دوری از تعصب، عبادت و مجالست با علما؛ راه‌های برطرف کردن شک

به گزارش خبرگزاری ‌بین‌المللی قرآن(ایکنا) در کانال تلگرامی حجت‌الاسلام و المسلمین احمد عابدی، استاد حوزه و دانشگاه توضیحاتی پیرامون قوای سه‌گانه روح، جهل مرکب، شک و حیرت بعد از جهل مرکب و راه‌های برطرف شدن شک منتشر شده که در ادامه متن آن از نظر می‌گذرد؛

قوای سه‌گانه روح و نفس

در کتاب‌های اخلاقی، انسان را مرکب از جسم و روح می‌دانند، مسائل مربوط به جسم، آداب شرعی است، مثل اینکه چگونه بخوریم، چگونه بنشینیم، چگونه با مردم رفتار کنیم. مسائل مربوط به روح انسان، اخلاق است. نفس، روح، باطن، قلب در اخلاق یکی است، ولی در عرفان متفاوت هستند.
روح انسان دارای سه یا چهار قوه است. اینکه سه قوه داریم یا چهار قوه، به خاطر اختلافی است که بین علمای اخلاق است. یک قوه، قوه درک است، قوه دیگر، قوه دفع و سومی قوه جذب است. کسانی که قائل به چهار قوه هستند، چهارمی را قوه وهم می‌دانند.
به قوه درک، نفس ناطقه یا مطمئنه می‌گویند. به قوه دفع، نفس لوّامه و گاهی هم نفس غضبیه می‌گویند. قوه جذب را نفس اماره یا نفس شهویه می‌گویند، هر کدام از این سه قوه یک افراط، یک حد وسط و یک تفریط دارند. افراط در درک، وسواس است. حد وسط در درک را حکمت می‌گویند و تفریط در درک حماقت است. افراط در غضب را خشم می‌گویند. حد وسط آن شجاعت است. تفریطش خوف و ترس است. افراط در شهوت «شَرَه» و «حرص» است. حد وسط در شهوت را پاکدامنی و عفت می‌گویند و تفریط در شهوت، پخمگی است.
افراط‌ و تفریط‌ها بد و حد وسط‌ ها خوب هستند. افراط و تفریط‌ها، رذائل است و حد وسط‌ها را فضائل می‌گویند. از اینها ده‌ها صفت دیگر درست می‌شود، مثل قناعت، توکل و زهد. این ۹ اصل، اصول و کلیات فضائل و رذائل است و هر کدام جزئیاتی دارد که زیر مجموعه اینها است.

جهل مرکب، بزرگ‌ترین رذیله اخلاقی

بزرگترین رذائل اخلاقی در کل اخلاق، جهل مرکب است. عیسی بن مریم علیه‌السلام فرمود من از خوب کردن کسی که جاهل مرکب باشد عاجز هستم. آدم خواب را می‌شود بیدار کرد ولی اگر کسی خودش را به خواب بزند دیگر نمی‌شود بیدارش کرد.
یکی از راه‌های ایجاد جهل مرکب، تقلید آداب غلط جامعه است. آدم اگر مقلد آداب غلط جامعه باشد یا کسی که بنا دارد همیشه یاد بدهد و بنای یادگیری ندارد، این نوع تقلید باعث به وجود آمدن جهل مرکب می‌شود.

شک و حیرت رتبه بعد از جهل مرکب

بعد از این رذیلت، بدترین رذیلت، شک و حیرت(جهل بسیط) است، جهل بسیط اگر به این معنا باشد که کسی چیزی را نمی‌داند و ناراحت است که نمی‌داند، چنین شکی خوب است، مثلا کسی در خدا شک می‌کند و ناراحت است که چرا چنین شکی می‌کند. این شک، شک خوبی است و اینگونه شک از آدم عالم بهتر است.
کسی به امام جواد(ع) عرض کرد که حدیثی است کسی پیش پیامبر(ص) آمد و گفت یا رسول الله من هلاک شدم! پیامبر به او فرمود: لعین(شیطان) پیش تو آمده و گفته: همه چیز را خدا آفریده و حالا خدا را چه کسی خلق کرده؟ او هم گفت همین طور است. پیامبر فرمود «ذاک محض الایمان، ایمان همین است.
از امام پرسید چرا پیامبر فرمود «ذاک محض الایمان»، امام فرمود: ... کسی که ناراحت است که جهنمی شده معلوم است ایمانش محکم است که چرا این شک را کرده است. اگر واقعا شک داشت، رها می‌کرد و خوشحال هم می‌شد.
این شک‌ها خوب است، شکی که انسان را به سؤال و فکر محبور کند. اما اگر شک طوری است که مثلا دست از نماز و عبادت بکشد، این شک بدی است که موجب حیرت می‌شود.

راه پیدایش شک و خطرات کتاب‌های عرفانی

انسانی که ظرفیت ندارد هر کتابی را نباید بخواند و گرنه به شک می‌افتد، اگر استادی پیدا کردید خوب است کتاب‌های عرفانی را بخوانید و اگر استاد پیدا نشد نخواندنش بهتر است. فلسفه هم همینطور است، بدون استاد و مرشد در گمراهی می‌افتید.
یا مثلا کسی که ظرفیت ندارد همیشه رادیو آمریکا و منافقین را گوش می‌دهد در شک می‌افتد. این طور نیست که آدم هر کتابی را بخواند که ببیند چه بخشی از آن درست است و چه بخشی نادرست. این کار زمانی جایز است که انسان اهلیت داشته باشد، مثلا کسی که اسلام را خوب بلد نیست اگر کتاب بودا را بخواند که ببیند چه چیزهایی از آن درست است و چه چیزی نادرست، نمی‌تواند تشخیص دهد و همه را باور می‌کند. این طور انسانی بی دین می‌شود.
به عبارت دیگر مطالعه کتب ضلال، روزنامه ضلال و دیدن تلویزیون ضلال حرام است، مگر برای کسی که اهل این کار باشد و کسی باشد که هر چیزی را باور نمی‌کند و می‌تواند بفهمد که کجای آن درست یا نادرست است.

راه‌حل برطرف شدن شک

مجالست با علما و انسان‌های اخلاقی خیلی مؤثر است، کنار گذاشتن تعصب از دیگر راه‌های برطرف شدن شک است، راه دیگر عبادت است، «واعبد ربک حتی یأتیک الیقین». دریکی از کتاب‌ها نوشته که اگر در اعتقادات شک دارید، نماز جعفر طیار بخوانید که شک را برطرف می‌کند.