بانک راه خودش را می‌رود اقتصاد هم راه خودش

به گزارش ایکنا، تسنیم نوشت: بانکداری اسلامی و لزوم عمل به آن مسئله‌ای است که امروزه به چالش بزرگی تبدیل شده است. دریافت سودهای بالای بانکی و دریافت سرسام‌آور جریمه دیرکرد از یک سو در سالهای اخیر با واکنش مراجع تقلید روبه‌رو شده و از سوی دیگر اعتراضات مردمی نسبت به دریافت این نوع سودهای بانکی کمرشکن و نابرابر مواجه شده‌ است. یکی از علل عمده و مهم ایجاد کننده شائبه شرعی در بانکها منعقد شدن قراردادهای صوری و غیرواقعی است که به‌نوعی هم خلاف شرع و هم به‌عقیده کارشناسان ضربه زننده به تولید و اقتصاد است زیرا قرارداد صوری در اصل رابطه منابع بانکی را با بازار کالا و خرید و فروش قطع می‌کند.ریشه مسئله قراردادهای صوری در اصل به ریسک گریزی و فرار از شراکت سود و زیان با مشتری بازمی گردد. در همین باره گفت و گویی داشته ایم با حجت الاسلام شفیعی نژاد استاد اقتصاد دانشگاه الزهرا(س)، عضو انجمن اقتصاد حوزه علمیه و مدیرگروه فقه الاقتصاد مرکز فقهی ائمه اطهار(ع).

*مرضی به نام زایش پول

تسنیم: چرا به نظام بانکی ما هم از بعد فنی و هم از بعد شرعی ایرادات فراوانی وارد است؟ نظام بانکی ما آیا در خدمت اقتصاد است؟

اگر بخواهیم میزان کارایی نظام بانکداری را بسنجیم باید در اصل باید مقدار وسعت ورود آن به بخش اقتصاد واقعی را اندازه گیری کنیم. به طور کلی جریان پولی کشور که در شریانهای خونی اقتصاد در حال گردش است باید به گونه‌ای باشد که مفید و موثر برای بخش واقعی و تولیدی باشد. یعنی اینکه تولید و اشتغال را حرکت بدهد. حال اگر بانک عملکردش با این شاخص مهم علمی و شرعی به نام "ورود به بخش واقعی" متضاد باشد در حقیقت این عامل مسبب اصلی اختلال در نظام اقتصادی است.

زیرا که جریان پول در خارج از بخش واقعی و عینی اقتصاد، منجر به سفته‌بازی و پول‌بازی می‌شود. در این نوع از بیماری اقتصادی، پول خودش پول می‌آورد دقیقا همان کاری که ربا انجام می‌دهد باعث می شود پول به تنهایی، پول بزاید. در سیستم اقتصادی غیر سالم و غیر اسلامی پول برای رشد اشتغال و تولید تزریق نمی‌شود. سپرده ای که در بانک قرار می‌گیرد و هر ماه درصد مشخص و ثابتی به آن سود تعلق می گیرد مصداق بارز همان زایش پول است. متاسفانه الان در کشور ما دچار بیماری اقتصادی اینچنینی هستیم.

*بانکها با بی اعتنایی به اقتصاد راه خودشان را می روند

تسنیم: چرا این با وجود انبوه حجم نقدینگی در کشور دردی از تولیدکنندگان محتاج منابع مالی دوا نمی شود. آیا دلیلش همان بیماری بانکی است که اشاره کردید؟

در کشور ما بخش پولی و مالی مسیر جداگانه خودش را می‌رود و اقتصاد هم راه خودش را طی می‌کند همانند دو جزیره جدا از هم. الان 2.5 برابر میزان نقدینگی کشور نسبت به گذشته رشد داشته است اگر این همه نقدینگی به تولید تزریق شده بود باید الان اوج درخشش چشمگیر تولید را مشاهده می‌کردیم اما اینگونه نبوده است. همچنین نکته جالب اینجاست که اگر هم نقدینگی وارد بازار سفته‌بازی شده باشد طبعا باید ببینیم که تورم افزایش پیدا کند، اما اینگونه هم نبوده است.

پس حال واقعا سوال اینجاست که این حجم نقدینگی به کجا رفته است؟ در پاسخ باید گفت که علت عمده‌ این معضل به ساختار بیمار نظام پولی و بانکی بازمی‌گردد و در این بین متهم ردیف اول این ماجرا هم صوری بودن قراردادهای بانکی است.

*دپو شدن نقدینگی در بانکها

تسنیم: مسئله خلق و تولید پول بی قاعده بانکها این روزها بحث چالشی تبدیل شده است؟ صورت شرعی اینکه بانکها بدون پشتوانه و صرفا با فشردن یک دکمه پول به وجود می آورد، چیست؟

سوال خیلی خوبی بود. نقدینگی دراقتصاد ما به دو شکل ایجاد می‌شود، یک عامل به اسکناسها و سکه‌های موجود در دستان مردم مربوط است و اما عامل مهم نقدینگی مستقیما به سپرده‌ها و منابع موجود در بانکها متمرکز است . سکه و اسکناس سهم خیلی کمتری یعنی حدود 10 درصد نقدینگی را به خود اختصاص داده بنابراین حدود 90درصد عمده نقدینگی در درون نظام بانکی رقم می‌خورد.

بنابراین مقدار زیادی از نقدینگی موجود در کشور در سپرده‌های بلندمدت و کوتاه مدت دپو شده است. ولی این حجم انبوه به علت قراردادهای صوری وارد بازار واقعی و تولید نمی‌شود. یعنی اینکه به علت ساختار مریض نظام پولی مبالغ کلانی در بانکها خلق پول شده ولی خبری از اینکه این منابع به دست تولیدکنندگان و کسب و کارها برسد نیست و برای مردم بهره آنچنانی از این منابع نیست.

*قراردادهای صوری، متهم ردیف اول

تسنیم: قرارداد صوری دقیقا چیست؟ چه مشکلاتی به همراه دارد؟

قراردادهای صوری بدان معناست که بانک که وظیفه اش واسطه‌گری مالی است با دچار شدن به قراردادهای صوری واسطه گری مالی مطابق قانون بانکداری بدون ربا منتفی می شود و منابع بانکی به درستی به تولیدکنندگان تزریق نمی شود. بنابراین با قراردادهایی ذاتا باید از طریق آن به درستی پول به بنگاه‌ها اختصاص پیدا کند با صوری و غیرواقعی شدن آنها مسیر پولها انحراف پیدا می‌کند و به ناکجا آباد می‌رود. بخشی از این منابع بانکی هم الان تبدیل به دارایی منجمد و سمی شده است همانند آپارتمانها و شعبات لوکسی که بانکها برای دلالی ساخته‌اند ولی در شرایط فعلی رکود مسکن نتوانستند آن را به فروش رسانند.

*خلق پول با پشتوانه هیچ

تسنیم: بازگردیم به بحث حساس خلق پول. چرا هنوز پاسخ شرعی درستی به این مسئله داده نشده؟ خلق پول به نوعی سودجویی ظالمانه بانکها نیست؟

خلق پول مسئله بسیار مهمی است و باید گفت که عمده خلق پول مربوط به سپرده‌ها می‌شود، اما نه از ناحیه بانک مرکزی بلکه خود بانکها به تنهایی خلق پول دارند. یعنی اینکه هر سپرده در بانک بعد از کسر 20درصدی ذخیره قانونی که به بانک مرکزی تحویل داده می‌شود دوباره چندین برابر سپرده ها به مردم پول داده می‌شود و همین چرخه پشت سر هم اتفاق می‌افتد. ولی نکته آنجاست که این خلق پول به علت قراردادهای صوری عایدی برای تولید و بخش واقعی اقتصاد ندارد.

حال این موردی که بیان کردم حالت خوب خلق پول بود. در مقابل دیده می‌شود که در نظام بانکی از هیچ و پوچ خلق پول ایجاد می‌کنند. یعنی بانک با فشردن چند دکمه پول بدون پشتوانه را وارد چرخه اقتصاد می‌کند. حال سوال اینجاست از لحاظ قانونی و شرعی آیا بانکها حق دارند که اینگونه بی‌قاعده خلق پول و تولید نقدینگی کنند؟ و از پولهایی که خودشان خلق می‌کنند سودجویی کنند. به گونه‌ای که فقط خودشان در این بین بهره‌مند شوند و عایدی هم به جامعه نرسد. متاسفانه فقه هنوز نتوانسته جواب این سوالات را به خوبی بیان کند. اگر ساختار مناسب باشد خلق پول هم بدون اشکال و حتی مفید است چرا که منابع بانکی در این حالت دائما به سمت تولید و اشتغال می‌روند. اما در کشور ما اینگونه نیست.

*مفاسد خلق پول بانکهای ایران از منافعش بیشتر است

تسنیم: شما باتوجه تخصص خوبی که هم در علوم اقتصادی و علوم دینی دارید خلق پول را رباآلود می دانید؟

ربا تعریف مشخص خودش رادارد. خلق پول واقعا پدیده جدیدی است و هیچ موقع مثل الان چالش پول اعتباری و بانکی را حوزه تجربه نکرده است. بنابر این فقه ما هنوز در این باره به روزرسانی نشده بنابر این این مسئله خیلی جای کار دارد. به صورت خیلی کم و محدود در پایان‌نامه‌های حوزه و دانشگاه دیده شده که به این مسئله پرداخته‌اند. خلق پول پدیده جدیدی است و در متون فقهی گذشته به آن اشاره نشده است.

لذا برای تشخیص حکم این مسئله باید روی به مسئله بررسی و تشخیص مصلحت یا مفسده خلق پول تمرکز کرد. البته خود این هم یک شاخص و الگوی قرآنی است. براساس آیه‌ای که می‌فرماید: در شراب و قمار هم منفعت است اما ضرر و مفسده‌اش بیشتر است. این یک استدلال فقهی و قرآنی است چرا که اگر یک چیز مفسده‌اش از مصلحتش بیشتر باشد حرام می‌شود. همین طور بالعکس. با صراحت می‌توان گفت خلق پول بی‌قاعده کنونی بانکهای ایران مضراتش از منافعش برای اقتصاد به مراتب بیشتر است.