گذری بر آداب و رسوم خراسان جنوبی

به گزارش ایکنا از خراسان‌جنوبی، نوروز باستانی نزد ایرانیان جلوه ویژه‌ای دارد ومردمان هر منطقه قرن‌هاست که با آداب و رسوم خاص خود آن را جشن می‌گیرند.کاشت سرسوزی، سمنوپزان، رسم شاه مولایی از جمله آداب ورسوم بیرجندی‌ها در استقبال از آغاز سال نو است.
مردمان قدیم بر خلاف جوانان امروز این آداب و رسوم کهن را گرامی داشته و در حفظ و بهتر برگزار کردن آن تلاش فراوان داشتند. اهالی با صفای دیار بیرجند به این ماه اصطلاحاً ماه نوروز می‌گویند.
در بین مردم خراسان‌جنوبی، عید و نوروز فرصتی است برای کدورت‌زدایی و دیدار با بزرگان فامیل و اقوام،پرداخت دین، فاتحه‌خوانی و خانه تکانی سال نو، آماده کردن آجیل شب عید مانند کشمش، عناب، نقل، پخته و تفت دادن یا شور کردن تخمه و پسته که در این ایام است با شور خاصی انجام می‌شود.
کاشت سرسوزی
کاشتن سرسبزی یا به قول بیرجندی‌ها سر سوزی یکی از آیین‌های پا بر جا در ایام عید است که حدود یک ماه مانده به عید در ظرف‌های کوچک یا بزرگ مقداری جو، گندم، عدس یا ماش می‌کارند تا روز عید سر سبز باشد.
برخی نیز روی جداره‌های کوزه‌های سفالی سر سبزی‌های بسیار زیبا و دلربایی به وجود می‌آورند. در بعضی از خانواده‌ها هم به نیت سلامتی افراد خانواده برای هر یک از آنها یک سر سبزی می‌کارند.
رسم شاه مولایی
یکی دیگر از مراسم خراسان‌جنوبی رسم شاه مولایی است که در مناطق شهری و روستایی استان مرسوم است و انجام آن بدین ترتیب است که چند روز مانده به نوروز افراد خیر و معتمدان محل با مراجعه به ثروتمندان اقدام به تهیه اجناس مورد نیاز نیازمندان کرده و آنها را بین افراد نیازمند تقسیم می‌کنند.
اهالی بیرجند قدیم اعتقاد داشتند که شام شب عید به هر قیمت که شده باید پلو باشد. فقیر و ثروتمند خود را مقید به تهیه و پختن پلو در شب عید می‌دانستند. این هم از رسومی است که امروزی‌ها شاید با شنیدنش به تعجب و خنده وا داشته شوند چرا که بسیاری در قدیم‌الایام استطاعت تهیه پلو و حتی نان گندم را برای یک هفته هم نداشته‌اند چه رسد برای همه سال و تنها نوروز به نوروز، آن هم با کلی سختی و مشقت چشمشان به پلو می‌افتاده است.

خانه تکانی عید نوروز
خانه تکانی یا رفت و روب یکی دو هفته پیش از عید خانه تکانی یا رفت و روب انجام می‌گیرد و مجدداً اثاثیه را جابه‌جا می‌کنند و گرد‌گیری می‌کنند و دوباره آنها را می‌چینند.
خرید لباس عید نوروز
خرید لباس عید از یکی دو ماه به نوروز مانده مردمان بیرجند به بازار می‌روند و لباس عیدشان را می‌خرند، پارچه‌هایی معمولاً خریداری می‌شود که دارای رنگ روشن و سرخ یا زرد باشد و معتقد بودند اگر لباس را خودشان بدوزند پارچه آن را روزهای دوشنبه یا جمعه قیچی کنند و نیز معتقد هستند که روز پنج‌شنبه ساعت سنگین است و لباس مدتی روی دست می‌ماند تا دوخته شود. روز سه شنبه اگر بریده شود نصیب دزد یا مرده شور می‌شود و روز چهارشنبه می‌سوزد.

کوزه شکنی رسم دیرینه برای استقبال از سال نو
کارشناس مردم شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی در گفت‌وگو با ایکنا گفت: مراسم کوزه شکنی یکی از آداب و رسوم پایان سال مردم شهرستان قاین است که از دیر باز در این شهرستان اجرا می‌شود.
فریبا کاهنی با بیان اینکه این رسم در چهارشنبه آخر سال انجام می‌شود، افزود: برای اجرای این مراسم کوزه‌های کهنه و قدیمی را که آب از آن تراوش نمی‌کند و سرد نمی‌شود و یا داخل آن به مرور زمان و استفاده طولانی از آن، جلبک گرفته و دیواره آن سبز رنگ شده است، چند تکه زغال به نشانه سیاه بختی، کمی نمک به نشانه شور چشمی و یک سکه به نشانه تنگدستی می‌اندازند.
کارشناس مردم شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی ادامه داد: سپس کوزه را به دور سر خود و افراد خانواده می‌چرخانند و از سر در حیاط خانه به داخل کوچه می‌اندازند.
کاهنی بیان کرد: مردم در گذشته براین باور بودند که با شکسته شدن این کوزه بلا و بیماری از این خانواده دور خواهد شد.
وی اظهار کرد: در پایان این مراسم نیز کوزه‌ای نو و تمیز را از چشمه آب کرده و به داخل خانه می‌آورند.
کارشناس مردم شناسی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی یادآور شد: کوزه شکنی همراه با شور و شعف و شادمانی اجرا می‌شود و به شماره817 در چهار بهمن‌ماه 91 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسیده است.
زبان و گویش
حسن رمضانی، مدیر‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی در گفت‌وگو با ایکنا گفت: به تبعیت از گروه‌های قومی، زبان‌های متفاوتی در منطقه رایج بوده و از آنجا که قومیت غالب منطقه فارس است، از این‌رو زبان رسمی و اصلی مردم استان فارسی است.
وی افزود: این زبان در هر نقطه شهری و روستایی با لهجه خاص و منسوب به همان محل بیان می‌شود.
مدیر‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی اظهار کرد: بطور کلی از لهجه‌های منسوب منطقه می‌توان لهجه بیرجندی، لهجه قاینی، لهجه نهبندانی، لهجه سرایانی را بر شمرد.
رمضانی با بیان این‌که لهجه‌ها در نقاط شهری و روستایی باهم تفاوت‌هایی دارند، ادامه داد: این تفاوت در لهجه‌ها غالباً در واژه‌ها، جمله‌بندی‌ها و تأکید روی هجاها ایجاد شده است.
وی تصریح کرد: از دیگر زبان‌های رایج در استان زبان بلوچی است که در میان اقوام بلوچ رایج است و غالباً در نوار مرزی استان در نقاطی هم‌چون طبسین، چاه عمیق سکونت دارند.
مدیر‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی با بیان این‌که اقوام عرب ساکن در استان هم‌اکنون به زبان فارسی تکلم می‌کنند، افزود: البته در برخی نقاط هم‌چون بخش عربخانه از شهرستان نهبندان به زبان عربی سخن می‌گویند و در کنار آن زبان فارسی را به عنوان زبان دوم به کار می‌برند.
رمضانی اظهار کرد: اقوام بهلولی نیز به زبان فارسی ولی با لهجه خاص خود سخن می‌گویند و این لهجه به لهجه بهلولی معروف است.
وی یادآور شد: در نوار مرزی استان نیز به‌علت هم‌جواری با افغانستان برخی از مردم به زبان پشتو صحبت می‌کنند.
گاه‌شماری
مدیر‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی گفت: روستائیان و کهنسالان شهری اتفاقات، اخبار، زمان کاشت، داشت و برداشت محصول خود را به ماه‌های قدیمی مانند قوس، عقرب  می‌سنجند.
رمضانی با بیان این‌که در تقویم محلی منطقه به اول عید، نوروز می‌گویند، تصریح کرد: در تقویم محلی بیرجند «چله بزرگ» تابستان از اول تیر ماه شروع می‌شود و تا دهم مرداد ماه ادامه می‌یابد و «چله خرد» تابستان از دهم مرداد آغاز و تا سی‌ام این ماه ادامه دارد.

آئین نوروز در خراسان‌جنوبی
مدیر‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی گفت: با فرا رسیدن نوروز مردم استان از اسفندماه به فکر برگزاری هر چه باشکوه‌تر نوروز و تهیه نیازمندی‌های آن می‌افتند و سعی می‌کنند پیش از رسیدن نوروز برای خود و افراد خانواده پوشاک فراهم کنند.
رمضانی ادامه داد: مردم علاوه‌بر تهیه مقداری از مایحتاج زندگی، به تهیه انواع شیرینی‌های محلی از قبیل زنجبیلی، نفته، نان لوله و.. آجیل و تنقلات نیز می‌پردازند.
وی تصریح کرد: یکی دیگر از مراسم استقبال از نوروز، خانه تکانی است که مردم محل سکونت خود را تمیز کرده و گرد و غبار را از آن دور می‌کنند.
مدیر‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی گفت: هم‌چنین سبزه نوروزی را که سرسبزی می‌نامند با دانه‌هایی مانند گندم، جو، عدس و.. در بشقاب یا هر ظرف دیگری آماده می‌کنند.
رمضانی اظهار کرد: در روز سیزده مردم با سبزه‌هایی که در خانه داشته‌اند بیرون آمده و به دامان طبیعت می‌روند.
بازی‌های محلی خراسان‌جنوبی در حال فراموشی است
وی تصریح کرد: بازی به هر نوع و شکل و یا منظور و مقصودی که باشد خود نوعی گریز از زندگی و مشکلات دنیوی است.
مدیر‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی گفت: بازی در هر اجتماعی بر اساس نیازهای مردم آن شکل گرفته و سابق بازی‌ها با روحیات فردی و خصوصیات طبیعی و اقلیمی هر محل مطابقت داشته است.
رمضانی افزود: اغلب ابزار در محل وجود داشته و یا توسط مادران و یا خود بچه‌ها تهیه می‌شده، بدین سبب تهیه مقدمات بازی بسیار آسان و سریع انجام می‌شده و در هر جایی مثل کوچه، خانه، صحرا و محل کار، امکان بازی وجود داشت و بازیکنان نیز بیشتر بچه‌ها، نوجوانان، بزرگان و پیران بودند.
وی ادامه داد: بسیاری از این بازی‌ها هم‌اکنون، فراموش شده و یا در حال فراموشی است و تنها شمار معدودی از آنها در برخی نقاط استان رواج دارد.
مدیر‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی گفت: در دهه‌های اخیر بازی‌های محلی یکی پس از دیگری جای خود را به بازی‌های جدید و همگانی داده است.
رمضانی تصریح کرد: برخی بازی‌ها شامل کوتشنه‌خرابو، هفت سنگ، کلاه پس پرانک، ارهنگ ارهنگ، لپربازی، قلعه‌لون، کلاغ پر، جوزبازی، جفت و طاق، بجول‌بازی، استا زنجیر باف، عروسک‌بازی، اراده‌گردانی، تخم‌مرغ‌بازی، جفتک‌چارکش، ریگ‌بازی، قایم باشک، طناب‌بازی، تشله‌بازی، گوک به هوا، گله‌بازی، گرگم و گله می‌برم و چوب‌بازی است.
حرکات ریتمیک و نمایشی، ویژگی موسیقی جنوب خراسان
وی با بیان این‌که ویژگی موسیقی جنوب خراسان حرکات ریتمیک و نمایشی است، گفت: موسیقی در این منطقه به‌ویژه در شهرستان بیرجند از سابقه‌ای طولانی برخوردار است.
مدیر‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی اظهار کرد: این شهرستان دارای رقص‌ها و موسیقی‌های بسیار متنوعی است.
رمضانی ادامه داد: در منطقه‌ی قهستان و بیرجند ترانه‌ها و آوازهای زیبا و حماسی‌ترین رقص‌ها و آهنگ‌های سازی و آوازی رواج دارد.
وی تصریح کرد: سازهای محلی بیرجند عبارتند از دهل، سرنا «ساز»، دایره و نی که معمولاً توسط خود نوازندگان ساخته می‌شوند.
مدیر‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی افزود: برخی قطعات موسیقی ویژه رقص‌های محلی در این منطقه عبارتند از اصیل، ناره ناره، چنشتی، چپ و راست، شیرجه، احوال، سه ضرب علاوه بر رقص‌های انفرادی، دو نفره و گروهی، رقص‌های دیگری نیز وجود دارد که چون رقصندگان آن‌ها به چوب بازی نیز می‌پردازند، در ردیف «چوب بازی‌ها» به حساب می‌آیند.
رمضانی با بیان این‌که نوعی دو بیتی‌خوانی موسوم به «فراغی» نیز در این منطقه رواج دارد، گفت: روستائیان دایره‌وار دور هم می‌نشینند و هر یک با خواندن دو بیت از اشعار محلی به بیان هجران و فراق خود می‌پردازند.
وی یادآور شد: شیوه خواندن یکسان و تکراری است و هر فرد بیت آخر را به گونه‌ای می‌خواند که نفر بعد از لحن خواندن آن می‌فهمد که نوبت اوست و باید فراغی را ادامه دهد.
انتهای پیام