بازگشت به قرآن؛ رویکرد اجتماعی و عملی به قرآن
گروه معارف ــ محمدمهدی جعفری، پژوهشگر قرآن و نهج‌البلاغه گفت: روشنفکران دینی متقدم، با رویکرد بازگشت به قرآن، قرآن را یک اصل ثابت می‌دانستند که می‌توان از آن مسائل فرعی را متناسب با هر زمان و مکان استخراج کرد و راهنمای عمل قرار داد.
یه گزارش ایکنا از اصفهان، بازگشت به قرآن، رویکرد و قرائتی از قرآن بود که در تاریخ معاصر از سوی برخی متفکران و روشنفکران دینی در ایران و جهان اسلامی مطرح شد. براساس آثار این متفکران، قرآن کتاب هدایت و راهنمای عمل است که می‌تواند زندگی اجتماعی انسان را متحول کند و در عین حال جامعه را از انحطاط، عقب ماندگی و خرافات نجات دهد. بازگشت به قرآن، سبب نگاشتن تفسیرهای اجتماعی و سیاسی از قرآن شد. در همین رابطه خبرگزاری ایکنا پیرامون این موضوع، گفت‌وگویی با محمدمهدی جعفری، پژوهشگر قرآن و نهج‌البلاغه داشته است که متن آن را در ادامه می‌خوانید، با این توضیح که دیدگاه‌ها و موضوعات مورد اشاره در این گفت‌وگوها تنها نقطه نظرات مصاحبه شوندگان گرامی است و ایکنا در صدد تأیید و یا رد هیچ کدام از این مطالب نیست.
ایکنا: روشنفکری دینی به چه معناست و به کدام جریان فکری، اطلاق می‌شود؟
جعفری: روشنفکری دینی به این معناست که متفکران دین می‌خواهند مسائل دینی را مطابق با شرایط روز بیان کنند. تعریف روشنفکر اعم از دینی و غیر دینی با آنچه در غرب گفته می‌شود، متفاوت است، منظور از روشنفکر در غرب (Intellectual) است، یعنی کسی که کار فکری انجام می‌دهد در مقابل کار یدی، کار فکری هم می‌تواند مسائل مذهبی و غیر آن را شامل شود. در میان مسلمانان، روشنفکری به معنای آگاهی و اطلاع از مسائل دین، مسائل جهان، تاریخ، اجتماع، فرهنگ و سیاست است و اینکه مسائل دین به صورت دگم و قالبی مطرح نشود.
اگرچه منظور از روشنفکری در میان مسلمانان با آنچه در غرب مراد می‌شود، متفاوت است، ولی لفظ آن که ابتدا منورالفکر گفته می‌شد، از غرب آمده و مربوط به 150 سال اخیر است. روشنفکران دینی مصلحانی بودند که اصول اعتقادات و مسائل اجتماعی را از قرآن و سنت گرفته و تلاش می‌کردند تا آن را در شکل جدیدی مطرح کنند. روشنفکری دینی ابتدا با سید جمال‌الدین اسدآبادی آغاز شد.
ایکنا: به نظر شما روشنفکران دینی به خصوص در جامعه ایران از ابتدا بر اساس چه رویکرد، پیش‌فهم و انتظاراتی به متن قرآن مراجعه کردند؟
جعفری: روشنفکران دینی رویکرد اجتماعی و عملی به قرآن داشتند. از نظر آنها، قرآن باید راهنمای عمل اجتماع باشد و مسائل و مشکلات آن را حل‌وفصل کند، نه اینکه به صورت مسائل ذهنی و آکادمیک باقی بماند.
ایکنا: ایده‌هایی نظیر قرآن‌گرایی و «بازگشت به قرآن» که در ادبیات برخی متفکران و روشنفکران دینی نظیر سید جمال‌الدین اسدآبادی، شریعت سنگلجی، آیت‌الله طالقانی، دکتر شریعتی، مهندس بازرگان و... وجود داشت، به چه معنا و مفهومی بوده و به نظر شما چقدر خواسته و دغدغه فکری این روشنفکران درباره قرآن و قرآن‌گرایی و به تعبیری «بازگشت به قرآن» تحقق پیدا کرد؟
جعفری: مسائل مبتلابه جوامع اسلامی دغدغه روشنفکران دینی بود و برای مثال، سید جمال در زمان خود به سه جنبه از این مسائل توجه داشت که عبارت بودند از استعمار، استثمار و استبداد و علاج و درمان این سه مسئله را در قرآن و سنت جستجو می‌کرد. سید جمال بعدها متوجه شد که مسلمانان بسیار با یکدیگر اختلاف دارند و به فکر مسائل اجتماعی خود نیستند، لذا اتحادیه‌ای در مصر تشکیل داد و زمانی که به لندن و پاریس تبعید شد، روزنامه عروۀ‌الوثقی را راه انداخت.
اقبال لاهوری در شبه قاره هند که متأثر از سید جمال بود، بیشتر دغدغه استعمار و نیز اختلافات میان مسلمانان را داشت که آنها را در اشعار خود منعکس می‌کرد. شیخ محمد عبده نیز برنامه‌ریزی‌هایی به منظور نجات ملت‌های مسلمان از چنگ استعمار انجام داد.
در دوران جدید و از 1320 به بعد روشنفکری در ایران در برابر استعمار، استثمار و استبداد قد علم کرده و بحث آزادی‌خواهی در مقابل استبداد، استقلال در برابر استعمار و عدالت اجتماعی در مقابل استثمار را مطرح کرد و دغدغه این را داشت که ملت را از چنگال این سه معضل نجات دهد. اگرچه روشنفکری این مسائل را مطرح و موفقیت‌هایی نیز کسب کرد، اما به طور کلی، پایین بودن سطح فرهنگ اجتماعی تأثیر این موفقیت‌ها را کمرنگ ساخت. آیت‌الله طالقانی نیز زندگی خود را برای ترویج قرآن و معرفی آن به عنوان راهنمای عمل صرف کرد. از نظر روشنفکرانی نظیر سیدجمال و آیت‌الله طالقانی، قرآن یک اصل ثابت است که می‌توان از آن مسائل فرعی را متناسب با هر زمان و مکان استخراج کرد و راهنمای عمل قرار داد.
ایکنا: به نظر شما آیا با توجه به برخی نظریه‌های مطرح شده از سوی برخی روشنفکران دینی متاخر مبنی بر تجربه نبوی و یا اینکه قرآن را کلام پیامبر می‌دانند؛ آیا می‌توان این نوع برداشت و رویکرد‌ها به قرآن را به نوعی «بازگشت از قرآن» روشنفکران دینی متاخر در مقابل «بازگشت به قرآن» روشنفکران دینی متقدم تعبیر و تفسیر کرد؟
حعفری: روشنفکرانی متقدم که از آنها نام بردیم، قرآن را یک اصل ثابت و کلام خدا می‌دانستند که بر پیامبر(ص) وحی شده و مخصوص همه عصرها و همه نسل‌هاست؛ اما شبهه‌هایی که امروز مطرح می‌شود مبنی بر اینکه قرآن، تجربه نبوی و یا برداشت رسول خدا(ص) از جهان پیرامون خود است، قرآن را از قالب راهنمای عمل برای همیشه و به عنوان معجزه جاویدان خارج کرده و آن را به سطح یک کار روشنفکرانه به این صورت که پیامبر آن را برای حل مسائل زمان خود مطرح کرده است، تنزل می‌دهد.
انتهای پیام
