مقصود التماس به غرائب قرآن/ «فرائد»؛ اثری مفید برای دانشجویان علوم قرآنی
گروه اندیشه: نشست تخصصی نقد و بررسی کتاب «فرائد؛ فرهنگ واژگان دشوار و نوادر قرآن کریم بر پایه ترجمه‌های کهن»، عصر امروز در پژوهشگاه علوم انسانی برگزار شد و در این نشست علاوه بر طرح برخی از ایرادات این اثر، حاضران نشست در جمع‌بندی، بر اهمیت آن در جهت فهم مفردات قرآن تاکید کردند.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) نشست تخصصی نقد و بررسی کتاب فرائد(فرهنگ واژگان دشوار و نوادر قرآن کریم بر پایه ترجمه‌های کهن)، عصر امروز به حضور فرزاد جعفری مولف کتاب، محمدعلی لسانی فشارکی عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و علی اشرف صادقی استاد گروه زبان شناسی دانشگاه تهران در پژوهشگاه علوم انسانی برگزار شد.
لسانی فشارکی در ابتدای سخنان خود با اشاره به روایتی از رسول خدا(ص) بیان کرد: پیامبر(ص) برای نشان دادن صراط مستقیم انس با قرآن و تفسیر قرآن در فرمایش حکیمانه‌ای فرمودند: «أَعْرِبُوا الْقُرْآنَ وَ الْتَمِسُوا غَرَائِبَه»، التماس به غرائب قرآن این است که ببینیم چه ترکیباتی در قرآن برای ما آشنا است یا نیست، لذا این را مسیر مستقیم و تعیین کننده‌ای برای انس و فهم قرآن قرار داده‌اند، التماس غرائب نیز کار خیلی ساده‌ای است و کاری است که مولف انجام داده و کلمات نامانوس را برای خود احصا کرده‌اند و خوب است که هر کسی همین کار را برای خود داشته باشد و ببیند کلمات و ترکیبات قرآنی نسبتشان با آنها و بالعکس چیست؟
ملاک مولف در انتخاب واژگان دشوار مشخص نیست
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه تصریح کرد: ای کاش مولف محترم توضیح می‌دادند که ملاکشان برای انتخاب واژگان دشوار چه بوده است، البته تاکید می‌کنم که در نوبت‌های مختلفی که به این اثر مراجعه کردم آن را مفید دیدم، البته شاید احیانا به درد مترجم معاصر از این جهت که معادل گزینی کند نخورد اما برای کسی که در مقام فهم مفردات باشد مفید است.
لسانی فشارکی بیان کرد: این کتاب قرآنی است و متاسفانه به قدری اغلاط در کتب و مقالات قرآنی بسیار زیاد است که انتظار داریم که یک اثر قرآنی با اغلاطی در نقل و ضبط قرآن همراه باشد اما در این کتاب مواردی را ندیدم که در نقل یا ضبط آیات اغلاطی وجود داشته باشد که این هم نشان از دقت بالای مولف دارد که به اهمیت کار توجه داشته‌اند جای تحسین دارد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه با اشاره به نحوه گزارش آیات در این کتاب گفت: به نظرم مولف می‌توانست تقطیع آیات را محدودتر انجام دهند، یعنی وقتی ذیل یک مدخل می‌خواهد به آیه اشاره کند، فقط همان عبارتی که مد نظر است و خواننده تحملش را دارد، نقل کند، وقتی یک جمله قبل یا بعد از آیه نیز استفاده می‌شود، خواننده احساس می‌کند مسأله به سمت دیگری می‌رود.
لسانی فشارکی تصریح کرد: البته این مسأله به این دلیل است که همه اذهانی که معمولا به هر شکلی با قرآن آشنا هستند خیال می‌کنند که آیه کامل، از شماره تا شماره است، در حالی که آیه در اصطلاح حدیث با اصطلاح قراء فرق دارد، در اصطلاح قراء آیه از شماره تا شماره است، اما در لسان حدیث هر عبارتی که مفهوم کامل را داشته باشد این یک آیه محسوب می‌شود، در احادیث هم فراوان موارد این چنینی را داریم که به عنوان آیه قطعه‌ای را می‌خواندند، لذا توصیه می‌کنم در این موارد صرفه جویی کنند، چنان که این کار احترام گذاشتن به کاربرد و مخاطب نیز محسوب می‌شود.
وجود اغلاط به اصطلاح عالمانه در کتاب
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه افزود: همچنین برخی اغلاط به اصطلاح عالمانه نیز در کتاب دیده می‌شود، غلط عالمانه یعنی اغلاطی که غیر علما اینها را ندارند، برای نمونه در «خذ العفو»، در این کتاب نوشته‌اند، آنچه سر آمده باشد از عیال شما، در ترجمه دیگر نوشته‌اند آنچه افزون آید از اکل و عیال، ولی این هم به قرینه قبلی اهل و عیال است نه اکل و عیال، و این موارد هم می‌تواند توسط خودشان پیدا شود که البته موارد اندکی هم از این دست وجود دارد.
لسانی فشارکی بیان کرد: یک مسأله دیگر این است که در توضیح مدخل «سرمدا»، صفحه 345، ترجمه‌ها را آورده‌اند و دو مورد از آنها به این صورت است «ای دیدی»، که قاعدتا منظور از «ای» «آیا» است، و درادامه آمده است که «ای می‌بینید»، که منظور همان «آیا» است و کلاه «آ» هم افتاده و شده «اِی»، در اینطور موارد چه کاری صورت گیرد بهتر است؟ به نظرم این کلمه را به «آیا» تغییر دهیم بهتر است، چون وقتی هم که توضیحی داده نمی‌شود به سختی می‌توان فهمید که منظور چه چیزی است.
انتخاب ترجمه فولادوند تعجب بر انگیز است
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه با انتقاد از مولف برای انتخاب ترجمه فولادوند تصریح کرد: در مورد انتخاب ترجمه جناب استاد فولادوند حیرت می‌کنم که چگونه این انتخاب صورت می‌گیرد، خوشبختانه مولف عنوان کردند این انتخاب به هیچ وجه جنبه داوری نداشته است، ولی فرقی ندارد، به هر حال این انتخاب حیرت انگیز است و از قبیل «رب مشهور لا اصل له» محسوب می‌شود، چطور ممکن است برای چنین کار وزینی از ترجمه‌های اصیل استفاده نشود.
در ادامه این نشست علی اشرف صادقی استاد گروه زبان شناسی دانشگاه تهران به ارائه توضیحاتی پرداخت و بیان کرد: این کتاب برای کسانی که قصد دارند واژگان دشوار را به ذهن بسپارند مفید است و به همین جهت است که مولف از هفت ترجمه قدیمی و یک ترجمه جدید قرآن استفاده کرده است و ترجمه‌های قدیمی نیز منابع معتبری مانند کشف الاسرار میبدی و روض الجنان ابوالفتوح رازی و ... در بر گرفته است.
وی بیان کرد: بهتر بود که مولف از نسخه خطی کتاب تاج التراجم استفاده می‌کرد، چون نسخه چاپی دارای اشکالات و نواقصی است در حالی که نسخه‌های خوبی از تارج التراجم در اختیار داریم، همچنین نقدی که بر این کتاب وارد است این که مشخص نیست ملاک نویسنده برای دشواری واژگان و انتخاب آنها چه بوده است، چون وقتی به کتاب رجوع می‌کنیم می‌بینیم، برخی از واژه‌های ساده هم در آن وجود دارد، لذا می‌شود روی اینها تجدید نظر کرد.
استاد گروه زبان شناسی دانشگاه تهران گفت: نکته دیگر در نقد این کتاب این است که، جمع‌هایی که در آیات آمده به صورت جمع فارسی ترجمه کرده‌اند و خوب بود که مفرد آنها را نیز می‌آوردند که مثلا «دُسُر»، جمع چیست، در هر حال این کتاب به همین صورت نیز برای دانشجویان علوم قرآنی مفید و قابل استفاده است.
فرائد، مشتمل بر 1570 واژه دشوار از قرآن
در بخشی از این نشست نیز فرزاد جعفری نویسنده کتاب به بیان توضیحاتی پیرامون کتاب پرداخت و گفت: این کتاب دارای یک کلان ساختار است که به عنوان اسکلت این ساختمان محسوب می‌شود و واحدهای واژگانی بر این اساس چیده شده است، در این کتاب 1570 واژه وجود دارد که البته در ابتدای کار تعداد واژگان 2000 عدد بود اما در ادامه این تعداد تغییر یافت و به عدد 1570 رسید.
پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه با اشاره به نحوه چیدمان واژگان کتاب افزود: واژگان موجود در کتاب بر اساس دو اصل دشوار بودن آنها برای مخاطب و کم کاربردی(نادر بودن) آنها مرتب شده‌اند، همچنین بحث ریشه شناسی را به صورت کلان ساختار در این واژگان، علاوه بر ترجمه‌ها افزوده شده است، بعد از این نیز فهرست مدخلها و در انتها نیز یک چکیده انگلیسی آمده است.
نویسنده کتاب فرائد تصریح کرد: خرد ساختار این فرهنگ که با هدف آموزشی ـ پژوهشی تهیه شد اینطور است که ابتدا شامل واژگانی بوده و ریشه این واژگان شناسایی شد و معنای واژه بر اساس ترجمه‌های قرآنی و شواهد آیات ارائه شده است، به علاوه ترجمه و توضیحات آن که به زعم خودم فکر می‌کردم برای زبان شناسان و کسانی که مطالعاتی در زمینه سبک شناسی می‌کنند مفید باشد.
پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به نحوه انتخاب مدخلها گفت: انتخاب این مدخلها بر اساس الفبایی بوده و به همان سیاق یا گونه‌ای که در قرآن ضبط شده بود ارائه شده‌اند که به راحتی در دسترس مخاطبان قرار گیرد.
جعفری در ادامه بیان کرد: در ارائه ریشه واژگان نیز به منابع معتبر رجوع شده است، مثلا به فرهنگ معجم المفهرس فواد عبدالباقی رجوع شده و از ترجمه لفظ به لفظ معزی نیز استفاده شده است، ولی بعضی از قسمت‌ها لفظ دیگری را لحاظ کرده‌ام.
وی تصریح کرد: ترجمه‌هایی که آوردم نیز به ترتیب تاریخی بودند که از جمله می‌توان به ترجمه تفسیر طبری، تاج التراجم اسفراینی، روض الجنان ابوالفتوح رازی، کشف الاسرار میبدی و ترجمه کهن از مولفی نامعلوم که استاد رواقی به عنوان مصحح آن هستند اشاره کرد، همچنین از ترجمه‌های معاصر نیز به ترجمه مهدی فولادوند که در واژه گزینی کار خوبی انجام داده بودند رجوع شد.
پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه بیان کرد: همچنین از کتبی مانند العین خلیل بن احمد فراهیدی و یا مفردات راغب نیز استفاده کرده‌ام، از منابع و تحقیقات معاصر نیز به آثاری از قبیل التحقیق مصطفوی بحث واژه شناسی آن رجوع کرده‌ام، کتاب‌های دیگری مانند فروق اللغویه ابوهلال هم برای مفردات مورد نظر بنده بوده است.
