، به سراغ موسیقی کلاسیک غرب رفت و به ادامه تحصیل در این حیطه در آمریکا پرداخت اما دیری نپایید که دلش هوای موسیقی ایرانی را کرد و لذا همه‌چیز را وانهاد و صرفاً برای پرداختن به موسیقی ایرانی به وطن بازگشت.

همزمان با ورود او به ایران و طی کردن خدمت سربازی و پس از آن ازدواج، مرحوم لطفی وارد رادیو شد و به سبب آشنایی با هوشنگ ابتهاج به پیشنهاد وی برای ترویج و اشاعه موسیقی ایرانی  گروهی را تشکیل داد و چون نخستین کارهای تولیدی آنها از ساخته‌های علی‌اکبر شیدا بود لذا نام این گروه «شیدا» گذاشته شد و این گروه به شکل رسمی کار خود را از سال 53 در رادیو آغاز کرد.

گروه «شیدا» از آن تاریخ به بعد در محافل رسمی موسیقی خوش درخشید که از جمله معروفترین فعالیت‌های او شرکت در جشنواره موسیقی جشن هنر شیراز بود که لطفی به همراه محمدرضا شجریان و ناصر فرهنگ‌فر به اجرای «راست پنجگاه» که در نزد قدما به عنوان فن آخر شناخته می‌شود پرداخت که باید از جمله مهمترین دستاوردهای لطفی در اجرای گروه شیدا در راستای موسیقی سنتی ایرانی استفاده او از ساز دف برای نخستین‌بار در اجرای یک موسیقی سنتی دانست، امری که موجب شد از آن به بعد در اجرای موسیقی سنتی از این ساز به وفور استفاده شود که تا پیش از آن دف، سازی بیکار در اجرای موسیقی سنتی ایرانی بود؛ سازی که به تعبیر خود لطفی نوعی سلحشوری و وجه حماسی را به سبب صدا و ریتمی که در آن وجود داشت، وارد موسیقی ایرانی می‌کرد.

گروه «شیدا» به سرپرستی لطفی اما سال 57 خود را برای اجرای کنسرت«به یاد عارف» در مسکو آماده می‌کرد که تمرینات برای آماده‌سازی گروه در ساختمان رادیو منعقد می‌شد که 17 شهریور همان سال  و وقوع جمعه سیاه و کشتار مردم در میدان ژاله(شهدا) که لطفی شخصاً با آن مواجه بود، موجب می‌شود که او به نشانه اعتراض به این ددمنشی گارد رژیم شاهنشاهی از رادیو استعفا دهد و از ادامه تمرین منصرف می‌شود که به تبعیت از او کلیه اعضای گروه نیز استعفا می‌دهند.

اقدام سنجیده لطفی در اعتراض به قتل عام مردم بیگناه در 17 شهریور 57  و استعفای او و گروهش از رادیو در اعتراض به این جنایت موجی فرهنگی را پدید آورد تا آنجا که هوشنگ ابتهاج هم استعفا کرد و گروه «عارف» که چندی پس از تشکیل گروه «شیدا» با هدف بازخوانی آثار گذشتگان به آهنگسازی حسین علیزاده و پرویز مشکاتیان، تشکیل شده بود از رادیو استعفا کرد.

زین پس زیرزمین منزل لطفی مکانی بود تا این دو گروه مستعفی از رادیو دور هم جمع شوند و به اجرا و ضبط سرودهای انقلابی برضد سلسله پهلوی همت گمارند که توسط خود آنها در شرایطی ویژه ضبط و تکثیر می‌شد که نخستین محصولات آن سرودهای «شب‌نورد» و «آزادی» بود که در نهایت عنوان «چاووش» به خود گرفت و در نهایت زمینه برای صدور مجوز کانونی موسوم به کانون «چاووش» فراهم آمد که لطفی رئیس هیئت امنای آن بود و حسین علیزاده نیز مدیریت آموزشگاه آن را به مدیرکلی هوشنگ ابتهاج به عهده گرفت.

آثاری که کانون فرهنگی و هنری «چاووش» اقدام به تولید و تکثیر آن می‌کردند از نظر جایگاه اجتماعی و سیاسی بسیار پراهمیت بود و توانست زمینه را برای احیای موسیقی سنتی و کاربردی شدن بیش از پیش آن در عرصه تولیدات انقلابی و ارزشی فراهم سازد و به طور مشخص از مجموع 12 آلبومی که این کانون با عنوان «چاووش 1 تا 12» آن را تولید و منتشر کرد، حداقل آلبوم 2 تا 8 آن ۸ تحت تأثیر فضای سیاسی آن زمان ایران، با اشاره‌ها و استعاره‌های روشنی به وقایع، افراد و گروه‌های سیاسی آن دوره ساخته توجه ویژه‌ای نشان داده‌اند.

با وجود تأثیر بلامنازع تولیدات کانون فرهنگی و هنری چاووش در تولید سرود و تصانیف انقلابی و ارزشی اما برخی جهت‌گیری‌ها و ممنوعیت فعالیت گروه‌های موسیقی در پی حرمت قائل شدن نسبت به این هنر براساس فتاوای مراجع دینی و اصول فقهی، فعالیت کانون «چاووش» محدود و محدودتر شد تا آنجا که در سال 63 این کانون منحل شد و لطفی سال 64  جلای وطن کرد و تا سال 85 به ایران مراجعت نکرد و البته در این سال به محض مراجعت به تربیت شاگردانی در مکتب‌خانه میرزاعبدالله و ثبت آثاری در مؤسسه «آوای شیدا» به فعالیت هنری پرداخت که این روند تا پایان عمر او ادامه داشت.

سرانجام محمدرضا لطفی 12 اردیبهشت سال 93 و در سن 68 سالگی و درست در روزی نامی به نام معلم که او خود عمری را به آموزش و تربیت نسلی تأثیرگذار در عرصه موسیقی سنتی ایرانی صرف کرد، بدرود حیات گفت.

مخاطبان و علاقه‌‎مندان موسیقی قطعاً دو اثر شاخص و انقلابی مرحوم لطفی را به یاد دارند یکی «سپیده» معروف به «ایران ای سرای امید» به خوانندگی محمدرضا شجریان و «کاروان شهید» به خوانندگی شهرام ناظری.

برای شنیدن تصنیف «کاروان شهید» می‌توانید اینجا را کلیک کنید.