مرز بین شهر زیارتی و حریم شخصی در سردر خانه‌های تاریخی مشهد
گروه فرهنگی: دبیر گروه میراث فرهنگی پژوهشکده نوین ثامن با بیان اینکه بیشتر سردر خانه‌های تاریخی مشهد در بافت پیرامون اطراف حرم واقع شده است، عنوان کرد: می‌توان گفت که سردر این خانه‌ها در واقع مرزی بین شهر زیارتی و خصوصی‌ترین فضای زندگی مردم محسوب می‌شدند.
ساسان نوروزی، دبیر گروه میراث فرهنگی پژوهشکده نوین ثامن، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، در خصوص نقش سردرها در هویت خانه‌های تاریخی مشهد، اظهار کرد: سردرها، پلی برای ارتباط بین داخل و بیرون از خانه بوده است.
وی با اشاره به اینکه در شهرهای قدیمی، بازار محور اصلی رفت و آمد اکثریت مردم بوده است، عنوان کرد: این بازارها از یک ورودی شروع و به یک یا چند ورودی دیگر ختم می‌شد، در شهر مشهد نیز همینطور بوده است، زمانی محور اصلی شهر امتداد دروازه سراب تا دروازه نوغان و گاهی هم امتداد سرشور تا نوغان بود.
این محقق ادامه داد: از زمان صفویه نیز بالا خیابان و پایین خیابان محور اصلی رفت و آمد شد، این محورها عمومی‌ترین محل رفت و آمد مردم بود.
نوروزی بیان کرد: برای رسیدن به سردر خانه‌های تاریخی همیشه سلسله مراتبی وجود دارد، از خیابان‌ها به گذرگاه‌ها می‌رسیم، سپس از گذرگاه‌ها به کوچه‌های باریک‌تر و بعد به سردرها خواهیم رسید.
ارتفاع کم و گود بودن خانه‌های تاریخی و قدیمی مشهد
وی با اشاره به سفرنامه کسانی که 200 سال پیش به مشهد سفر کرد‌ه‌اند، ابراز کرد: با خواندن این سفرنامه‌ها متوجه می‌شویم که ورودی خانه‌های قدیمی و تاریخی مشهد در گودی بوده و ارتفاع آن بسیار کم بوده است.
نوروزی با بیان اینکه سقف اکثر خانه‌های تاریخی مشهد تیرپوش بوده است، اظهار کرد: آن بافتی که در خانه‌های تاریخی یزد و اصفهان که آجری و خشتی است، در خانه‌های تاریخی مشهد دیده نمی‌شود و اکثر سقف آن‌ها با چوب ساخته شده است.
دبیر گروه میراث فرهنگی پژوهشکده نوین ثامن تصریح کرد: اکثر این کوچه‌ها بن‌بست است و یک یا دو پیچ می‌خورد و شکل T یاL مانند به خود گرفته است.
این محقق با اشاره به اینکه اکثر گذرگاه‌ها سرپوشیده است و ورودی چند خانه را شکل می‌دهد، افزود: این گذرگاه‌ها در کنار هم مجموعه‌ای را ساخته‌اند که دارای پیوندهای خانوادگی و یا گروهی بوده‌اند.
مشاهده سردرها در کوچه‌هایی با عرض کم
وی گفت: سردرها را بیشتر در کوچه‌هایی با عرض کم مشاهده می‌کنیم و خیلی کم سردرهایی در کوچه‌های اصلی و فرعی دیده می‌شود.
این محقق با تأکید بر اینکه شهر تاریخی مشهد خیلی آسیب دیده است، ابراز کرد: به دلیل آسیب‌دیدگی این شهر، اطلاعات کامل و دقیقی از سردرها در دست نیست، چرا که خیلی از آن آثار با روابط اجتماعی و نزدیکی افراد باهم تعریف می‌شد و آسیب دیدگی آن روابط باعث شد که اطلاعات دقیقی گردآوری نشود.
نوروزی با اشاره به اینکه اکثر خانه‌های مشهد حالت درون‌گرایی داشتند، اظهار کرد: الگوی معماری شهر مشهد از الگوی معماری فلات مرکزی ایران تبعیت نکرده و دارای الگوی معماری کوهستانی است، ولی فرم‌های حیاط مرکزی، حیاط‌های شمالی و جنوبی نشانگر درون‌گرا بودن اکثر خانه‌های تاریخی مشهد است و در این خانه‌ها پنجره رو به بیرون مشاهده نمی‌شود، فقط اواخر دوره قاجار در معماری تعدادی از خانه‌ها یک یا دو پنجره رو به بیرون دیده می‌شود.
وی ادامه داد: در قدیم سردرها معرف خانه‌ها بودند، اینکه چه جور خانواده‌ای، با چه سطحی و از چه طبقه اجتماعی در آن زندگی می‌کنند، هر چه سردر خانه مجلل‌تر بود نشانه این بود که با خانواده‌ای مرفه روبه رو هستیم.
نوروزی گفت: بر روی سردرها کتیبه‌هایی نصب شده بود که افراد با خواندن متن کتیبه تا حد زیادی به نوع نگاه و باور اهالی آن خانه پی می‌بردند.
استفاده از آیات فتح و گشایش در کتیبه سردر خانه‌های قدیمی
این پژوهشگر ادامه داد: در اکثر کتیبه‌های نصب شده بر سردرها، معمولا آیاتی که مفاهیم فتح و گشایش داشته‌اند، نوشته شده است، از جمله آیاتی همانند «نصر من الله و فتح الغریب» و یا «انا فتحنا لک فتح المبینا و ..».
دبیر گروه میراث فرهنگی پژوهشکده نوین ثامن بیان کرد: بعضی افراد معتقد هستند که تزئینات در کتیبه‌ها را معمار طراحی کرده و ربطی به طبقات اجتماعی و باورهای افراد خانه ندارد، این موضوع نیز جای تأمل دارد.
مرز بین شهر زیارتی و حریم شخصی در سردر خانه‌های تاریخی مشهد
وی در ادامه گفته‌های خود با اشاره به تنوع در طرح و قالب سردر خانه‌های تاریحی، عنوان کرد: بیشتر سردرهای خانه‌های تاریخی مشهد در بافت پیرامون اطراف حرم واقع شده است؛ از همین روز می‌توان گفت که سردر این خانه‌ها در واقع مرزی بین شهر زیارتی و خصوصی‌ترین فضای زندگی مردم محسوب می‌شدند.
پنجره بالای سردر خانه‌های تاریخی؛ نشانه اخلاق و روحیه اجتماعی افراد
این محقق، عرض کم، ارتفاع زیاد، باریک و بلند بودن را از شاخص‌‌ترین تفاوت‌ها در سردر خانه‌های تاریخی مشهد با سایر شهرها دانست و بیان کرد: در بالای سردرها پنجره داریم که نشانگر اخلاق و روحیه اجتماعی افراد خانه است.
وی تصریح کرد: همیشه دو طرف ورودی درهای خانه‌های تاریخی دو ستون وجود داشته است که ارتفاع آن تا بالای سردر ادامه دارد و روی در، یک گره آجری کار شده که در وسط آن گره آجری کتیبه به کار رفته است و گاهی هم به جای گره آجرکاری به صورت خفته و راسته و به جای کتیبه گره‌چینی، کاشی دیده می‌شود.
نوروزی با اشاره به اینکه در گره‌های آجری، آجرهایی به کار میرود که در زمان پخت طرح‌های برجسته دارد، اظهار کرد: اشکال برجسته در این گره‌ها مرتبط با الگوها و انواع گره‌چینی‌های اسلامی است و رنگ‌آمیزی آن کاملا آجری است.
این پژوهشگر ادامه داد: در دو طرف ستون سنگ کار شده و در ادامه‌ی طرح‌ها، خط‌هایی ظریف با رنگ فیروزه‌ای و نوار باریک کاشی کار شده است، سرستون‌ها با جنس آجر با شکل محدب و یا مقعر هستند و در سرستون‌ها آجر و کاشی دیده می‌شود.
کتیبه‌های سردر خانه‌های تاریخی مشهد؛ نشان از جذب گروه و باورهای مختلف اسلامی دارد
دبیر گروه میراث فرهنگی پژوهشکده نوین ثامن گفت: کتیبه انواع مختلفی دارد، گاهی نشانگر گروه‌ها و ادیان مختلفی است که روزی در مشهد ساکن بودند همانند کتیبه‌ای که شکل ستاره حضرت داوود در آن ترسیم شده است و از این دست آثار بسیار در خیابان‌های جنت و محله ارگ دیده می‌شود که همه این‌ها نشانگر توان جذب مشهد در گروه‌ها و باورهای مختلف اسلامی و ادیان دیگر است.
وی ادامه داد: در قدیم سردرها معرف خانه‌ها بود، ولی امروز کل ساختمان معرف و نشانگر خانه است چراکه اکثرا به ظاهر بیرونی ساختمان توجه بسیاری داریم.
